સ્ફટિક: આવૃત્તિઓ વચ્ચેનો તફાવત

'''સ્ફટિક''' અથવા '''સ્ફટિકીય ઘન''' એક એવો [[ઘન]] પદાર્થ છે જેના ઘટક [[અણુ]], [[અણુ]], અથવા [[આયન]] સુનિયોજિત રીતે પુનરાવર્તન પેટર્નમાં ગોઠવાયેલા હોય અને તે ત્રણ અવકાશીય પરિમાણોમાં સુધી ફેલાયેલા હોય. સ્ફટિક અથવા સ્ફટિક નિર્માણના વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસને [[ક્રિસ્ટલોગ્રાફી]] કહે છે. [[સ્ફટિક વૃદ્ધિ]] મારફતે સ્ફટિક નિર્માણની પ્રક્રિયાને [[સ્ફટિકીકરણ]] અથવા ઘનીકરણ કહેવાય છે.

પ્રવાહી ક્યું સ્ફટિક માળખું રચશે તેનો આધાર પ્રવાહીના રસાયણશાસ્ત્ર, તે જે સ્થિતિમાં ઘનીકરણ થાય છે તે અને એમ્બિયન્ટ દબાણ|સ્ફટિક માળખું રચશે તેનો આધાર પ્રવાહીના [[રસાયણશાસ્ત્ર]], તે જે સ્થિતિમાં ઘનીકરણ થાય છે તે અને [[એમ્બિયન્ટ દબાણ]] પર આધાર રાખે છે. ઠંડુ કરવાની પ્રક્રિયા સામાન્ય રીતે સ્ફટિકીય પદાર્થના નિર્માણમાં પરિણમે છે ત્યારે ચોક્કસ સ્થિતિમાં પ્રવાહી બિનસ્ફટિકીય સ્થિતિમાં થીજી જઇ શકે છે. મોટા ભાગના કિસ્સામાં, ઠંડુ થવાની પ્રક્રિયા એટલી ઝડપથી થાય છે કે [[અણુ]] તેનુ ચલન ગુમાવે તે પહેલા તેની [[લેટાઇસ]] સાઇટ સુધી પહોંચી શકતા નથી. બિનસ્ફટિકીય પદાર્થ, જે લાંબા ગાળાની સુવ્યવસ્થા ધરાવતો નથી, તેને આકારહીન, કાચના જેવું ગુણવાળો અથવા [[કાચ]]વાળોકાચવાળો પદાર્થ કહેવાય છે. સ્ફટિકીય ઘન અને આકારહીન ઘન વચ્ચે સ્પષ્ટ તફાવત હોવા છતાં તેને ઘણીવાર આકારહીન ઘન તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. મોટે ભાગે કાચ રચતી પ્રક્રિયા ફ્યુઝન ગુપ્ત ઉષ્મા મુક્ત કરતી નથી.

સ્ફટિકીય માળખા તમામ પ્રકારના [[રાસાયણિક બંધ]] સાથેના તમામ વર્ગના પદાર્થમાં રચાય છે. મોટે ભાગે તમામ [[ધાતુ]] બહુસ્ફટિકીય સ્થિતિમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે, આકારહીન કે એકીય સ્ફટિક ધાતુનું ઘણી મુશ્કેલીઓનો સામનો કરવા છતા પણ કૃત્રિમ રીતે ઉત્પાદન થઇ શકતું નથી. આયનિક બંધ ધરાવતા સ્ફટિકો [[ક્ષાર]]ના ધનીકરણ દરમિયાન અથવા પીગળેલા પ્રવાહીમાથી અથવા દ્રાવણમાંથી સ્ફટિકીકરણ દરમિયાન રચાય છે. [[સહસંયોજક]] બંધ ધરાવતા સ્ફટિકો પણ ઘણા સામાન્ય છે, તેના જાણીતા ઉદાહરણ [[હીરો]], [[સિલિકા]] અને [[ગ્રેફાઇટ]] છે. [[પોલિમર]] પદાર્થો સામાન્ય રીતે સ્ફટિકીય ક્ષેત્રો રચશે પંરતુ અણુની લંબાઈ સંપૂર્ણ સ્ફટિકીકરણને અટકાવે છે. નબળા વાન ડર વાલ બળ પણ સ્ફટિક માળખામાં ભૂમિકા ભજવી શકે છે. દાખલા તરીકે, આ પ્રકારના બંધ ગ્રેફાઇટમાં ષટકોણીય પેટર્નવાળી શીટને નબળી રીતે એકજૂથ રાખી શકે છે. મોટા ભાગના સ્ફટિકીય પદાર્થો વિવિધ પ્રકારની [[સ્ફટિકશાસ્ત્રીય ખામી]] ધરાવે છે. આ ખામીના પ્રકાર અને માળખા પદાર્થના ગુણધર્મો પરની અસરને મર્યાદિત કરી શકે છે.

*એક જ અણુમાં [[આકારહીન]] પ્રાવસ્થાઓ પણ શક્ય છે જેમ કે, [[આકારહીન બરફ]]. આ કિસ્સામાં આ ઘટના પોલિમોર્ફિઝમ તરીકે ઓળખાય છે.

*શુદ્ધ રાસાયણિક ઘટકો માટે પોલિમરિઝમ એલોટ્રોપી તરીકે ઓળખાય છે. દાખલા તરીકે, [[હીરો]], [[ગ્રેફાઇટ]], અને [[ફુલેરિન]], [[કાર્બન]]નાકાર્બનના વિવિધ એલોટ્રોપ છે.

સ્ફટિકીય [[ખડકો]] [[જલીય]] [[દ્રાવણો]] અથવા પીગળેલા [[લાવા]]માંથી ઘનીકરણ પામ્યા છે. મોટા ભાગના [[અગ્નિ ખડકો]] આ જૂથના છે અને સ્ફટિકીકરણની માત્રાનો આધાર તેઓનું કઇ સ્થિતિ હેઠળ ઘનીકરણ થાય છે તેના પર રહે છે. [[ગ્રેનાઇટ]] જેવા આવા ખડકો જે અત્યંત ધીમી ઝડપે ઠંડા પડેલા છે અને સંપૂર્ણપણે સ્ફટિકીકરણ પામ્યા છે પરંતુ ઘણા [[લાવા]] પૃથ્વીની સપાટી બહાર નિકળે છે અને ઝડપથી ઠંડો પડે છે. આ જૂથમાં આકારહીન અથવા [[કાચ]] જેવા પદાર્થો અવારનવાર મળી આવે છે. અન્ય સ્ફટિકીય ખડકો, [[ઇવેપોરાઇટ]]જેમ કે[[ખડક ક્ષાર]], [[જીપ્સમ]] અને કેટલાક[[ ચૂનાના પત્થરો]] [[સુષ્ક]]શુષ્ક [[આબોહવા]]માં [[બાષ્પીભવન]]ને કારણે જલીય દ્રાવણમાંથી જમા થયા છે. અન્ય જૂથ [[મેટામોર્ફિક ખડકો]]માં [[આરસ]], [[માઇકા-શીસ્ટ]] અને [[ક્વાર્ટ્ઝાઇટ]]નો સમાવેશ થાય છે. મેટામોર્ફિક ખડકોનું ફેરસ્ફટિકીરણ થાય છે. ઉલ્લેખનીય છે કે તે પ્રથમ વિભાજિત ખડકો હતા જેમ કે [[ચૂનાના પત્થરો]], [[શેલ]] [[રેતીનો પત્થર]] ક્યારેય [[પીગળેલી]] સ્થિતિમાં ન હતા કે ક્યારેક સંપૂર્ણપણે દ્રાવણમાં ન હતા. મેટામોર્ફિઝમના ઊંચા તાપમાન અને દબાણની સ્થિતિએ તેમના મૂળ માળખા દૂર કરવાનું કામ કર્યું છે અને ઘન સ્થિતિમાં ફેર સ્ફટિકીકરણને પ્રોત્સાહન આપ્યું છે.<ref name="EB1911">{{1911|article=Petrology}}</ref>