પાણીપતની ત્રીજી લડાઈ: આવૃત્તિઓ વચ્ચેનો તફાવત

|casualties2=અંદાજે ૪૦,૦૦૦-૫૦,૦૦૦ સૈનિકો મૃત.<ref>Rao, V. Raghavendra. "PANIPAT AND THE NIZAM." Proceedings of the Indian History Congress 13 (1950): 206-08. http://www.jstor.org/stable/44140915./</ref> વધુ ૪૦,૦૦૦-૭૦,૦૦૦ સામાન્ય નાગરિકોનો લડાઈ બાદ નરસંહાર<ref name="jgd">James Grant Duff "History of the Mahrattas, Vol II (Ch. 5), Printed for Longman, Rees, Orme, Brown, and Green, 1826"</ref><ref name="tss">T. S. Shejwalkar, "Panipat 1761" (in Marathi and English) Deccan College Monograph Series. I., Pune (1946)</ref>

}}

 

ઈતિહાસકારોમાં લડાઈના સચોટ સ્થળ વિશે મતભેદ પ્રવર્તે છે પણ મોટાભાગના નિષ્ણાતોના મતે લડાઈ સાંપ્રત કાલા અંબ અને સનૌલી માર્ગ નજીકના કોઈ સ્થળે લડવામાં આવી હતી. લડાઈ ઘણા દિવસ ચાલી અને તેમાં આશરે ૧,૨૫,૦૦૦ સૈનિકોએ ભાગ લીધો હતો. બંને પક્ષોએ નુક્શાન અને ફાયદાઓ સાથે સંખ્યાબંધ અથડામણો થઈ હતી. મરાઠા સૈન્યની ઘણી પાંખોનો નાશ કરી અને અહમદ શાહ દુર્રાનીનું સૈન્ય વિજયી રહ્યું હતું. ઈતિહાસકારોમાં બંને પક્ષે થયેલ ખુવારી બાબતે પણ મતભેદ પ્રવર્તે છે અને લડાઈ દરમિયાન કુલ મૃતકોની સંખ્યા ૬૦,૦૦૦-૭૦,૦૦૦ માનવામાં આવે છે જ્યારે ઘાયલો અને કેદ પકડાયેલાની સંખ્યા બાબતે મતભેદ છે. શુજા-ઉદ્-દૌલાના દિવાન કાશી રાજે તેમના પ્રથમદર્શી અનુભવની નોંધ કરતા બાખરને માન્ય ગણવામાં આવે છે અને તે અનુસાર લડાઈના બીજા દિવસે ૪૦,૦૦૦ મરાઠા બંદીઓનો ઠંડા કલેજે નરસંહાર કરવામાં આવ્યો હતો. ગ્રાન્ટ ડફે આ નરસંહારોમાં જીવિત બચેલા વ્યક્તિનો સાક્ષાત્કાર તેમના પુસ્તક ''હિસ્ટરી ઑફ મરાઠા''માં સામેલ કર્યો છે અને તે આ અંદાજને સમર્થન આપે છે. શેજવાલકરના લઘુ પુસ્તક ''પાણીપત ૧૭૬૧'' સૌથી વિશ્વાસપાત્ર ગૌણ સ્રોત માનવામાં આવે છે અને તેમની નોંધ અનુસાર "લડાઈમાં અને ત્યારબાદ ૭૦,૦૦૦ મરાઠા (સૈનિકો અને અન્ય) કરતાં ઓછા નહિ મર્યા હોય"

 

=== મુઘલ સામ્રાજ્યનું પતન ===

 

૪ મે ૧૭૫૮ના રોજ પેશવાને સંબોધિત રઘુનાથરાવનો પત્ર:<ref name="Kaushik Roy">{{cite book |first=Kaushik |last=Roy |title=India's Historic Battles: From Alexander the Great to Kargil |page=૮૦-૮૧ |isbn=978-8178241098}}</ref>

લડાઈને કારણે મરાઠાઓનું વિસ્તરણ વિલંબમાં પડ્યું અને સામ્રાજ્યમાં આંતરિક ઝઘડાઓની શરુઆત થઈ. તેઓ આગામી પેશવા માધવરાવ પ્રથમના શાસનકાળમાં ફરી આગળ આવ્યા અને ૧૭૭૧ સુધીમાં ફરી ઉત્તર તેમના કબ્જામાં હતું અને દિલ્હી પણ તેમના વર્ચસ્વ હેઠળ હતું. પરંતુ, માધવરાવના મૃત્યુ બાદ આંતરિક ઝઘડાઓ અને અંગ્રેજોના વધતા દબાણને કારણે ૧૮૧૮માં [[ત્રીજું આંગ્લ-મરાઠા યુદ્ધ|ત્રીજા આંગ્લ-મરાઠા યુદ્ધ]] સાથે તેમના સમગ્ર ભારત પરના દાવાનો અંત આવી ગયો.

 

 

લડાઈનો સંદર્ભ રુડયાર્ડ કિપ્લિંગની કવિતા ''વિથ સિંધિયા ટુ દિલ્હી''માં આવે છે.