રાણકી વાવ: આવૃત્તિઓ વચ્ચેનો તફાવત
Content deleted Content added
KartikMistry (ચર્ચા | યોગદાન) નાનું 2401:4900:53F5:D2EC:361F:4671:501F:F905 (talk) દ્વારા કરેલ ફેરફારોને 2409:4041:2D8B:7C0D:0:0:3509:9810 દ્વારા કરેલા છેલ્લા સુધારા સુધી ઉલટાવાયા. ટેગ: Rollback |
No edit summary ટેગ્સ: Reverted વિઝ્યુલ સંપાદન |
||
લીટી ૧૧:
| map_caption =
}}
રાણકીવાવ (સાહિત્ય. 'ધ ક્વીન્સ સ્ટેપવેલ') એ ભારતના ગુજરાત રાજ્યના પાટણ શહેરમાં આવેલ એક વાવ છે. તે સરસ્વતી નદીના કિનારે આવેલું છે. તેના બાંધકામનો શ્રેય સૌરાષ્ટ્રના ખેંગારાની પુત્રી, રાણી અને 11મી સદીના ચૌલુક્ય રાજા ભીમ I ની પત્ની ઉદયમતીને આપવામાં આવે છે. કાંપથી ઢંકાયેલો, તે 1940 માં પુનઃશોધ કરવામાં આવ્યો હતો અને ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણ દ્વારા 1980 માં પુનઃસ્થાપિત કરવામાં આવ્યો હતો. તે 2014 થી યુનેસ્કોની વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટ્સમાંની એક તરીકે સૂચિબદ્ધ છે.
ઉત્કૃષ્ટ અને તેના પ્રકારનું સૌથી મોટું ઉદાહરણ, આ પગથિયું પાણીની પવિત્રતાને દર્શાવતા ઊંધી મંદિર તરીકે ડિઝાઇન કરવામાં આવ્યું છે અને તેને શિલ્પ પેનલ્સ સાથે સાત સ્તરની સીડીઓમાં વિભાજિત કરવામાં આવ્યું છે. આ પેનલ્સમાં 500 થી વધુ મુખ્ય શિલ્પો અને હજારથી વધુ નાના શિલ્પો છે જે ધાર્મિક, પૌરાણિક અને બિનસાંપ્રદાયિક છબીઓને જોડે છે.
== ઇતિહાસ ==
[[File:Rani-ki-Vav.jpg|thumb|વિશ્વ વિરાસત તકતી]]
રાની કી વાવનું નિર્માણ ચૌલુક્ય વંશના શાસન દરમિયાન થયું હતું. તે સરસ્વતી નદીના કિનારે આવેલું છે.[1] 1304માં જૈન સાધુ મેરુટુંગા દ્વારા રચાયેલ પ્રબંધ-ચિંતામણિ, ઉલ્લેખ કરે છે: "નરવરહા ખેંગારાની પુત્રી ઉદયમતીએ શ્રીપટ્ટના (પાટણ) ખાતે સહસ્ત્રલિંગ ટાંકીના ગૌરવને વટાવીને આ નવલકથા પગથિયાંનું નિર્માણ કર્યું હતું". તે મુજબ, સ્ટેપવેલ 1063 માં ચાલુ કરવામાં આવ્યું હતું અને 20 વર્ષ પછી પૂર્ણ થયું હતું. સામાન્ય રીતે એવું માનવામાં આવે છે કે તે ભીમ I (r. c. 1022 - 1064) ની યાદમાં તેની રાણી ઉદયમતી દ્વારા બાંધવામાં આવ્યું હતું અને કદાચ ઉદયમતી અને કર્ણ દ્વારા તેના મૃત્યુ પછી પૂર્ણ થયું હતું પરંતુ જ્યારે તેણીએ કાર્ય કર્યું ત્યારે તે વિધવા હતી કે કેમ તે અંગે વિવાદ છે. તે જ વર્ષે બાંધવામાં આવેલા માઉન્ટ આબુ પરના વિમલવસાહી મંદિરની સ્થાપત્યની સમાનતાના આધારે કમિસરિયેટ બાંધકામની તારીખ 1032 રાખે છે.[2][3][4]
આ પગથિયું પાછળથી સરસ્વતી નદીમાં છલકાઈ ગયું હતું અને કાંપ ખાબક્યો હતો.[5] 1890 ના દાયકામાં, હેનરી કાઉસન્સ અને જેમ્સ બર્ગેસે તેની મુલાકાત લીધી જ્યારે તે સંપૂર્ણપણે પૃથ્વીની નીચે દટાયેલું હતું અને માત્ર સારી શાફ્ટ અને થોડા થાંભલા દેખાતા હતા. તેઓએ તેને 87 મીટર (285 ફૂટ) માપવા માટેનો વિશાળ ખાડો ગણાવ્યો હતો. ટ્રાવેલ્સ ઇન વેસ્ટર્ન ઈન્ડિયામાં જેમ્સ ટોડે ઉલ્લેખ કર્યો છે કે સ્ટેપવેલમાંથી સામગ્રીનો પુનઃઉપયોગ આધુનિક પાટણમાં બાંધવામાં આવેલા બીજા સ્ટેપવેલમાં કરવામાં આવ્યો હતો, કદાચ ત્રિકમ બારોટ ની વાવ (બહાદુર સિંહ સ્ટેપવેલ).[6][7] 1940 ના દાયકામાં, બરોડા રાજ્ય હેઠળ હાથ ધરવામાં આવેલા ખોદકામમાં પગથિયાંનો કૂવો બહાર આવ્યો હતો. 1986 માં, ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણ (ASI) દ્વારા એક મોટું ખોદકામ અને પુનઃસ્થાપન હાથ ધરવામાં આવ્યું હતું. ખોદકામ દરમિયાન ઉદયમતીની એક તસવીર પણ મળી આવી હતી. પુનઃસંગ્રહ 1981 થી 1987 દરમિયાન હાથ ધરવામાં આવ્યો હતો.[2][5]
રાની કી વાવને રાષ્ટ્રીય મહત્વનું સ્મારક જાહેર કરવામાં આવ્યું છે અને ASI દ્વારા તેનું રક્ષણ કરવામાં આવ્યું છે. તે 22 જૂન 2014ના રોજ યુનેસ્કોની વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટ્સની યાદીમાં ઉમેરવામાં આવ્યું હતું.[8][9] 2016ની ભારતીય સ્વચ્છતા કોન્ફરન્સમાં તેને ભારતનું "સ્વચ્છ આઇકોનિક પ્લેસ" નામ આપવામાં આવ્યું હતું.
== સ્થાપત્ય ==
[[File:Reliefs at Rani ki Vav.jpg|thumb|અપ્સરાઓની કલાત્મક મૂર્તિ]]
રાણી કી વાવને ગુજરાતની વાવ સ્થાપત્યનું શ્રેષ્ઠ અને સૌથી મોટું ઉદાહરણ માનવામાં આવે છે. તે સ્ટેપવેલ બાંધકામમાં કારીગરોની ક્ષમતા અને મારુ-ગુર્જરા આર્કિટેક્ચર શૈલીની ઊંચાઈએ બાંધવામાં આવ્યું હતું, જે આ જટિલ તકનીકમાં નિપુણતા અને વિગતવાર અને પ્રમાણની સુંદરતા દર્શાવે છે. સ્થાપત્ય અને શિલ્પો માઉન્ટ આબુ પરના વિમલવસાહી મંદિર અને મોઢેરા ખાતેના સૂર્ય મંદિર જેવા જ છે.[2]
તેને નંદા પ્રકારના સ્ટેપવેલ તરીકે વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે. તે આશરે 65 મીટર (213 ફૂટ) લાંબુ, 20 મીટર (66 ફૂટ) પહોળું અને 28 મીટર (92 ફૂટ) ઊંડું માપે છે. ચોથું સ્તર સૌથી ઊંડું છે અને 23 મીટર (75 ફૂટ) ની ઊંડાઈએ 9.5 મીટર (31 ફૂટ) બાય 9.4 મીટર (31 ફૂટ) લંબચોરસ ટાંકીમાં લઈ જાય છે. પ્રવેશદ્વાર પૂર્વમાં સ્થિત છે જ્યારે કૂવો પશ્ચિમના છેડે સ્થિત છે અને તેમાં 10 મીટર (33 ફૂટ) વ્યાસ અને 30 મીટર (98 ફૂટ) ઊંડો શાફ્ટનો સમાવેશ થાય છે.[1][2] પગથિયાંને સાત સ્તરની સીડીમાં વિભાજિત કરવામાં આવે છે જે નીચે ઊંડા ગોળાકાર કૂવામાં લઈ જાય છે. એક પગથિયાંવાળો કોરિડોર નિયમિત અંતરાલો પર થાંભલાવાળા બહુમાળી પેવેલિયન સાથે વિભાજિત કરવામાં આવે છે. દિવાલો, સ્તંભો, સ્તંભો, કૌંસ અને બીમ કોતરણી અને સ્ક્રોલ વર્કથી શણગારેલા છે. બાજુની દિવાલોના માળખા સુંદર અને નાજુક આકૃતિઓ અને શિલ્પોથી શણગારેલા છે. સ્ટેપવેલમાં 212 થાંભલા છે.
ત્યાં 500 થી વધુ મુખ્ય શિલ્પો છે અને એક હજારથી વધુ નાની શિલ્પો ધાર્મિક, પૌરાણિક અને બિનસાંપ્રદાયિક છબીઓને જોડે છે, જે ઘણીવાર સાહિત્યિક કૃતિઓનો સંદર્ભ આપે છે.[1] સ્ટેપવેલની સુશોભન સમગ્ર બ્રહ્માંડને દેવો અને દેવીઓ દ્વારા વસવાટ કરે છે; અવકાશી માણસો; પુરુષો અને સ્ત્રીઓ; સાધુઓ, પાદરીઓ અને સામાન્ય લોકો; વાસ્તવિક અને પૌરાણિક સહિત પ્રાણીઓ, માછલીઓ અને પક્ષીઓ; તેમજ છોડ અને વૃક્ષો.[2][7]
સ્ટેપવેલને ભૂગર્ભ મંદિર અથવા ઊંધી મંદિર તરીકે ડિઝાઇન કરવામાં આવી છે. તે આધ્યાત્મિક મહત્વ ધરાવે છે અને પાણીની પવિત્રતા દર્શાવે છે.[1] સ્ટેપવેલમાંના શિલ્પો બ્રહ્મા, વિષ્ણુ, શિવ, દેવીઓ (દેવીઓ), ગણેશ, કુબેર, લકુલીશા, ભૈરવ, સૂર્ય, ઇન્દ્ર અને હયગ્રીવ સહિત અસંખ્ય હિંદુ દેવતાઓને દર્શાવે છે. વિષ્ણુ સાથે સંકળાયેલા શિલ્પોમાં શેષશયી વિષ્ણુ (વિષ્ણુ અવકાશી મહાસાગરમાં હજારો ઢાંકણાવાળા સાપ શેષા પર બેઠેલા), વિશ્વરૂપા વિષ્ણુ (વિષ્ણુનું વૈશ્વિક સ્વરૂપ), ચોવીસ સ્વરૂપો તેમજ દશાવતાર (વિષ્ણુના દસ અવતાર)નો સમાવેશ કરે છે. [6]
બ્રહ્મા-સાવિત્રી, ઉમા-મહેશ્વર અને લક્ષ્મી-નારાયણ જેવા તેમના પરિવારો સાથેના દેવતાઓના શિલ્પો છે. અન્ય શિલ્પોમાં અર્ધનારીશ્વર તેમજ લક્ષ્મી, પાર્વતી, સરસ્વતી, ચામુંડા, દુર્ગા/મહિષાસુરમર્દિની, વીસ હાથવાળી, ક્ષેમણકારી, સૂર્યની અને સપ્તમાત્રિકા જેવી મોટી સંખ્યામાં દેવીઓ નોંધપાત્ર છે. નવગ્રહ (નવ ગ્રહો)ની પણ છબીઓ છે.[2][6]
ત્યાં મોટી સંખ્યામાં અવકાશી જીવો (અપ્સરાઓ) છે. અપ્સરાનું એક શિલ્પ કાં તો તેના હોઠ પર લિપસ્ટિક લગાવે છે અથવા સુગંધિત ડાળી ચાવતા દર્શાવે છે જ્યારે એક માણસ તેના પગને ગલીપચી કરી રહ્યો છે. ત્રીજા માળના પેવેલિયનની ઉત્તર બાજુએ, એક અપ્સરાનું શિલ્પ છે જે એક વાંદરાને તેના પગને વળગી રહે છે અને તેના કપડા ખેંચે છે, તેના મોહક શરીરને પ્રગટ કરે છે. તેના પગ પર, તેના ગળામાં સાપ સાથે એક નગ્ન સ્ત્રી છે જે કદાચ શૃંગારિક ઉદ્દેશ્યનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. લાંબા વાળ અને હંસ સાથે નાગકન્યા (નાગ રાજકુમારી)નું શિલ્પ તેમજ શાસ્ત્રીય નૃત્યની સ્થિતિમાં આકાશી નર્તકોના શિલ્પો છે.[2]
મહિલાઓને તેમના રોજિંદા જીવન અને પ્રવૃત્તિઓમાં દર્શાવતી મોટી સંખ્યામાં શિલ્પો છે. એક શિલ્પમાં એક સ્ત્રી તેના વાળમાં કાંસકો કરતી, તેની બુટ્ટી ગોઠવતી અને પોતાને અરીસામાં જોતી દર્શાવવામાં આવી છે. અન્ય શિલ્પોમાં એક પત્ર લખતી સ્ત્રી, જમણા પગે વીંછી ચડતી એક યુવતી અને અજાણતાં તેના કપડા સરકી જતા, વામન જેવા પુરૂષની દાઢી ખેંચતી એક યુવતી, હાથમાં ફિશ પ્લેટ સાથે સાપને ઘેરી લેતી સ્ત્રીનો સમાવેશ થાય છે. તેણીનો પગ અને માછલી સુધી પહોંચે છે. એક શિલ્પમાં એક યુવતીને તેના ભીના વાળ સાથે સ્નાનમાંથી બહાર આવતી દર્શાવવામાં આવી છે અને એક હંસ તેના વાળમાંથી પડતા પાણીના ટીપાઓને જાણે મોતી હોય તેમ પકડી લે છે. આ મહિલા શિલ્પો બંગડીઓ, કાનની બુટ્ટીઓ, ગળાનો હાર, કમરની કમરબંધી, પાયલ અને અન્ય તેમજ ભવ્ય કપડાં અને સારી રીતે કોમ્બેડ કરેલા વાળ સાથેના દાગીનાથી શણગારવામાં આવે છે. અભિવ્યક્તિઓ અને લાગણીઓની વિવિધતા તેમનામાં દર્શાવવામાં આવી છે. તેઓ સુંદરતાનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે તેમજ તેના ઉત્કૃષ્ટ અને મોહક સ્વરૂપમાં શૃંગારિકતાનો સંકેત આપે છે. માતૃત્વના પ્રેમનું પ્રતિનિધિત્વ કરતી શિલ્પો છે જેમ કે એક સ્ત્રી તેના બાળકને પકડીને તેનું ધ્યાન દોરવા માટે ચંદ્ર તરફ ઇશારો કરે છે, એક સ્ત્રી તેના બાળકને ઝાડ પરથી કેરી લેવા દેવા માટે તેને ઊંચો કરે છે, કેરીના ઝાડમાં એક મહિલા તેની સાથે બાળકો સાથે.[2 ]
વેલ શાફ્ટમાં કેન્ટિલવેર્ડ કૌંસ
ભૌમિતિક જાળીની પેટર્ન અને પટોળા કાપડની ડિઝાઇનને મળતી આવતી ડિઝાઇન
કૂવાના શાફ્ટમાં ધીમે ધીમે કેન્ટિલવેર્ડ કૌંસ વધી રહ્યા છે જે ખૂબ જ સુશોભિત છે.[7] ત્યાં દિવાલ પર કલ્પવૃક્ષની કોતરણી ફળદ્રુપતા અને પ્રકૃતિની પૂજાનો પસ્તાવો કરે છે જ્યારે કીર્તિમુખ અને મકર સ્તંભોના ભોંયરાઓ અને રાજધાનીઓને શણગારે છે.[2] સ્ટેપવેલના પ્રવેશદ્વારની ઉત્તર બાજુની દિવાલ પર, પટોળાની સ્થાનિક કાપડ પરંપરાની ડિઝાઇનને મળતી આવતી ભૌમિતિક જાળીની પેટર્ન અને ડિઝાઇન છે. તેઓ લાકડાની કોતરણી અને મંદિરોની છત પરથી અનુકૂલિત થઈ શકે છે.[2][7] ઘોડા, હાથી અને સિંહની પ્રાણીઓની આકૃતિઓનો ઉપયોગ થાંભલાઓ અને ભોંયરાના મોલ્ડિંગ્સના શણગાર તરીકે થાય છે.
== નિરૂપણ ==
| |||