વસ્તી: આવૃત્તિઓ વચ્ચેનો તફાવત

[[File:Population density.png|thumb|350px|1994માં વિશ્વની વસ્તીનીવસતીની વહેંચણી.]]

[[File:World population growth - time between each billion-person growth.jpg|350px|thumb|દર અબજ લોકો માટે લીધેલો સમય વૈશ્વિક વસ્તીમાંવસતીમાં ઉમેરાશે (ભવિષ્યના અંદાજો સહિત). ઓલ્ટ.ચાર્ટ પણ જુઓ.]]

[[જીવ વિજ્ઞાનમાં]], '''વસ્તીવસતી''' એ ચોક્કસ [[જાતિ]]ના [[આંતરિક સંવર્ધન]]ના ભાગનું એકત્રીકરણ છે; [[સમાજશાસ્ત્ર]]માં, માનવજાતનું એકત્રીકરણ છે. કુલ વસ્તીમાંવસતીમાં વ્યક્તિગત પરિબળની વહેંચણી કરે છે જેને કદાચ આંકડાકીય સરેરાશ દ્વારા ઘટાડી શકાય, પરંતુ કંઇપણ લાગુ પાડવા માટે આ પ્રકારનું સામાન્યકરણ કદાચ સંદિગ્ધ હોઇ શકે છે.

==વૈશ્વિક વસ્તીવસતી ==

{{Date}}[[યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ સેન્સસ બ્યૂરો]] દ્વારા વિશ્વની કુલ વસ્તીવસતી {{#expr:({{worldpop}}/1000000000) round 3}}અબજ હોવાનો અંદાજ છે. <ref>[http://www.census.gov/ipc/www/popclockworld.html યુ.એસ. સેન્સસ બ્યૂરો - વર્લ્ડ પોપક્લોક પ્રોજેક્શન]</ref>

[[યુનાઇટેડ સ્ટેટસ સેન્સ બ્યૂરો]]દ્વારા પ્રકાશિત કરાયેલા પેપર અનુસાર, 24 ફેબ્રુઆરી 2006ના રોજ વિશ્વની વસ્તીવસતી 6.5 અબજ (6,500,000,000)ના આંકને સ્પર્શી ગઇ હતી. [[યુનાઇટેડ નેશન્સ પોપ્યુલેશન ફંડે ]]12 ઓક્ટોબર 1999ના દિવસને વૈશ્વિક વસ્તીવસતી 6 અબજના આંકને સ્પર્શી જવાના દિવસ તરીકે ઠરાવ્યો છે. આવું આશરે 12 વર્ષો પછી થયું હતુ જેમાં વિશ્વની વસ્તીવસતી 1987માં 5 અબજના આંકને સ્પર્શી ગઇ હતી અન 6 વર્ષ બાદ 1993માં વિશ્વની વસ્તીવસતી 5.5 અબજના આંકને સ્પર્શી ગઇ હતી. જોકે, કેટલાક દેશો જેમ કે [[નાઇજિરીયા]] અને [[ચીન]]ની વસ્તીવસતી મિલીયન<ref>{{cite web |url=http://www.mongabay.com/igapo/2005_world_city_populations/Nigeria.html | title = Cities in Nigeria: 2005 Population Estimates&nbsp;— MongaBay.com |accessdate = 2008-07-01}}</ref>ની નજીક સુધી પણ હોવાનું જણાયું નથી, તેથી આ પ્રકારના અંદાજમાં નોંધપાત્ર અસંખ્ય ભૂલો હોવાની શક્યતા છે. <ref>{{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/country_profiles/1064557.stm |title=Country Profile: Nigeria |accessdate = 2008-07-01}}</ref>

1700 બાદ<ref name="historic population graphs">[http://en.wikipedia.org/wiki/File:Poulation-since-10000BC.jpg 10,000બીસીથી વસ્તીવસતી] અને [http://en.wikipedia.org/wiki/File:Poulation-since-1000AD.jpg 1000એડીથી વસતી]દ્વારા ગ્રાફમાં કરાયેલ વર્ણન </ref> [[ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ]]એ ઝડપ હાંસલ કરતા [[વસ્તીવસતી વૃદ્ધિ]]માં નોંધપાત્ર રીતે વધારો થયો હતો. [[તબીબી ક્ષેત્ર આગળ વધતા]] અને કૃષિ ઉત્પાદકતામાં ખાસ કરીને 1960થી 1995<ref>

[http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/4994590.stm બીબીસી સમાચાર | ભારતની હરિયાળી ક્રાંતિનો અંત?]</ref>ના ગાળામાં [[હરિયાળી ક્રાંતિ]]ને પગલે નોધપાત્ર વધારો થતા છેલ્લા 50 વર્ષોમાં વસ્તીવસતી વૃદ્ધિ<ref name=" historic population graphs "></ref>ના [[દર]]માં ઘણો ઝડપી વધારો જોવા મળ્યો છે.<ref>[http://www.foodfirst.org/media/opeds/2000/4-greenrev.html ફૂડ ફર્સ્ટ/ઇન્સ્ટિટ્યુટ ફોર ફૂડ એન્ડ ડેવલપમેન્ટ પોલિસી ]</ref> 2007માં યુનાઇટેડ નેશન્સ પોપ્યુલશન ડિવીઝને અંદાજ મૂક્યો છે કે 2055 સુધીમાં વિશ્વની વસ્તીવસતી 10 અબજના આંકને વટાવી દેશે તેવી ધારણા છે. <ref>{{cite press release |title=World population will increase by 2.5 billion by 2050; people over 60 to increase by more than 1 billion |publisher=United Nations Population Division |date=March 13, 2007 |url= http://www.un.org/News/Press/docs/2007/pop952.doc.htm |accessdate=2007-03-14 |quote=The world population continues its path towards population ageing and is on track to surpass 9 billion persons by 2050.}}</ref>

ભવિષ્યમાં, વૈશ્વિક વસ્તીવસતી ઊંચામાં ઊંચી વૃદ્ધિ હાંસલ કરે તેવી શક્યતા સેવાય છે, ત્યાંથી આર્થિક કારણો, આરોગ્યને લગતા કારણો, જમીન ધોવાણ અને પર્યાવરણીય નુકસાનને કારણે તેમાં ઘટાડો થવાનું શરૂ થશે. સદીના અંત પહેલા વૈશ્વિક વસ્તીમાંવસતીમાં વધારો અટકી જવાની 85 ટકા તકો છે. 2100 પહેલા વૈશ્વિક વસ્તીવસતી 10 અબજ કરતા વધે નહી તેની 60 ટકા જેટલી તકો છે અને સદીના અંતે વૈશ્વિક વસ્તીવસતી આજની તુલનામાં 15 ટકા ઓછી હશે તેવી શક્યતા છે. વિવિધ પ્રદેશો માટે, તારીખ અને સૌથી વધુ વસ્તીનુવસતીનુ કદ નોંધપાત્ર રીતે અલગ પડશે. <ref>{{cite web |url=http://www.nature.com/nature/journal/v412/n6846/full/412543a0.html |title= The End of World Population Growth |accessdate = 2008-11-04}}</ref>

==વસ્તીવસતી અંકુશ ==

વસ્તીવસતી અંકુશ એ વસ્તીવસતી વધારાને નાથવા માટેની પ્રક્રિયા છે, સમાન્ય રીતે [[જન્મ દર]]માં ઘટાડા દ્વારા કરવામાં આવે છે. [[પ્રાચીન ગ્રીસ]]ના જીવંત ભૂતકાળના દસ્તાવેજવસ્તીદસ્તાવેજવસતી અંકુશના સૌપ્રથમ જાણીતા ઉદાહરણો છે. તેમાં સામૂહિકવાદ ચળવળનો સમાવેશ થાય છે, જેમાં વિવિધ રાજ્યોની વધારાની વસ્તીનેવસતીને સમાવવા માટે [[મેડીટેરેનિયન]] અને [[કાળા સમુદ્ર]]ના કિનારે બાંધવામાં આવી રહેલી [[ગ્રીક]]આઉટપોસ્ટ અસ્તિત્વમાં આવી હતી. [[બાળહત્યા]] અને ગર્ભપાતને કેટલાક [[ગ્રીક ]]શહેરોમાં પ્રોત્સાહન આપવામાં આવ્યું હતું, જેથી વસ્તીનેવસતીને નીચી રાખી શકાય.<ref>{{CathEncy|wstitle=Theories of Population}}</ref>

ફરજિયાત વસ્તીવસતી અંકુશનું મહત્વનું ઉદાહરણ [[પીપલ્સ રિપબ્લિક ઓફ ચાઇના]]ની [[એક જ બાળકની નીતિ]]છે,જેમાં એક કરતા વધુ બાળકો ધરાવનારાને ભારે બિનઆકર્ષક ગણવામાં આવતા હતા. તેના કારણે એવા આક્ષેપો થયા હતા કે આ નીતિ ફરજિયાત ગર્ભપાત, ફરજિયાત વંધ્યત્વ અને બાળહત્યામાં પરિણમી હતી. 114 છોકરાઓ સામે 100 છોકરી એમ દેશનો [[જાતિ ગુણોત્તર]]કદાચ પૂરાવો બની શકે છે કે બાદમાં [[પસંદગીયુક્ત જાતિ]]અપનાવાય.

સરકારી અથવા રાજ્ય સ્તરીય વસ્તીવસતી વૃદ્ધિના નિયમનની નીતિને કારણે વ્યક્તિગત નિર્ણય લેવો અને વસ્તીવસતી અંકુશ [[પ્રજનન અંકુશ]] વચ્ચે તફાવત કરવામાં સહાયરૂપ થાય છે. જ્યારે કોઇ વ્યક્તિગત કે દંપતી અથવા પરિવારો બાળક ધરાવવા માટેનો તેમનો પોતાનો સમય નક્કી કરે ત્યારે જ પ્રજનન અંકુશ શક્ય બને છે. [[એન્સલે કોલ]]ની વારંવાર દર્શાવવામાં આવતી પ્રક્રિયામાં પ્રજનનમાં સતત ઘટાડા માટે ત્રણ પૂર્વશરતો જવાબદાર છે તે છે : (1) ગણતરીપૂર્વકની પસંદગીનો સ્વીકાર (નસીબ અથવા તક અથવા ભગવાનની વિરુદ્ધ ) પ્રજનનમાં માન્ય તત્વ તરીકે, (2) ઘટેલી પ્રજનનક્ષમતાથી દેખીતો ફાયદો અને (3) અંકુશની અસરકારક તરકીબોની જાણકારી અને નિપુણતા.<ref>[[એન્સલી જે. કોલ]], "ધી ડેમોગ્રાફિક ટ્રાન્ઝિશન," ઇન્ટરનેશનલ પોપ્યુલેશન કોન્ફરન્સની કાર્યવાહી, લિજ, 1973, વોલ્યુમ 1, pp. 53-72</ref> [[કુદરતી પ્રજનનક્ષમતા]] સાથે સમાજની વિરુદ્ધમાં, જે સમાજ પ્રજનનક્ષમતાને અંકુશમાં રાખવાની ઇચ્છા કરે છે અને તેવું કરવાનો જે આશય ધરાવે છે તેઓ બાળક ધરાવવાના, બાળક ધરાવવા માટે સમય રાખવાના અથવા બાળક ધરાવવાનું બંધ કરી દેવાના ઉદ્દેશોનો ઉપયોગ કરી શકે છે. સંભોગ (અથવા લગ્ન) કરવામાં વિલંબ, અથવા કુદરતી કે કૃત્રિમ ગર્ભનિરોધકના માર્ગો અપનાવવા એ વ્યક્તિગત અથવા પરિવારમાં ઘણી વાર બને છે, જેના પર રાજ્યની નીતિ અથવા સમાજલક્ષી પ્રતિબંધો હોતા નથી. બીજી બાજુ, જે વ્યક્તિગતો કે જે પોતાની પ્રજનનક્ષમતા પર અંકુશ રાખવા વિચારે છે તેઓ પણ આયોજન દ્વારા અનુક્રિયા વૃત્તિ અથવા બાળક ધરાવવાની સફળતામાં વધારો કરી શકે છે.

સામાજિક સ્તરે, પ્રજનનક્ષમતામાં ઘટાડો મોટે ભાગે સ્ત્રીઓમાં વધતા જતા જાતીય શિક્ષણનું અનિવાર્ય પરિણામ છે. જોકે, સામાન્યથી લઇને ઉચ્ચ કક્ષાની પ્રજનનક્ષમતાની કવાયત જરૂરીપણે ઓછા પ્રજનન દરમાં લાગુ પડતી નથી. એટલું જ નહી જે સમાજ નોધપાત્ર પ્રજનન અંકુશની કવાયત હાથ ધરે છે, પ્રજનન અંકુશ (કેટલા બાળકો રાખવા અને તેમને ક્યારે રાખવા)ની કવાયત હાથ ધરવાની સમાજની સમાન ''ક્ષમતા'' પ્રજનનના (જન્મેલા બાળકોની સંખ્યા)મોટા પાયે વિવિધ ''ધોરણો'' દર્શાવી શકે છે જે વ્યક્તિગત અને બાળકોની સંખ્યા માટેની સાસ્કૃતિક અગ્રિમતાઓ અથવા પરિવારના કદ સાથે સંકળાયેલા છે.<ref>પ્રજનન નિયંત્રણ અન પ્રજનન સ્તરો વચ્ચેના તફાવતના વર્ણન માટે, જુઓ બાર્બરા એ. એન્ડરસન અન બ્રાયન ડી. સિલ્વર, પ્રજનન નિયંત્રણનો સરળ માપદંડ," ''ડેમોગ્રાફી'' 29, નં. 3 (1992): 343-356, અને બી.એ. એન્ડરસન અને બી.ડી. સિલ્વર, "જન્મ સમયે પ્રજનન અને સેક્સ ગુણોત્તરમાં નૈતિક તફાવત: ક્ઝીંજિયાંગ પરથી પૂરાવો," ''વસ્તીવસતી અભ્યાસ'' 49 (1995): 211-226. કોલ અને તેમના સાથીઓ દ્વારા પ્રજનન નિયંત્રણના મોડેલ પર મૂળભૂત કાર્ય જુઓ,ઉ.દા., એન્સલી જે. કોલ અને જેમ્સ ટી. ટ્રુસેલ, “મોડેલ ફર્ટિલિટી શિડ્યૂલ્સ: માનવ વસ્તીમંવસતીમં બાળધ ધરાવવાના વય માળખામાં ભિન્નતા.” ''વસ્તીવસતી નિર્દેશાંક'' 40 (1974): 185&nbsp;– 258.</ref>

''પ્રજનન અંકુશ'' ની વિરુદ્ધમાં, કે જે વ્યક્તિગત સ્તરનો નિર્ણય છે,તેમાં સરકાર ગર્ભનિરોધકના માર્ગોનો લાભ લેવાનું વધારીને અથવા અન્ય વસ્તીવસતી નીતિઓ અને કાર્યક્રમો મારફતે ''વસતી નિયંત્રણ'' ની કવાયત હાથ ધરવાનો પ્રયત્ન કરી શકે છે.<ref>સરકાર પાસે ઉપલબ્ધ વિવિધ પ્રકારની "વસ્તીવસતી નીતિ"ના વિકલ્પોની ચર્ચા માટે, જુઓ પાઉલ ડેમેની, "વસતી નીતિ: સંક્ષિપ્ત સાર," ''પોપ્યુલેશન કાઉન્સીલ, પોલિસી રિસર્ચ ડિવીઝન, વર્કીંગ પેપર નં. 173'' (2003)[http://www.popcouncil.org/pdfs/wp/173.pdf ].</ref> "વસ્તીવસતી નિયંત્રણ"નો ખ્યાલ, સરકારી અથવા સામાજિક સ્તરના વસ્તીવસતી વૃદ્ધિના નિયમનોમાં, "પ્રજનન નિયંત્રણ"ની જરૂર નથી કેમ કે, તેને ઉપર ઓળખી કાઢવામાં આવ્યા છે, કરણે કે સમાજ પ્રજનન નિયંત્રણ માટે ઓછા પ્રયત્નો કરતો હોય તેની વસ્તીવસતી પર રાજ્ય અસર પાડી શકે છે. વસ્તીવસતી નિયંત્રણ માટે અને રાજ્યો તેની વૃદ્ધિને ફક્ત સીમીત બનાવીને વસ્તીવસતી નિયંત્રણ કરવા માગતું હોય તે દ્રષ્ટિએ વસતી ''વધારા'' ની નીતિને તરફેણ કરવાની બાબત પણ એટલી જ અગત્યની છે. વસ્તીવસતી વધારાની પ્રક્રિયા શરૂ કરવા માટે સરકાર ફક્ત [[કાયમી વસવાટ]]ને જ ટેકો આપી શકે એટલું જ નહી પરંતુ વધુ બાળકો ધરાવવા માટે દંપતિઓને પ્રોત્સાહન આપવાની નીતિઓ જેમ કે કર લાભ, નાણાંકીય ફાયદાઓ, પગાર સાથેની રજાઓ અને વધારાના બાળકો ધરાવનારાઓને ઉત્તેજન આપવા માટે બાળક સંભાળ જેવી નીતિઓ પણ ઘડી શકે છે.<ref>ચારલોટ્ટે હોહન, "આધુનિક સમાજોમાં વતી નીતિઓ: બાળકો વધારવા માટેની પ્રોત્સાહક નીતિઓ અને સ્થળાતર વયૂહરચનાઓ,"

''યુરોપીયન જર્નલ ઓફ પોપ્યુલેશન/રેવ્યુ યુરોપીન્ને ડી ડેમોગ્રાફી'' 3, નંબરો. 3-4 (જુલાઇ, 1988): 459-481.</ref> ઉદા. તરીકે આ પ્રકારની નીતિઓ તાજેતરમાં ફ્રાંસ અને સ્વીડનમાં લાગુ પાડવામાં આવી હતી. વસ્તીવસતી વૃદ્ધિમાં વધારાના સમાન લક્ષ્યાંક સાથે પ્રસંગોપાત સરકારે ગર્ભપાત અથવા જન્મ નિયંત્રણના આધુનિક માર્ગોને મર્યાદિત બનાવવાની ખેવના સેવી છે. તેનું ઉદાહરણ [[રોમાનીયાનો]]1966નો માગ કરતાની સાથે જ ગર્ભનિરોધક અને ગર્ભપાત પર પ્રતિબંધ છે.

પરિસ્થિતિ વિજ્ઞાનમાં, પ્રસંગોપાત વસ્તીવસતી નિયંત્રણ ફક્ત [[પ્રિડેટર]], [[રોગ]], [[પરોપજીવી પ્રાણી]], અને પર્યાવરણીય પરિબળો દ્વારા જ વિચારવામાં આવ્યું હતું. અવિરત પર્યાવરણમાં, વસ્તીવસતી નિયંત્રણનું ખાધાન્ન, પાણી અને સલામતી દ્વારા નિયમન કરવામાં આવે છે.

ચોક્કસ વિસ્તારમાં ટેકો આપી શકાય તેવા પ્રાણીઓ અથવા વ્યક્તિગતોની વધુમાં વધુ સંખ્યાને [[વહન કરતી ક્ષમતા]] કહેવાય છે. ઘણી વાર પ્રાણીઓ અને છોડોની વસ્તીવસતી પર માનવીય અસરને ધ્યાનમાં લેવામાં આવે છે. <ref> જુઓ http://en.wikipedia.org/wiki/Hunting#Wildlife_management.</ref> પ્રાણીઓના સ્થળાંતરને પણ વસ્તીવસતી નિયંત્રણના કુદરતી માર્ગ તરીકે ગણી શકાય છે, કેટલીક [[ઋતુઓ]]માં જમીન પરના ખાદ્ય પદાર્થ માટે વધુ સમૃદ્ધ હોય છે. સ્થળાંતર પ્રારંભના વિસ્તારને હવે પછીના સમય માટે મોટી સખ્યાના પ્રાણીઓના ખોરાક પુરવઠા માટે છોડી દેવાય છે. [[કાયમી વસવાટ]] પણ જુઓ.

ભારત એ બીજું ઉદાહરણ છે જ્યાં સરકારે દેશની વસ્તીવસતી ઘટાડવા માટે પગલાંઓ લીધા છે. ઝડપથી વધતી જતી વસ્તીવસતી આર્થિક વૃદ્ધિ અને જીવનધોરણને માઠી અસર પહોંચાડશે તેવી ચિંતાઓએ [[ભારત]]ને 1950ના અંતમાં અને 1960ના પ્રારંભમાં સત્તાવાર રીતે કુટુંબ નિયોજન કરવા પ્રેર્યું છે; વિશ્વમાં આવું કરનાર તે સૌપ્રથમ દેશ હતો.

* [[શૂન્ય વસ્તીવસતી વૃદ્ધિ]]

* [[વૈશ્વિક વસ્તીવસતી]]

* [[વસ્તીનેવસતીને લગતું અર્થશાસ્ત્ર]]

* [[ડેમોગ્રાફી (વસ્તીમાંવસતીમાં જન્મ, મૃત્યુ, રોગ વગેરેનો વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસ)]]

* [[વસ્તીનેવસતીને આધારે દેશોની યાદી]]

* [[વસ્તીવસતી ગીચતાને આધારે દેશોની યાદી ]]

* [[ધાર્મિક વસ્તીનીવસતીની યાદી]]

* [[વધુ પડતી વસ્તીવસતી]]

* [[વસ્તીવસતી પરિસ્થિતિ વિજ્ઞાન]]

* [[વસ્તીવસતી વૃદ્ધિ દર]]

* [[શહેરી વસ્તીવસતી]]

* [http://www.census.gov/ipc/www/popclockworld.html પ્રવર્તમાન વૈશ્વિક વસ્તીવસતી]

* [http://www.overpopulation.info વધુ પડતી વસ્તીવસતી ]

* [http://populationinthenews.com/ ન્યૂઝ હોમપેજ પર વસ્તીવસતી]

* [http://knowledge.allianz.com/en/media/galleries/most_populous_countries.html?pic=1.china_q.jpg ગેલેરી: વિશ્વમાં સૌથી વધુ વસ્તીવસતી ધરાવતા ટોચના દશ દેશો ] 13 મે 2009ના રોજ પુનઃપ્રાપ્ત કરેલું.

* [http://www.populationworld.com/ પોપ્યુલેશન વર્લ્ડ: વિશ્વની વસ્તીવસતી]. 13 ફેબ્રુઆરી 2004ના રોજ પુનઃમેળવેલું

* [http://www.populationdata.net પોપ્યુલેશનડેટા.નેટ - વિશ્વની આસપાસની વસ્તીવસતી વિશેની માહિતી અે નકશાઓ ]. 4 માર્ચ 2005ના રોજ પુનઃમેળવેલું પોપ્યુલેશનડેટા.નેટ(2005).

* [[યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ સેન્સ બ્યૂરો]] (2005). [http://www.census.gov/cgi-bin/ipc/idbrank.pl સેન્સ બ્યૂરો - વસ્તીનેવસતીને આધારે દેશોને અપાયેલો ક્રમાંક ]. 13 ફેબ્રુઆરી 2005ના રોજ પુનઃમેળવેલું

* [http://www.counttheworld.com/?counter=pop_world વિશ્વ વસ્તીવસતી કાઉન્ટર અને અલગ પ્રદેશો ]

* [http://stats.oecd.org/wbos/Index.aspx?QueryId=254 ઓઇસીડી વસ્તીવસતી માહિતી ]

[[Category:વસ્તીવસતી પરિસ્થિતિ વિજ્ઞાન]]

[[Category:વસ્તીવસતી]]

[[Category:ડેમોગ્રાફી (વસ્તીમાંવસતીમાં જન્મ, મૃત્યુ, રોગ વગેરેનો વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસ)]]