વિકિપીડિયા

અહિંસા: આવૃત્તિઓ વચ્ચેનો તફાવત

Browse history interactively
નવા ફેરફાર →
Content deleted Content added
Visualવિકિલખાણ
નવું પાનું : {{ભાષાંતર}} ''अहिंसा''' का सामान्य अर्थ है 'हिंसा न करना'। इसका व्याप...
 
No edit summary
લીટી ૧:
{{ભાષાંતર}}
''અહિંસા''' કા સામાન્ય અર્થ હૈ 'હિંસા ન કરના'૤ ઇસકા વ્યાપક અર્થ હૈ - કિસી ભી પ્રાણી કો તન, મન, કર્મ, વચન ઔર વાણી સે કોઈ નુકસાન ન પહુઁચાના ૤ મન મે કિસી કા અહિત ન સોચના, કિસી કો કટુવાણી આદિ કે દ્વાર ભી નુકસાન ન દેના તથા કર્મ સે ભી કિસી ભી અવસ્થા મેં, કિસી ભી પ્રાણી કિ હિંસા ન કરના, યહ અહિંસા હૈ| હિન્દૂ ધર્મ મેં અહિંસા કા બહુત મહત્ત્વ હૈ૤ અહિંસા પરમો ધર્મ: (અહિંસા પરમ(સબસે બડ઼ા) ધર્મ કહા ગયા હૈ૤ આધુનિક કાલ મેં મહાત્મા ગાંધી ને ભારત કી આજાદી કે લિયે જો આન્દોલન ચલાયા વહ કાફી સીમા તક અહિંસાત્મક થા૤
''अहिंसा''' का सामान्य अर्थ है 'हिंसा न करना'। इसका व्यापक अर्थ है - किसी भी प्राणी को तन, मन, कर्म, वचन और वाणी से कोई नुकसान न पहुँचाना । मन मे किसी का अहित न सोचना, किसी को कटुवाणी आदि के द्वार भी नुकसान न देना तथा कर्म से भी किसी भी अवस्था में, किसी भी प्राणी कि हिंसा न करना, यह अहिंसा है| हिन्दू धर्म में अहिंसा का बहुत महत्त्व है। अहिंसा परमो धर्म: (अहिंसा परम(सबसे बड़ा) धर्म कहा गया है। आधुनिक काल में महात्मा गांधी ने भारत की आजादी के लिये जो आन्दोलन चलाया वह काफी सीमा तक अहिंसात्मक था।
 
==હિન્દૂ શાસ્ત્રોં મેં અહિંસા==
==हिन्दू शास्त्रों में अहिंसा==
 
'''હિંદૂ શાસ્ત્રોં''' કી દૃષ્ટિ સે "અહિંસા" કા અર્થ હૈ સર્વદા તથા સર્વદા (મનસા, વાચા ઔર કર્મણા) સબ પ્રાણિયોં કે સાથ દ્રોહ કા અભાવ૤ (અંહિસા સર્વથા સર્વદા સર્વભૂતાનામનભિદ્રોહ: - વ્યાસભાષ્ય, યોગસૂત્ર 2૤30)૤ અહિંસા કે ભીતર ઇસ પ્રકાર સર્વકાલ મેં કેવલ કર્મ યા વચન સે હી સબ જીવોં કે સાથ દ્રોહ ન કરને કી બાત સમાવિષ્ટ નહીં હોતી, પ્રત્યુત મન કે દ્વારા ભી દ્રોહ કે અભાવ કા સંબંધ રહતા હૈ૤ યોગશાસ્ત્ર મેં નિર્દિષ્ટ યમ તથા નિયમ અહિંસામૂલક હી માને જાતે હૈં૤ યદિ ઉનકે દ્વારા કિસી પ્રકાર કી હિંસાવૃત્તિ કા ઉદય હોતા હૈ તો વે સાધના કી સિદ્ધિ મેં ઉપાદેય તથા ઉપકાર નહીં માને જાતે૤ "સત્ય" કી મહિમા તથા શ્રેષ્ઠતા સર્વત્ર પ્રતિપાદિત કી ગઈ હૈ, પરંતુ યદિ કહીં અહિંસા કે સાથ સત્ય કા સંઘર્ષ ઘટિત હાતા હૈ તો વહાઁ સત્ય વસ્તુત: સત્ય ન હોકર સત્યાભાસ હી માના જાતા હૈ૤ કોઈ વસ્તુ જૈસી દેખી ગઈ હો તથા જૈસી અનુમિત હો ઉસકા ઉસી રૂપ મેં વચન કે દ્વારા પ્રકટ કરના તથા મન કે દ્વારા સંકલ્પ કરના "સત્ય" કહલાતા હૈ, પરંતુ યહ વાણી ભી સબ ભૂતોં કે ઉપકાર કે લિએ પ્રવૃત્ત હોતી હૈ, ભૂતોં કે ઉપઘાત કે લિએ નહીં૤ ઇસ પ્રકાર સત્ય કી ભી કસૌટી અહિંસા હી હૈ૤ ઇસ પ્રસંગ મેં વાચસ્પતિ મિશ્ર ને "સત્યતપા" નામક તપસ્વી કે સત્યવચન કો ભી સત્યાભાસ હી માના હૈ, ક્યોંકિ ઉસને ચોરોં કે દ્વારા પૂછે જાને પર ઉસ માર્ગ સે જાનેવાલે સાર્થ (વ્યાપારિયોં કા સમૂહ) કા સચ્ચા પરિચય દિયા થા૤ હિંદૂ શાસ્ત્રોં મેં અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય (ન ચુરાના), બ્રહ્મચર્ય તથા અપરિગ્રહ, ઇન પાઁચોં યમોં કો જાતિ, દેશ, કાલ તથા સમય સે અનવચ્છિન્ન હોને કે કારણ સમભાવેન સાર્વભૌમ તથા મહાવ્રત કહા ગયા હૈ (યોગવૂત્ર 2૤31) ઔર ઇનમેં ભી, સબકા આધારા હોને સે, "અહિંસા" હી સબસે અધિક મહાવ્રત કહલાને કી યોગ્યતા રખતી હૈ૤
'''हिंदू शास्त्रों''' की दृष्टि से "अहिंसा" का अर्थ है सर्वदा तथा सर्वदा (मनसा, वाचा और कर्मणा) सब प्राणियों के साथ द्रोह का अभाव। (अंहिसा सर्वथा सर्वदा सर्वभूतानामनभिद्रोह: - व्यासभाष्य, योगसूत्र 2।30)। अहिंसा के भीतर इस प्रकार सर्वकाल में केवल कर्म या वचन से ही सब जीवों के साथ द्रोह न करने की बात समाविष्ट नहीं होती, प्रत्युत मन के द्वारा भी द्रोह के अभाव का संबंध रहता है। योगशास्त्र में निर्दिष्ट यम तथा नियम अहिंसामूलक ही माने जाते हैं। यदि उनके द्वारा किसी प्रकार की हिंसावृत्ति का उदय होता है तो वे साधना की सिद्धि में उपादेय तथा उपकार नहीं माने जाते। "सत्य" की महिमा तथा श्रेष्ठता सर्वत्र प्रतिपादित की गई है, परंतु यदि कहीं अहिंसा के साथ सत्य का संघर्ष घटित हाता है तो वहाँ सत्य वस्तुत: सत्य न होकर सत्याभास ही माना जाता है। कोई वस्तु जैसी देखी गई हो तथा जैसी अनुमित हो उसका उसी रूप में वचन के द्वारा प्रकट करना तथा मन के द्वारा संकल्प करना "सत्य" कहलाता है, परंतु यह वाणी भी सब भूतों के उपकार के लिए प्रवृत्त होती है, भूतों के उपघात के लिए नहीं। इस प्रकार सत्य की भी कसौटी अहिंसा ही है। इस प्रसंग में वाचस्पति मिश्र ने "सत्यतपा" नामक तपस्वी के सत्यवचन को भी सत्याभास ही माना है, क्योंकि उसने चोरों के द्वारा पूछे जाने पर उस मार्ग से जानेवाले सार्थ (व्यापारियों का समूह) का सच्चा परिचय दिया था। हिंदू शास्त्रों में अहिंसा, सत्य, अस्तेय (न चुराना), ब्रह्मचर्य तथा अपरिग्रह, इन पाँचों यमों को जाति, देश, काल तथा समय से अनवच्छिन्न होने के कारण समभावेन सार्वभौम तथा महाव्रत कहा गया है (योगवूत्र 2।31) और इनमें भी, सबका आधारा होने से, "अहिंसा" ही सबसे अधिक महाव्रत कहलाने की योग्यता रखती है।
 
==અહિંસા પર જૈન દૃષ્ટિ==
==अहिंसा पर जैन दृष्टि==
'''જૈન દૃષ્ટિ''' સે સબ જીવોં કે પ્રતિ સંયમપૂર્ણ વ્યવહાર અહિંસા હૈ૤ અહિંસા કા શબ્દાનુસારી અર્થ હૈ, હિંસા ન કરના૤ ઇસકે પારિભાષિક અર્થ વિધ્યાત્મક ઔર નિષેધાત્મક દોનોં હૈં૤ રાગદ્વેષાત્મક પ્રવૃત્તિ ન કરના, પ્રાણવધ ન કરના યા પ્રવૃત્તિ માત્ર કા વિરોધ કરના નિષેધાત્મક અહિંસા હૈ; સત્પ્રવૃત્તિ, સ્વાધ્યાય, અધ્યાત્મસેવ, ઉપદેશ, જ્ઞાનચર્ચા આદિ આત્મહિતકારી વ્યવહાર વિધ્યાત્મક અહિંસા હૈ૤ સંયમી કે દ્વારા ભી અશક્ય કોટિ કા પ્રાણવધ હો જાતા હૈ, વહ ભી નિષેધાત્મક અહિંસા હિંસા નહીં હૈ૤ નિષેધાત્મક અહિંસા મેં કેવલ હિંસા કા વર્જન હોતા હૈ, વિધ્યાત્મક અહિંસા મેં સત્ક્રિયાત્મક સક્રિયતા હોતી હૈ૤ યહ સ્થૂલ દૃષ્ટિ કા નિર્ણય હૈ૤ ગહરાઈ મેં પહુઁચને પર તથ્ય કુછ ઔર મિલતા હૈ૤ નિષેધ મેં પ્રવૃત્તિ ઔર પ્રવૃત્તિ મેં નિષેધ હોતા હી હૈ૤ નિષેધાત્મક અહિંસા મેં સત્પ્રવૃત્તિ ઔર સત્પ્રવૃત્યાત્મક અહિંસા મેં હિંસા કા નિષેધ હોતા હૈ૤ હિંસા ન કરનેવાલા યદિ આઁતરિક પ્રવૃત્તિયોં કો શુદ્ધ ન કરે તો વહ અહિંસા ન હોગી૤ ઇસલિએ નિષેધાત્મક અહિંસા મેં સત્પ્રવૃત્તિ કી અપેક્ષા રહતી હૈ, વહ બાહ્ય હો ચાહે આઁતરિક, સ્થૂલ હો ચાહે સૂક્ષ્મ૤ સત્પ્રવૃત્યાત્મક અહિંસા મેં હિંસા કા નિષેધ હોના આવશ્યક હૈ૤ ઇસકે બિના કોઈ પ્રવૃત્તિ સત્ યા અહિંસા નહીં હો સકતી, યહ નિશ્ચય દૃષ્ટિ કી બાત હૈ૤ વ્યવહાર મેં નિષેધાત્મક અહિંસા કો નિષ્ક્રિય અહિંસા ઔર વિધ્યાત્મક અહિંસા કો સક્રિય અહિંસા કહા જાતા હૈ૤
'''जैन दृष्टि''' से सब जीवों के प्रति संयमपूर्ण व्यवहार अहिंसा है। अहिंसा का शब्दानुसारी अर्थ है, हिंसा न करना। इसके पारिभाषिक अर्थ विध्यात्मक और निषेधात्मक दोनों हैं। रागद्वेषात्मक प्रवृत्ति न करना, प्राणवध न करना या प्रवृत्ति मात्र का विरोध करना निषेधात्मक अहिंसा है; सत्प्रवृत्ति, स्वाध्याय, अध्यात्मसेव, उपदेश, ज्ञानचर्चा आदि आत्महितकारी व्यवहार विध्यात्मक अहिंसा है। संयमी के द्वारा भी अशक्य कोटि का प्राणवध हो जाता है, वह भी निषेधात्मक अहिंसा हिंसा नहीं है। निषेधात्मक अहिंसा में केवल हिंसा का वर्जन होता है, विध्यात्मक अहिंसा में सत्क्रियात्मक सक्रियता होती है। यह स्थूल दृष्टि का निर्णय है। गहराई में पहुँचने पर तथ्य कुछ और मिलता है। निषेध में प्रवृत्ति और प्रवृत्ति में निषेध होता ही है। निषेधात्मक अहिंसा में सत्प्रवृत्ति और सत्प्रवृत्यात्मक अहिंसा में हिंसा का निषेध होता है। हिंसा न करनेवाला यदि आँतरिक प्रवृत्तियों को शुद्ध न करे तो वह अहिंसा न होगी। इसलिए निषेधात्मक अहिंसा में सत्प्रवृत्ति की अपेक्षा रहती है, वह बाह्य हो चाहे आँतरिक, स्थूल हो चाहे सूक्ष्म। सत्प्रवृत्यात्मक अहिंसा में हिंसा का निषेध होना आवश्यक है। इसके बिना कोई प्रवृत्ति सत् या अहिंसा नहीं हो सकती, यह निश्चय दृष्टि की बात है। व्यवहार में निषेधात्मक अहिंसा को निष्क्रिय अहिंसा और विध्यात्मक अहिंसा को सक्रिय अहिंसा कहा जाता है।
 
જૈન ગ્રંથ આચારાંગસૂત્ર મેં, જિસકા સમય સંભવત: તીસરી ચૌથી શતાબ્દી ઈ. પૂ. હૈ, અહિંસા કા ઉપદેશ ઇસ પ્રકાર દિયા ગયા હૈ : ભૂત, ભાવી ઔર વર્તમાન કે અર્હત્ યહી કહતે હૈં-કિસી ભી જીવિત પ્રાણી કો, કિસી ભી જંતુ કો, કિસી ભી વસ્તુ કો જિસમેં આત્મા હૈ, ન મારો, ન (ઉસસે) અનુચિત વ્યવહાર કરો, ન અપમાનિત કરો, ન કષ્ટ દો ઔર ન સતાઓ૤
जैन ग्रंथ आचारांगसूत्र में, जिसका समय संभवत: तीसरी चौथी शताब्दी ई. पू. है, अहिंसा का उपदेश इस प्रकार दिया गया है : भूत, भावी और वर्तमान के अर्हत् यही कहते हैं-किसी भी जीवित प्राणी को, किसी भी जंतु को, किसी भी वस्तु को जिसमें आत्मा है, न मारो, न (उससे) अनुचित व्यवहार करो, न अपमानित करो, न कष्ट दो और न सताओ।
 
પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ, વાયુ ઔર વનસ્પતિ, યે સબ અલગ જીવ હૈં૤ પૃથ્વી આદિ હર એક મેં ભિન્ન-ભિન્ન વ્યક્તિત્વ કે ધારક અલગ-અલગ જીવ હૈં૤ ઉપર્યુક્ત સ્થાવર જીવોં કે ઉપરાંત ન્નસ (જંગમ) પ્રાણી હૈં, જિનમેં ચલને ફિરને કા સામર્થ્ય હોતા હૈ૤ યે હી જીવોં કે છહ વર્ગ હૈં૤ ઇનકે સિવાય દુનિયા મેં ઔર જીવ નહીં હૈં૤ જગત્ મેં કોઈ જીવ ન્નસ (જંગમ) હૈ ઔર કોઈ જીવ સ્થાવર૤ એક પર્યાય મેં હોના યા દૂસરી મેં હોના કર્મોં કી વિચિત્રતા હૈ૤ અપની-અપની કમાઈ હૈ, જિસસે જીવ અન્ન યા સ્થાવર હોતે હૈં૤ એક હી જીવ જો એક જન્મ મેં અન્ન હોતા હૈ, દૂસરે જન્મ મેં સ્થાવર હો સકતા હૈ૤ ન્નસ હો યા સ્થાવર, સબ જીવોં કો દુ:ખ અપ્રિય હોતા હૈ૤ યહ સમઝકર મુમુક્ષુ સબ જીવોં કે પ્રતિ અહિંસા ભાવ રખે૤
पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु और वनस्पति, ये सब अलग जीव हैं। पृथ्वी आदि हर एक में भिन्न-भिन्न व्यक्तित्व के धारक अलग-अलग जीव हैं। उपर्युक्त स्थावर जीवों के उपरांत न्नस (जंगम) प्राणी हैं, जिनमें चलने फिरने का सामर्थ्य होता है। ये ही जीवों के छह वर्ग हैं। इनके सिवाय दुनिया में और जीव नहीं हैं। जगत् में कोई जीव न्नस (जंगम) है और कोई जीव स्थावर। एक पर्याय में होना या दूसरी में होना कर्मों की विचित्रता है। अपनी-अपनी कमाई है, जिससे जीव अन्न या स्थावर होते हैं। एक ही जीव जो एक जन्म में अन्न होता है, दूसरे जन्म में स्थावर हो सकता है। न्नस हो या स्थावर, सब जीवों को दु:ख अप्रिय होता है। यह समझकर मुमुक्षु सब जीवों के प्रति अहिंसा भाव रखे।
 
સબ જીવ જીના ચાહતે હૈં, મરના કોઈ નહીં ચાહતા૤ ઇસલિએ નિર્ગ્રંથ પ્રાણિવધ કા વર્જન કરતે હૈં૤ સભી પ્રાણિયોં કો અપની આયુ પ્રિય હૈ, સુખ અનુકૂલ હૈ, દુ:ખ પ્રતિકૂલ હૈ૤ જો વ્યક્તિ હરી વનસ્પતિ કા છેદન કરતા હૈ વહ અપની આત્મા કો દંડ દેનેવાલા હૈ૤ વહ દૂસરે પ્રાણિયોં કા હનન કરકે પરમાર્થત: અપની આત્મા કા હી હનન કરતા હૈ૤
सब जीव जीना चाहते हैं, मरना कोई नहीं चाहता। इसलिए निर्ग्रंथ प्राणिवध का वर्जन करते हैं। सभी प्राणियों को अपनी आयु प्रिय है, सुख अनुकूल है, दु:ख प्रतिकूल है। जो व्यक्ति हरी वनस्पति का छेदन करता है वह अपनी आत्मा को दंड देनेवाला है। वह दूसरे प्राणियों का हनन करके परमार्थत: अपनी आत्मा का ही हनन करता है।
 
આત્મા કી અશુદ્ધ પરિણતિ માત્ર હિંસા હૈ; ઇસકા સમર્થન કરતે હુએ આચાર્ય અમૃતચંદ્ર ને લિખા હૈ : અસત્ય આદિ સભી વિકાર આત્મપરિણતિ કો બિગાડ઼નેવાલે હૈં, ઇસલિએ વે સબ ભી હિંસા હૈં૤ અસત્ય આદિ જો દોષ બતલાએ ગએ હૈં વે કેવલ "શિષ્યાબોધાય" હૈં૤ સંક્ષેપ મેં રાગદ્વેષ કા અપ્રાદુર્ભાવ અહિંસા ઔર ઉનકા પ્રાદુર્ભાવ હિંસા હૈ૤ રાગદ્વેષરહિત પ્રવૃત્તિ સે અશક્ય કોટિ કા પ્રાણવધ હો જાએ તો ભી નૈશ્ચયિક હિંસા નહીં હોતી, રાગદ્વેષરહિત પ્રવૃત્તિ સે, પ્રાણવધ ન હોને પર ભી, વહ હોતી હૈ૤ જો રાગદ્વેષ કી પ્રવૃત્તિ કરતા હૈ વહ અપની આત્મા કા હી ઘાત કરતા હૈ, ફિર ચાહે દૂસરે જીવોં કા ઘાત કરે યા ન કરે૤ હિંસા સે વિરત ન હોના ભી હિંસા હૈ ઔર હિંસા મેં પરિણત હોના ભી હિંસા હૈ૤ ઇસલિએ જહાઁ રાગદ્વેષ કી પ્રવૃત્તિ હૈ વહાઁ નિરંતર પ્રાણવધ હોતા હૈ૤
आत्मा की अशुद्ध परिणति मात्र हिंसा है; इसका समर्थन करते हुए आचार्य अमृतचंद्र ने लिखा है : असत्य आदि सभी विकार आत्मपरिणति को बिगाड़नेवाले हैं, इसलिए वे सब भी हिंसा हैं। असत्य आदि जो दोष बतलाए गए हैं वे केवल "शिष्याबोधाय" हैं। संक्षेप में रागद्वेष का अप्रादुर्भाव अहिंसा और उनका प्रादुर्भाव हिंसा है। रागद्वेषरहित प्रवृत्ति से अशक्य कोटि का प्राणवध हो जाए तो भी नैश्चयिक हिंसा नहीं होती, रागद्वेषरहित प्रवृत्ति से, प्राणवध न होने पर भी, वह होती है। जो रागद्वेष की प्रवृत्ति करता है वह अपनी आत्मा का ही घात करता है, फिर चाहे दूसरे जीवों का घात करे या न करे। हिंसा से विरत न होना भी हिंसा है और हिंसा में परिणत होना भी हिंसा है। इसलिए जहाँ रागद्वेष की प्रवृत्ति है वहाँ निरंतर प्राणवध होता है।
 
==અહિંસા કી ભૂમિકાએઁ ==
==अहिंसा की भूमिकाएँ ==
હિંસા માત્ર સે પાપ કર્મ કા બંધન હાતા હૈ૤ ઇસ દૃષ્ટિ સે હિંસા કા કોઈ પ્રકાર નહીં હોતા૤ કિંતુ હિંસા કે કારણ અનેક હોતે હૈં, ઇસલિએ કારણ કી દૃષ્ટિ સે ઉસકે પ્રકાર ભી અનેક હો જાતે હૈં૤ કોઈ જાનબૂઝકર હિંસા કરતા હૈ, તો કોઈ અનજાન મેં ભી હિંસા કર ડાલતા હૈ૤ કોઈ પ્રયોગજનવશ કરતા હૈ, તો કાઈ બિના પ્રયોજન ભી૤
हिंसा मात्र से पाप कर्म का बंधन हाता है। इस दृष्टि से हिंसा का कोई प्रकार नहीं होता। किंतु हिंसा के कारण अनेक होते हैं, इसलिए कारण की दृष्टि से उसके प्रकार भी अनेक हो जाते हैं। कोई जानबूझकर हिंसा करता है, तो कोई अनजान में भी हिंसा कर डालता है। कोई प्रयोगजनवश करता है, तो काई बिना प्रयोजन भी।
 
સૂત્રકૃતાંગ મેં હિંસા કે પાઁચ સમાધાન બતલાએ ગએ હૈં : (1) અર્થદંડ, (2) અનર્થદંડ, (3) હિંસાદંડ, (4) અકસ્માદ્દંડ, (5) દૃષ્ટિવિપર્યાસદંડ૤ અહિંસા આત્મા કી પૂર્ણ વિશુદ્ધ દશા હૈ૤ વહ એક ઓર અખંડ હૈ, કિંતુ મોહ કે દ્વારા વહ ઢકી રહતી હૈ૤ મોહ કા જિતના હી નાશ હોતા હૈ ઉતના હી ઉસકા વિકાસ૤ ઇસ મોહવિલય કે તારતમ્ય પર ઉસકે દો રૂપ નિશ્ચિત કિએ ગએ હૈં : (1) અહિંસા મહાવ્રત, (2) અહિંસા અણુવ્રત૤ ઇનમેં સ્વરૂપભેદ નહીં, માત્રા (પરિમાણ) કા ભેદ હૈ૤
सूत्रकृतांग में हिंसा के पाँच समाधान बतलाए गए हैं : (1) अर्थदंड, (2) अनर्थदंड, (3) हिंसादंड, (4) अकस्माद्दंड, (5) दृष्टिविपर्यासदंड। अहिंसा आत्मा की पूर्ण विशुद्ध दशा है। वह एक ओर अखंड है, किंतु मोह के द्वारा वह ढकी रहती है। मोह का जितना ही नाश होता है उतना ही उसका विकास। इस मोहविलय के तारतम्य पर उसके दो रूप निश्चित किए गए हैं : (1) अहिंसा महाव्रत, (2) अहिंसा अणुव्रत। इनमें स्वरूपभेद नहीं, मात्रा (परिमाण) का भेद है।
 
મુનિ કી અહિંસા પૂર્ણ હૈ, ઇસ દશા મેં શ્રાવક કી અહિંસા અપૂર્ણ૤ મુનિ કી તરહ શ્રાવક સબ પ્રકાર કી હિંસા સે મુક્ત નહીં રહ સકતા૤ મુનિ કી અપેક્ષા શ્રાવક કી અહિંસા કા પરિમાણ બહુત કમ હૈ૤ ઉદાહરણત: મુનિ કી અહિંસા 20 બિસ્વા હૈ તો શ્રાવક કી અહિંસા સવા બિસ્વા હૈ૤ (પૂર્ણ અહિંસા કે અંધ બીસ હૈં, ઉનમેં સે શ્રાવક કી અહિંસા કા સવા અંશ હૈ૤) ઇસકા કારણ યહ હૈ કિ શ્રાવક 19 જીવોં કી હિંસા કો છોડ઼ સકતા હૈ, વાદર સ્થાવર જીવોં કી હિંસા કો નહીં૤ ઇસસે ઉસકી અહિંસા કા પરિમાણ આધા રહ જાતા હૈ-દસ બિસ્વા રહ જાતા હૈ૤ ઇસમેં ભી શ્રાવક ઉન્નીસ જીવોં કી હિંસા કા સંકલ્પપૂર્વક ત્યાગ કરતા હૈ, આરંભજા હિંસા કા નહીં૤ અત: ઉસકા પરિમાણ ઉસમેં ભી આધા અર્થાત્ પાઁચ બિસ્વા રહ જાતા હૈ૤ સંકલ્પપૂર્વક હિંસા ભી ઉન્હીં ઉન્નીસ જીવોં કી ત્યાગી જાતી હૈ જો નિરપરાધ હૈં૤ સાપરાધ ન્નસ જીવોં કી હિંસા સે શ્રાવક મુક્ત નહીં હો સકતા૤ ઇસસે વહ અહિંસા ઢાઈ બિસ્વા રહ જાતી હૈ૤ નિરપરાધ ઉન્નીસ જીવોં કી ભી નિરપેક્ષ હિંસા કો શ્રાવક ત્યાગતા હૈ૤ સાપેક્ષ હિંસા તો ઉસસે હો જાતી હૈ૤ ઇસ પ્રકાર શ્રાવક (ધર્મોપાસક યા વ્રતી ગૃહસ્થ) કી અંહિસા કા પરિમાણ સવા બિસ્વા રહ જાતા હૈ૤ ઇસ પ્રાચીન ગાથા મેં ઇસે સંક્ષેપ મેં ઇસ પ્રકાર કહા હૈ :
मुनि की अहिंसा पूर्ण है, इस दशा में श्रावक की अहिंसा अपूर्ण। मुनि की तरह श्रावक सब प्रकार की हिंसा से मुक्त नहीं रह सकता। मुनि की अपेक्षा श्रावक की अहिंसा का परिमाण बहुत कम है। उदाहरणत: मुनि की अहिंसा 20 बिस्वा है तो श्रावक की अहिंसा सवा बिस्वा है। (पूर्ण अहिंसा के अंध बीस हैं, उनमें से श्रावक की अहिंसा का सवा अंश है।) इसका कारण यह है कि श्रावक 19 जीवों की हिंसा को छोड़ सकता है, वादर स्थावर जीवों की हिंसा को नहीं। इससे उसकी अहिंसा का परिमाण आधा रह जाता है-दस बिस्वा रह जाता है। इसमें भी श्रावक उन्नीस जीवों की हिंसा का संकल्पपूर्वक त्याग करता है, आरंभजा हिंसा का नहीं। अत: उसका परिमाण उसमें भी आधा अर्थात् पाँच बिस्वा रह जाता है। संकल्पपूर्वक हिंसा भी उन्हीं उन्नीस जीवों की त्यागी जाती है जो निरपराध हैं। सापराध न्नस जीवों की हिंसा से श्रावक मुक्त नहीं हो सकता। इससे वह अहिंसा ढाई बिस्वा रह जाती है। निरपराध उन्नीस जीवों की भी निरपेक्ष हिंसा को श्रावक त्यागता है। सापेक्ष हिंसा तो उससे हो जाती है। इस प्रकार श्रावक (धर्मोपासक या व्रती गृहस्थ) की अंहिसा का परिमाण सवा बिस्वा रह जाता है। इस प्राचीन गाथा में इसे संक्षेप में इस प्रकार कहा है :
 
જીવા સુહુમાથૂલા, સંકપ્પા, આરમ્ભાભવે દુવિહા૤
जीवा सुहुमाथूला, संकप्पा, आरम्भाभवे दुविहा।
 
સાવરાહ નિરવરાહા, સવિક્ખા ચૈવ નિરવિક્ખા૤૤
सावराह निरवराहा, सविक्खा चैव निरविक्खा।।
 
(1) સૂક્ષ્મ જીવહિંસા, (2) સ્થૂલ જીવહિંસા, (3) સંકલ્પ હિંસા, (4) આરંભ હિંસા, (5) સાપરાધ હિંસા, (6) નિરપરાધ હિંસા, (7) સાપેક્ષ હિંસા, (8) નિરપેક્ષ હિંસા૤ હિંસા કે યે આઠ પ્રકાર હૈં૤ શ્રાવક ઇનમેં સે ચાર પ્રકાર કી, (2, 3, 6, 8) હિંસા કા ત્યાગ કરતા હૈ૤ અત: શ્રાવક કી અહિંસા અપૂર્ણ હૈ૤
(1) सूक्ष्म जीवहिंसा, (2) स्थूल जीवहिंसा, (3) संकल्प हिंसा, (4) आरंभ हिंसा, (5) सापराध हिंसा, (6) निरपराध हिंसा, (7) सापेक्ष हिंसा, (8) निरपेक्ष हिंसा। हिंसा के ये आठ प्रकार हैं। श्रावक इनमें से चार प्रकार की, (2, 3, 6, 8) हिंसा का त्याग करता है। अत: श्रावक की अहिंसा अपूर्ण है।
 
==બૌદ્ધ એવં ઈસાઈ ધર્મ==
==बौद्ध एवं ईसाई धर्म==
ઇસી પ્રકાર [[બૌદ્ધ ધર્મ|બૌદ્ધ]] ઔર [[ઈસાઈ ધર્મ|ઈસાઈ ધર્મોં]] મેં ભી અહિંસા કી બડ઼ી મહિમા હૈ૤ વૈદિક હિંસાત્મક યજ્ઞોં કા ઉપનિષત્કાલીન મનીષિયોં ને વિરોધ કર જિસ પરંપરા કા આરંભ કિયા થા ઉસી પરંપરા કી પરાકાષ્ઠા જૈન ઔર બૌદ્ધ ધર્મોં ને કી૤ જૈન અહિંસા સૈદ્ધાંતિક દૃષ્ટિ સે સારે ધર્મોં કી અપેક્ષા અસાધારણ થી૤ બૌદ્ધ અહિંસા નિ:સંદેહ આસ્થા મેં જૈન ધર્મ કે સમાન મહત્વ કી ન થી, પર ઉસકા પ્રભાવ ભી સંસાર પર પ્રભૂત પડ઼ા૤ ઉસી કા યહ પરિણામ થા કિ રક્ત ઔર લૂટ કે નામ પર દૌડ઼ પડ઼નેવાલી મધ્ય એશિયા કી વિકરાલ જાતિયાઁ પ્રેમ ઔર દયા કી મૂર્તિ બન ગઈં૤ બૌદ્ધ ધર્મ કે પ્રભાવ સે હી ઈસાઈ ભી અહિંસા કે પ્રતિ વિશેષ આકૃષ્ટ હુએ; ઈસા ને જો આત્મોત્સર્ગ કિયા વહ પ્રેમ ઔર અહિંસા કા હી ઉદાહરણ થા૤ ઉન્હોંને અપને હત્યારોં તક કી સદ્ગતિ કે લિએ ભગવાન્ સે પ્રાર્થના કી ઔર અપને અનુયાયિયોં સે સ્પષ્ટ કહા હૈ કિ યદિ કોઈ ગાલ પર પ્રહાર કરે તો દૂસરે કો ભી પ્રહાર સ્વીકાર કરને કે લિએ આગે કર દો૤ યહ હિંસા કા પ્રતિશોધ કી ભાવના નષ્ટ કરને કે લિએ હી થા૤ તોલ્સ્તોઇ (ટૉલ્સ્ટૉય) ઔર ગાંધી ઈસા કે ઇસ અહિંસાત્મક આચરણ સે બહુત પ્રભાવિત હુએ૤ ગાંધી ને તો જિસ અહિંસા કા પ્રચાર કિયા વહ અત્યંત મહત્વપૂર્ણ થી૤ ઉન્હોંને કહા કિ ઉનકા વિરોધ અસત્ સે હૈ, બુરાઈ સે નહીં૤ ઉનસે આવૃત વ્યક્તિ સદા પ્રેમ કા અધિકારી હૈ, હિંસા કા કભી નહીં૤ અપને આઁદોલન કે પ્રાય: ચોટી પર હોતે ભી ચૌરાચૌરી કે હત્યાકાંડ સે વિરક્ત હોકર ઉન્હોંને આઁદોલન બંદ કર દિયા થા૤
इसी प्रकार [[बौद्ध धर्म|बौद्ध]] और [[ईसाई धर्म|ईसाई धर्मों]] में भी अहिंसा की बड़ी महिमा है। वैदिक हिंसात्मक यज्ञों का उपनिषत्कालीन मनीषियों ने विरोध कर जिस परंपरा का आरंभ किया था उसी परंपरा की पराकाष्ठा जैन और बौद्ध धर्मों ने की। जैन अहिंसा सैद्धांतिक दृष्टि से सारे धर्मों की अपेक्षा असाधारण थी। बौद्ध अहिंसा नि:संदेह आस्था में जैन धर्म के समान महत्व की न थी, पर उसका प्रभाव भी संसार पर प्रभूत पड़ा। उसी का यह परिणाम था कि रक्त और लूट के नाम पर दौड़ पड़नेवाली मध्य एशिया की विकराल जातियाँ प्रेम और दया की मूर्ति बन गईं। बौद्ध धर्म के प्रभाव से ही ईसाई भी अहिंसा के प्रति विशेष आकृष्ट हुए; ईसा ने जो आत्मोत्सर्ग किया वह प्रेम और अहिंसा का ही उदाहरण था। उन्होंने अपने हत्यारों तक की सद्गति के लिए भगवान् से प्रार्थना की और अपने अनुयायियों से स्पष्ट कहा है कि यदि कोई गाल पर प्रहार करे तो दूसरे को भी प्रहार स्वीकार करने के लिए आगे कर दो। यह हिंसा का प्रतिशोध की भावना नष्ट करने के लिए ही था। तोल्स्तोइ (टॉल्स्टॉय) और गांधी ईसा के इस अहिंसात्मक आचरण से बहुत प्रभावित हुए। गांधी ने तो जिस अहिंसा का प्रचार किया वह अत्यंत महत्वपूर्ण थी। उन्होंने कहा कि उनका विरोध असत् से है, बुराई से नहीं। उनसे आवृत व्यक्ति सदा प्रेम का अधिकारी है, हिंसा का कभी नहीं। अपने आँदोलन के प्राय: चोटी पर होते भी चौराचौरी के हत्याकांड से विरक्त होकर उन्होंने आँदोलन बंद कर दिया था।
 
==બાહરી કડ઼િયાઁ==
==बाहरी कड़ियाँ==
[http://www.hindi.mkgandhi.org/ahimsa_main.htm अहिंसाઅહિંસા परપર गांधीગાંધી] नेને समयસમય-समयસમય परપર अपनेઅપને विचारવિચાર कहेકહે याયા लिखे।લિખે૤
 
[[શ્રેણી:ભારતીય દર્શન]]
 
[[श्रेणी:भारतीय दर्शन]]
 
[[bg:Ахинса]]
"https://gu.wikipedia.org/wiki/અહિંસા" થી મેળવેલ