ખેડા સત્યાગ્રહ

ખેડા સત્યાગ્રહ એ ગુજરાતના ખેડા જિલ્લામાં મહાત્મા ગાંધીની આગેવાની હેઠળ બ્રિટીશ રાજ વિરૂદ્ધનો એક સત્યાગ્રહ છે. આ આંદોલન ભારતીય સ્વતંત્રતા સંગ્રામનો એક પ્રમુખ વિદ્રોહ છે. ચંપારણ સત્યાગ્રહ અને અમદાવાદ મિલ હળતાલ બાદનું આ ત્રીજું મહત્ત્વનું આંદોલન છે. ખેડા જિલ્લાના ખેડૂતો પાક નિષ્ફળ જવાના કારણે તથા પ્લેગનો રોગચાળો ફાટી નીકળવાના કારણે અંગ્રેજ સરકાર દ્વારા નાખવામાં આવેલો ઊંચો કર ભરી શકે તેમ નહોતા આથી ગાંધીજીએ ખેડૂતોના સમર્થનમાં આ આંદોલન કર્યું હતું.

ખેડા સત્યાગ્રહ

ખેડા સત્યાગ્રહ (૧૯૧૮)ના સમયમાં ગાંધીજી
અંગ્રેજી નામ	Kheda Satyagraha
તારીખ	૧૯૧૮
સ્થાન	ખેડા જિલ્લો, ગુજરાત, ભારત
સંચાલક	ગાંધીજી, સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ, ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિક, શંકરલાલ બેંકર, મહાદેવભાઈ દેસાઈ, નરહરી પરીખ, મોહનલાલ પંડ્યા અને રવિશંકર વ્યાસ

નેતૃત્ત્વ

ગુજરાતમાં ચાલેલી આ ચળવળમાં ગાંધીજી મુખ્યત્ત્વે આધ્યાત્મિક અને નૈતિક આગેવાન હતાં. તેમના મુખ્ય સેનાપતિ તરીકે સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ અને અન્ય ગાંધીવાદી નેતાઓ જેવા કે, નરહરી પરીખ, મોહનલાલ પંડ્યા, રવિ શંકર વ્યાસ મુખ્ય હતા. તેમણે ગ્રામ્ય ક્ષેત્રોની મુલાકાત લઈ લોકોને સંઘર્ષ માટે તૈયાર કર્યા તથા તેમની લડતને રાજનૈતિક નેતૃત્ત્વ, પીઠબળ અને દિશાનિર્દેશ આપ્યાં હતાં.ગુજરાતના અમદાવાદ અને વડોદરા શહેરના ઘણાં લોકો આ ચળવળમાં જોડાયાં હતા પરંતુ ગાંધીજી અને સરદાર પેટેલ આ આંદોલનને ગુજરાતીઓની સ્થાનીક ચળવળ બનાવી રાખવા ઈચ્છતા હોવાથી તેમણે દેશના અન્ય પ્રાંતોમાંથી લોકોનો આ વિદ્રોહમાં જોડાવાનો વિરોધ કર્યો.

સંઘર્ષ

પટેલ અને તેમના સહયોગીઓએ કર વિરોધી આંદોલનનુ આયોજન કર્યું તેમાં ખેડા જિલ્લાના સર્વ જ્ઞાતિ–સમુદાયના લોકોએ સહભાગ આપ્યો. ખેડૂતોએ ચાલુ વર્ષે અતિવૃષ્ટીની પરિસ્થિતિને ધ્યાનમાં રાખી પાક નિષ્ફળ જવાના કારણે કરવેરો માફ કરવા માટેની એક અરજી પર હસ્તાક્ષર કરી કોર્ટમાં એક મુકદ્દમો દાખલ કર્યો. મુંબઈ સરકારે આ અરજી ફગાવી દીધી. સાથે જ સરકારે ચેતવણી આપતા જણાવ્યું કે જે પણ ખેડૂતો કરવેરો નહિ ભરે તેમની જમીન તથા અન્ય સંપતિ જપ્ત કરવામાં આવશે તથા કોઇપણ રીતે પાછી આપવામાં આવશે નહિ. જોકે સરકારની આ ચેતવણી છતાં ખેડૂતો પોતાની માંગ પર અડીખમ રહ્યાં.

કર જમા ન થતાં સરકારે કલેક્ટર અને ઠેકેદારોને ખેડૂતોની જમીન તથા ઢોર જપ્ત કરવાના આદેશ આપ્યા. પોલીસને ખેતીવાડીની જમીનો તથા તથા અન્ય સંપતિ જપ્ત કરવાના આદેશ આપ્યા. ખેડૂતોએ પોલીસ દ્વારા થતી અટકાયતો તેમજ બળપ્રયોગનો કોઇ પણ જાતનો વિરોધ ન કર્યો.

આ ચળવળમાં એકતા અને શિસ્તનું અજોડ પ્રદર્શન થયું. તેમનાં ઘર, જમીન, ઢોર તથા આજીવિકાના અન્ય સ્રોત છીનવી લેવા છતાં મોટા ભાગના ખેડૂતો શાંત રહ્યાં અને સરદાર પટેલને મજબૂત ટેકો આપ્યો. દેશના અન્ય ભાગમાં રહેતાં ગુજરાતીઓએ વિદ્રોહ પ્રત્યે સહાનૂભૂતિ દર્શાવતાં સરકાર સમક્ષ વિરોધ નોંધાવ્યો અને ચળવળમાં ભાગ લેનારા ખેડૂતોના પરિવારોને ખોરાક, રહેવાની સગવડો કરી આપી.

પરિણામ

આંદોલનના પરિણામે સરકાર કર માફ કરવા બાધ્ય બની. તેણે ચાલુ તથા આગામી વર્ષનો કરવેરો માફ કર્યો તથા કરના દરમાં કરેલો વધારો પાછો ખેંચ્યો. સાથે જ લોકોની જપ્ત કરાયેલી સંપતિ પરત આપવાનો પણ નિર્ણય કરવામાં આવ્યો.

લોકોએ જપ્ત જમીનોને તેમના મૂળ માલિકોને પરત કરવાના કાર્યમાં એકતા દર્શાવી.

આ પણ જુઓ

• સવિનય કાનૂનભંગની ચળવળ
• અસહકારની ચળવળ
• બારડોલી સત્યાગ્રહ
• બોરસદ સત્યાગ્રહ

સંદર્ભ સૂચિ

• પટેલ, કિરીટ (નવેમ્બર ૧૯૯૩), ઠાકર, ધીરુભાઈ, ed., ખેડા સત્યાગ્રહ, ખંડ ૫ (પ્રથમ ed.), અમદાવાદ: ગુજરાતી વિશ્વકોશ ટ્રસ્ટ, p. ૮૪૮–૮૪૯, OCLC 248968742