વિકિપીડિયા

કૃત્રિમ પેસમેકર

પેસમેકર એક ચિકિત્સા ઉપકરણ છે જેમાં હૃદયના ધબકારાને નિયંત્રિત કરવા માટે વિદ્યુત આવેગોનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે, જેના માટે હૃદયની માંસપેશીઓ સાથે સંપર્ક કરી ઇલેક્ટ્રોડને તેમાં પહોંચાડવામાં આવે છે. હૃદયના મૂળ પેસમેકર યોગ્ય ગતિએ કામ ના કરે કે પછી હૃદયની વિદ્યુત વહન પ્રણાલીમાં અવરોધ આવે આ બંન્ને માંથી કોઇ પણ વખતે પેસમેકર કે જેનો મુખ્ય હેતુ યોગ્ય હૃદય ગતિને ટકાવી રાખવાનો છે તેને ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આધુનિક પેસમેકર પ્રોગ્રામબદ્ધ કરી શકાય તેવા હોય છે અને હૃદયરોગના નિષ્ણાંતને વ્યક્તિગત દર્દીઓ માટે અનુકૂળ પરિસ્થિતિ મુજબ ગતિની રીતને પસંદ કરવાની છૂટ આપે છે.

એક પેસમેકર, સેન્ટીમીટરના માપ પ્રમાણે
ટ્રાન્સવેનસ નિવેશ માટે ઇલેક્ટ્રોડ યુક્ત એક કુત્રિમ પેસમેકર (સેન્ટ જુડ મેડિકલમાંથી).આ ઉપકરણ લગભગ 4 સેન્ટીમીટર લાંબુ છે, ઇલેક્ટ્રોડનું માપ 50 અને 60 સેન્ટીમીટરની વચ્ચે છે (20 થી 24 ઇંચ).

ઇતિહાસ

ફેરફાર કરો
 
પ્રથમ સ્થાપિત પેસમેકર.
 
1958માં, અર્ને લાર્સોન (1915-2001) પહેલા તેવા વ્યક્તિ બન્યા કે જેમને સ્થાપિત પેસમેકર મેળવ્યું. તેમને તેમના જીવનકાળ દરમિયાન કુલ 26 ઉપકરણો બદલ્યા અને અન્ય દર્દીઓ જેમને પેસમેકરની જરૂરિયાત હતી તેમના માટે ઝુંબેશ ચલાવ્યું.

1899માં, જે એ મેકવિલિયમે પોતાના પ્રયોગો વિષે બ્રિટિશ મેડિકલ સામયિકમાં નોંધ્યું હતું કે વેન્ટીકુલરના સંકોચનથી એસીસ્ટોલ થઇ જવાના વિષયમાં માનવ હૃદય પર વિદ્યુત આવેગ કે ધક્કાનો પ્રયોગ શક્ય છે અને આવેગોથી 60-70/પ્રતિ મિનિટના સમાન અવકાશમાં પ્રતિ મિનિટ 60-70 ધબકારાની હૃદયની લયને ફરીથી ઉત્પન્ન કરી શકાય છે.[૧]

1926માં, સિડનીના રોયલ પ્રિન્સ આલ્ફ્રેડ દવાખાનાના ડૉ માર્ક સી લિડવેલ અને સિડની વિદ્યાપીઠના ભૌતિક વિજ્ઞાની ઇડગર એચ બૂથની સહાયથી એક સુવાહ્ય પ્રયોગાત્મક સાધનની રચના કરી, જેને એક પ્રકાશિત બિંદુમાં પ્લગ કરવામાં આવ્યો હતો અને જેમાં "એક ઘ્રુવને પ્રબળ મીઠાના પ્રવાહીમાં બોળેલા ચામડીના પેડથી લાગુ કરીને", જ્યારે બીજા ધ્રુવને "તેના બિદુંઓને બાદ કરતા વિદ્યુત-અવાહક સોયથી લાગુ કરાયો હતો", અને તેને હૃદય કક્ષની અંદર યોગ્ય રીતે પ્લગ કરવામાં આવ્યો હતો. "પેસમેકર દર લગભગ 80 થી 120 પ્રતિ મિનિટના હિસાબે પરિવર્તનશીલ હતો, અને આ જ રીતે વોલ્ટેજ પણ 1.5 થી 120 વોલ્ટની વચ્ચે પરિવર્તનશીલ હતો" 1928માં, આ સાધનનો ઉપયોગ સિડનીના ક્રાઉન સ્ટ્રીટ મહિલાઓના દવાખાનામાં એક નવજાત બાળકને ફરીથી જીવત કરવા માટે કરવામાં આવ્યો હતો, જેનું હૃદય તેના "પોતાની સંમતિથી ધબકી રહ્યું હતું", "દસ મિનિટ બાદ" તે યોગ્ય રીતે ધબકવા લાગ્યું.[૨][૩]

1942માં, સ્વતંત્રરીતે કાર્ય કરતા અમેરિકાના શરીર વિજ્ઞાની અલ્બર્ટ હેમનને પોતે જ એક ઇલેક્ટ્રો-મેકેનિકલ સાધનની રચના કરી, જે એક સ્પ્રિંગ-વુન્ડ હાથથી ચાલતી મોટરની શક્તિથી કાર્યરત હતો. હેમન પોતાની આ શોધને કુત્રિમ પેસમેકરનો સંદર્ભ આપ્યો હતો, અને આ પારિભાષિક શબ્દનો ઉપયોગ આજ દિવસ સુધી કરવામાં આવી રહ્યો છે.[૪][૫]

1930ની શરૂઆત અને બીજા વિશ્વ યુદ્ધની વચ્ચે કરાયેલા સંશોધનના પ્રકાશનમાં એક સ્પષ્ટ ક્ષતિ જોવા મળી, જેના કારણે લોકો તેવું માનતા હશે કે 'મરેલા લોકોને ફરીથી જીવીત કરવું' તે પ્રકૃતિમાં હસ્તક્ષેપ કરવા સમાન છે. ઉદાહરણ માટે, "પોતાના સાથી દાક્તરોમાં અને તે સમયના સમાચાર પત્રની ખબરોના કારણે, પ્રતિકૂળ પ્રચારથી દૂર રહેવા માટે હેમને માનવ પર કરેલા પેસમેકરના ઉપયોગની માહિતીને પ્રગટ ના કરી. લીડવેલ આ વાતથી સારી રીતે વાકેફ હતા અને આથી જ તેમને મનુષ્યો પર આ પ્રયોગોને આગળ ન વધાર્યા".[૩]

ટોરેન્ટોના સાર્વજનિક દવાખાનામાં હૃદય-છાતીના શાસ્ત્રવૈદ્ય વિલ્ફ્રેડ ગોર્ડોન બિગ્લોના અવલોકોના આધારે 1950માં કેનેડિયન વિદ્યુત ઇજનેર જોન હોપ્સે એક બાહ્ય પેસમેકરની રચના તૈયાર કરીને તેને બનાવ્યું. એક વાસ્તવિક બાહ્ય સાધનમાં ટ્રાંસક્યુટેનીયસ પેસિંગ આપવા માટે વૈક્યૂમ ટ્યૂબ પદ્ધતિનો ઉપયોગ કરતા હતો, દર્દી પર તેનો ઉપયોગ કરવાથી દર્દીને દુખાવો અને થોડુંક અપરિષ્કૃત લાગતું હતું, અને દિવાલ પર લાગેલા AC (એસી) સોકિટથી સંચાલિત થવાના કારણે આમાં વેન્ટીક્યુલર ફાઇબ્રિનોશનથી પ્રેરિત થવાના કારણે દર્દીની વિજળી કે કંરટ લાગવાથી મૃત્યુ થવાની શક્યતા રહેતી હતી.

પોલ જોલ સહિત કેટલાય આવિષ્કારકોએ ત્યાર પછીના વર્ષોમાં નાનું પણ ભારે તેવા ટ્રાંસક્યુટેનીયસ પેસિંગ સાધનો બનાવ્યા, જેમાં વીજળીના પુરવઠા માટે ફરીથી ચાર્જ કરવા માટે મોટી બેટરીનો ઉપયોગ કરવામાં આવતો હતો.[૬]

1957માં, ડૉ.વિલિયમ એલ. વેઇરીચે મીન્નેસોટા વિદ્યાપીઠ ખાતે કરાયેલા સંશોધનોના પરિણામોને બહાર પાડ્યા. માયોકાર્ડિયલ ઇલેક્ટ્રોડના ઉપયોગથી હૃદયના દર, હૃદય સંબંધી નીપજ અને સંપૂર્ણ હૃદય અંતરાયવાળા પ્રાણીની વચલી મુખ્ય ધોરીના દબાણની પુન:પ્રસ્થાપના કારણે આ અભ્યાસોને પ્રદશિત કરવામાં આવ્યા હતો. આ સમય દરમિયાન, પોસ્ટસર્જિકલ હૃદય અવરોધ પર આ પ્રભાવશાળી નિયંત્રણ ઓપન હાર્ટ સર્જરીથી થતા મૃત્યુ દરને નીચો લાવવામાં મહત્વપૂર્ણ સાબિત થયો.[૭]

સિલિકોન ટ્રાન્ઝિસ્ટરનો વિકાસ અને તેની પહેલી વ્યાપારીક ઉપલબ્ધતા 1956માં થઇ હતી, જે હૃદય સંબંધી ગતિ બનાવવાની તેજીના વિકાસમાં નિર્ણાયક ઘટના સાબિત થઇ.

1957માં, મિનીપોલિસ, મીન્નેસોટાના ઇજનેર અર્લ બક્કનને ડૉ. સી. વોલ્ટન લિલેહેઇના દર્દી માટે ધારણ કરી શકાય તેવા પ્રથમ બાહ્ય પેસમેકરનું ઉત્પાદન કર્યું. એક નાના પ્લાસ્ટિકના ડબ્બામાં રાખેલ આ ટ્રાન્ઝિસ્ટરાઇજ્ડ પેસમેકરમાં હૃદયના દરની ગતિ અને બહાર નીકળેલા વોલ્ટેજને વ્યવસ્થિતરીતે નિયંત્રિત કરવાની છૂટ આપે છે અને ઇલેક્ટ્રોડનું આ જોડાણ દર્દીની ચામડીથી થઇને જે સપાટીથી સંલગ્ન હૃદયના માયોકાર્ડિયમાં આવીને સમાપ્ત થતો હતો.

સ્વીડનના સોલ્નામાં આવેલ કારોલિંસ્કા સંસ્થામાં 1958માં એક પૂર્ણ રીતે સ્થાપી શકાય તેવા પેસમેકરનો માનવ શરીરમાં પ્રથમવાર નૈદાનિક સ્થાપના કરનામાં આવી હતી, જેમાં રુને એક્વિસ્ટ અને શાસ્ત્રવૈદ્ય એકે સેનિંગ દ્વારા બનાયેલા પેસમેકરનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો, જે થોરાકોટોમી (છાતીમાં શાસ્રક્રિયા કરી ચીરો મૂકવો)થી હૃદયના માયોકાર્ડીયમાં જોડાયેલા ઇલેક્ટ્રોડને જોડવામાં આવ્યા હતા. આ સાધન ત્રણ કલાક બાદ નિષ્ફળ ગયું. ત્યારબાદ એક બીજું ઉપકરણને સ્થાપવામાં આવ્યું જે બે દિવસ સુધી ચાલ્યું. દુનિયાના પહેલા પેસમેકરને સ્થાપિત કરાવનાર દર્દી, એર્ને લાર્સનને તેમના જીવનમાં વિભિન્ન પ્રકારના 26 પેસમેકરો લગાવ્યા હતા. 2001માં, 86 વર્ષની ઉંમરે તેમની મૃત્યુ થઇ[૮].

1969માં, અસ્થાયી ટ્રાંસવેનસ પેંસિંગને પહેલીવાર ફર્મન એટ એલ. દ્વારા પ્રદર્શિત કરવામાં આવ્યું, જેમાં કેથિટેર ઇલેક્ટ્રોડને દર્દીના બસિલિકા શીરા દ્વારા અંદર નાખવામાં આવતી હતી.[૯]

ફેબ્રુઆરી 1970માં, ઉરુગ્વેના મોન્ટેવિડિયોમાં આવેલ કસ્મુ દવાખાનામાં ફીઆન્દ્રા અને રુબીઓ નામના દાક્તરો દ્વારા સ્વીડિશ ઇલ્મક્વિસ્ટ ઉપકરણના એક સુધારેલા ઉપકરણને સ્થાપવામાં આવ્યું. આ ઉપકરણવાળા દર્દીનું બીજી બિમારીઓને કારણે 9 મહિના બાદ મૃત્યુ થયું ત્યાં સુધી તે પેસમેકર તેના શરીરમાં કામ કરી રહ્યું હતું. પહેલાની સ્વીડીશ-રચનાવાળા ઉપકરણોમાં રિચાર્જ કરી તેની બેટરીનો ઉપયોગ કરવામાં આવતો હતો, જે બહાર આવેલી એક વિગમન કોઇલ દ્વારા ચાર્જ કરવામાં આવતી હતી. સ્થાપી શકાય તેવા પેસમેકરનું નિર્માણ વિલ્સન ગ્રેટબન્ચ દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું, જેમાં વ્યાપક પશુ પરીક્ષણ કર્યા બાદ એપ્રિલ 1960માં તેનો ઉપયોગ મનુષ્યોના પ્રવેશમાં કરાયો હતો. ગ્રેટબન્ચનું આ નવીનીકરણ આના પહેલાના સ્વીડિશ ઉપકરણ જેમાં પ્રાથમિક સેલમાં (પારાની બેટરી)નો ઉપયોગ ઊર્જાના સ્તોત્ર તરીકે કરવામાં આવતો હતો, તેના કરતા અલગ હતો. પ્રથમ દર્દી 18 મહિના સુધી જીવ્યો હતો.

પ્રસ્થાપિત પેસમેકરની સાથે ટ્રાંસવેનસ પેસિંગનો ઉપયોગ પહેલી વાર યુએસએ[૧૦][૧૧][૧૨] (USA)ના પરસોનેટમાં, સ્વીડન[૧૩][૧૪]ના લેગરગ્રેનમાં અને ફ્રાન્સ[૧૫]ના જીન-વેલ્ટીમાં 1962-63ની વચ્ચે થયો હતો. ટ્રાંસવેનસ, કે પરવેનસ, પ્રક્રિયામાં શિરાની અંદર એક ચીરો લગાવીને કેથિટર ઇલેક્ટ્રોડ લીડને ફ્લૂરોસ્કોપના માર્ગદર્શન હેઠળ નાખવામાં આવે છે, તેને ત્યાં સુધી અંદર નાખવામાં આવે છે જ્યાં સુધી જમણા વેન્ટ્રિકલના ટ્રાબેકુલેની અંદર તે નથી જતુ રહેતું. આ પદ્ધતિ મધ્ય-1960 સુધીમાં પસંદગીની પદ્ધતિ બની ગઇ.

 
વિશ્વનું પહેલું લેથિયમ-આયોડાઇડ સેલની ઊર્જાથી ચાલતું પેસમેકર.હૃદય સંબંધી પેસમેકરો Inc. 1972

પહેલાના તમામ સ્થાપેલા ઉપકરણો વિશ્વાસ ના મૂકાય તેવા અને ટૂંકી જીવન કાળવાળા હતા કારણ કે તેમાં પ્રાથમિક સેલની પદ્ધતિ ઉપલબ્ધ હતી જેમાં મુખ્યરીતે પારાની બેટરીનો ઉપયોગ કરવામાં આવતો હતો.1960ના અંત સુધીમાં, USA ની ARCO (આર્કો) સહિત અનેક કંપનીઓએ આઇસોટોપની ક્રિયાશક્તિવાળા પેસમેકરને વિકસાવ્યા, પણ આ વિકાસને 1971માં વિલ્સન ગ્રેટબેચ દ્વારા વિકસિત લિથિયમ-આયોડિડ સેલના વિકાસે બાકીના પેસમેકરના વિકાસને પાછળ પાડી દીધા. ભવિષ્યની પેસમેકરની રચના માટે લિથિયમ-આયોડિડ કે લિથિયમ એનોડે સેલ માનક બની ગયા. પ્રારંભિક ઉપકરણની વિશ્વાસપાત્રતામાં વધુની અડચણ તે હતી કે શરીરના પાણીમાંથી નીકળેલી જલીય બાષ્પના માધ્યમથી ઇપોક્સી રાળનું કેપસ્યૂલીકરણ કરવાથી વિદ્યુત પ્રવાહ પર અસર પડતો હતો. શરૂમાં 1989માં ઓસ્ટ્રેલિયાની ટેલીટ્રોનિક અને ત્યારબાદ 1992માં કાર્ડિયક પેસમેકર્સ Inc (આઇએનસી)ના મિન્નેપોલિસ દ્વારા પેસમેકર જનરેટરને ધાતુના ડબ્બામાં સજ્જડ રીતે બંધ કરીને આ ઘટના પર કાબુ મેળવવામાં આવ્યો. આ પદ્ધતિમાં, ટીટેનીયમનો ઉપયોગ ધાતુની પેટી તરીકે કરવામાં આવ્યો હતો, જે 1970ની સાલના મધ્ય સુધીમાં એક માનક પદ્ધતિ બની ગઇ.

શરૂઆતના વર્ષોમાં આ ટેકનોલોજીને વિકસિત કરવામાં જે લોકોએ મહત્વનો ફાળો આપ્યો હતો તે મેડટ્રોનિક મિન્નેપોલિસના બોબ એન્ડેસન, લંડનના સેન્ટ જોર્જસ દવાખાનાના જે. જી (જેફ્રી) ડેવિસ, અમેરિકન ઓપ્ટિકલના બારો બેર્કોવિટ્સ અને શેલ્ડોન થલેર, ટેલીટ્રોનિક્સ ઓસ્ટ્રેલિયાના જેફ્રી વિકહમ, કોર્ડિસ કાર્પોરેશન ઓફ માયામીના વાલ્ટર કેલર, હેન્સ થોર્નાન્ડર, જેમને ઉપરોક્ત સ્વીડનના ઇલેમા-સ્કોન્ડરને રુન ઇમ્લેક્વીસ્ટ સાથે જોડાયેલા હતા, હોલેન્ડના જૈનવિલેમ વૈન ડેન બર્ગ અને કાર્ડિયક પેસમેકર્સ Inc.ના ગુઇડન્ટના એન્થની અડુસી છે.

પેસિંગની પદ્ધતિઓ

ફેરફાર કરો
 
એક વ્યક્તિના ECGમાં તેના એટ્રીઅલ પેસમેકરની સાથે.આપણે જે જગ્યાએ P લહેરની સંભાવના કરીએ છીએ તે જગ્યાએ એક તીક્ષ વિદ્યુત અણી જેની આસપાસનું ચક્ર નોંઘેલું છે.

પર્કસિવ પેસિંગ

ફેરફાર કરો

પર્કસિવ પેસિંગ, જે ટ્રાન્સથોરિક પેસિંગ તરીકે જાણીતું છે, તે બંધ મુઠ્ઠીનો ઉપયોગ છે, સામાન્યરીતે વેન્ટ્રિકલ ધબકારાને પ્રેરવા માટે ઉરોસ્થિની ડાબી નીચલી ધારથી જમણી બાજુના વેના કાવામાં 20-30 કમ (સેન્ટીમીટર)ની દૂરથી નાંખવામાં આવે છે (બ્રિટિશ જર્નલ ઓફ એનેસ્થેશીયામાં તેવું સૂચવ્યું છે કે વિદ્યુત ગતિવિધિને વિકસાવવા માટે વેન્ટ્રિકલ દબાણ 10- 15 એમએમએચજી સુધી લઇ જવું જરૂરી છે).આ એક જૂની પ્રક્રિયા છે જેનો ઉપયોગ દર્દીની પાસે વિદ્યુત પેસમેકર ન લઇ જવાય ત્યાં સુધી જીવન રક્ષાના સાધન તરીકે ઉપયોગમાં લેવામાં આવે છે.[૧૬]

ટ્રાન્સક્યુટેનીયસ પેસિંગ

ફેરફાર કરો

ટ્રાન્સક્યુટેનીયસ પેસિંગ (ટીસીપી), જેને બાહ્ય પેસિંગ પણ કહેવાય છે, તે ખાસ કરીને હૃદયની મંદ ગતિ ના પ્રત્યેક લક્ષણમાં રક્ત સંચારની પ્રારંભિક સ્થિરતાને બનાવી રાખવા માટે સૂચવવામાં આવે છે. આ પ્રક્રિયામાં પેસિંગ દ્વારા દર્દીની છાતીમાં બે પેસિંગ, કાં તો શરીરના અગ્ર/બાજુના ભાગમાં કે પછી અગ્ર/પાછળના ભાગમાં પેડ લગાવીને કરી શકાય છે. બચાવ કરનાર પેસિંગના દરની પસંદગી કરે છે, અને ધીરે ધીરે પેસિંગના પ્રવાહને (mA (એમએ) થી મપાય છે) ત્યાં સુધી વધારાય છે, જ્યાં સુધી તે અનુરૂપ નળીની સાથે વિદ્યુતને પકડી નથી લેતો. બહુ લાંબા સમય સુધી બાહ્ય પેસિંગ પર ભરોસો ન કરવો જોઇએ. આ એક કટોકટીની પ્રક્રિયા છે જે ટ્રાન્સવેનસ પેસિંગ કે અન્ય ઉપચાર આપવા સુધી એક પુલ તરીકે કામ કરે છે.

એપીકાર્ડિયલ પેસિંગ (અસ્થાયી)

ફેરફાર કરો

Temporary epicardial pacing is used during open heart surgery should the surgical procedure create atrio ventricular block. The electrodes are placed in contact with the outer wall of the ventricle (epicardium) to maintain satisfactory cardiac output until a temporary transvenous electrode has been inserted.

 
એક અસ્થાયી (એપીકાર્ડિયલ) વેન્ટીકુલર પેસમેકરવાળા એક દર્દીમાં સીમારેખા નિર્ધાર ECGલય સ્ટ્રીપ.મહા ધમનીના વાલ્વ સર્જરી દરમિયાન દર્દીની શારિરીક સ્થિતિ બગડતા એપીકાર્ડિઅલ પેસમેકર લીડને લગાવવામાં આવ્યું.પહેલી મધ્ય સુધીની અનુરેખણમાં પ્રતિ મિનિટ 60 ધબકારા પર પેસમેકરની ઉત્તેજનના કારણે એક રાઇટ બંડલ બ્રાન્ચ બ્લોક સિસ્ટમની સાથે વિશાળ QRS કોમ્પલેક્ષનું પરિણામ દેખવા મળે છે.પ્રગતિશીલ નબળી પેસિંગને ઉત્તેજન આપવાના કારણે અનુરેખણનો બીજા ભાગમાં એસિસ્ટલનું પરિણામ સામે આવે છે.અનુરેખણના અંતમાં, એક (ટૂકી) હાઇપોક્સિક મુર્છાને કારણે માંસપેશીના સંકુચનમાં વિકૃત પરિણામ જોવા મળ્યું.કારણકે ઘટાડેલ પેસમેકર ઉત્તેજનના કારણે વેન્ટ્રીકુલર બચાવ લયના પરિણામ સામે નથી આવતા, આ કારણે રોગીને પેસમેકર-નિર્ભર પણ કહેવાય છે, અને તેને એક સ્પષ્ટ પેસમેકરની જરૂરિયાત હોય છે.

અસ્થાયી એપીકાર્ડિયલ પેસિંગનો ઉપયોગ ઓપન હાર્ટ સર્જરીના સમયે થાય છે, આટ્રીઓ વેન્ટ્રીક્યુલર અવરોધનું નિર્માણ કરવા માટે આ શાસ્ત્રક્રિયાની પ્રક્રિયાને કરવામાં આવે છે. ઇલેક્ટ્રોડ વેન્ટ્રિકલની (એપીકાર્ડિયમ) બાહરની દિવારની સાથે સંતોષજનક કાર્ડિયક આઉટપુટને ત્યાં સુધી બનાવી રાખવા માટે લગાવવામાં આવે છે, જ્યાં સુધી તે અસ્થાયી ટ્રાન્સવેશન ઇલેક્ટ્રોડને નાંખી નથી દેતા.

ટ્રાન્સવેશન પેસિંગ (અસ્થાયી)

ફેરફાર કરો
મુખ્ય લેખ: Transvenous pacing

જ્યારે અસ્થાયી પેસિંગનો ઉપયોગ કરાય છે ત્યારે ટ્રાન્સવેશન પેસિંગ ટ્રાન્સકુટેન્યસ પેસિંગનો ઉપયોગ એક વિકલ્પ તરીકે થાય છે. એક પેસમેકર તારને જંતુરહિત સ્થિતિમાં નસમાં નાખવામાં આવે છે, અને ત્યારબાદ તેને કાંતો જમણા એટ્રીયમ કે જમણા વેન્ટ્રિકલમાં નાખવામાં આવે છે. પેસિંગ તારને શરીરની બહારના બાહ્ય પેસમેકરથી જોડવામાં આવે છે. ટ્રાન્સવેશન પેસિંગનો ઉપયોગ મોટેભાગે સ્થાયી પેસમેકરના પુલ તરીકે કરવામાં આવે છે. તેને ત્યાં સુધી રાખવામાં આવે છે જ્યાં સુધી સ્થાયી પેસમેકરનું પ્રત્યારોપણ ન થઇ જાય કે પછી ત્યાં સુધી જ્યાં સુધી પેસમેકરની જરૂરિયાત ના રહે અને ત્યારબાદ તેને નીકાળી દેવામાં આવે છે.

સ્થાયી પેસિંગ

ફેરફાર કરો
 
પેસમેકરને સ્થાપવાની પ્રક્રિયા દરમિયાન એક્સ-રે હેઠળ જમણા એટ્રીઅલ અને જમણા વેન્ટ્રીકુલર લીડને જોઇ શકાય છે.એટ્રીઅલ લીડ વળીને એક Uનો આકાર બનાવે છે જે ચિત્રના ઉપરના ડાબા ભાગ દેખાઇ રહ્યો છે.

સ્થાયી પેસિંગ એક પ્રત્યારોપણ પેસમેકરની સાથે હૃદયના એક કક્ષ, કે કક્ષોના એક કે તેથી વધુ પેસિંગ ઇલેક્ટ્રોડ ટ્રાન્સવેનશ નિયુક્તિથી જોડાયેલો હોય છે. આ પ્રક્રિયા અનુકૂળ શિરામાં ચીરો લગાવીને કરવામાં આવે છે, જેમાં ઇલેક્ટ્રોડ લીડને નાખવામાં આવે છે અને આ હૃદયના વાલ્વથી આ શિરામાં ત્યાં સુધી પસાર કરવામાં આવે છે,જ્યાં સુધી તે કક્ષમાં પોતાની સ્થિતિમાં ન આવી જાય. આ પ્રક્રિયા ફ્લૂરોસ્કોપીની સુવિધાથી કરવામાં આવે છે, જે ચિકિત્સક કે હૃદય રોગના નિષ્ણાંતને ઇલેક્ટ્રોડ લીડના માર્ગને બતાવવામાં મદદરૂપ થાય છે. ઇલેક્ટ્રોડ લીડની સામેનો છેડો પેસમેકર જનરેટરથી જોડ્યા બાદ ઇલેક્ટ્રોડની સંતોષજનક સ્થાપના થઇ હોવાનું મનાય છે.

ત્રણ મૂળ પ્રકારના સ્થાયી પેસમેકર હોય છે, જેમનું વર્ગીકરણ કેટલી સંખ્યાના કક્ષોથી તે જોડાયેલા છે અને તેઓની મૂળ સંચાલન રચના પરથી કરવામાં આવે છે:[૧૭]

  • એક-કક્ષ પેસમેકર . આ પ્રકારમાં માત્ર એક જ પેસિંગ હૃદયના એટ્રીયમ કે વેન્ટ્રિકલના કક્ષમાં રાખવામાં આવે છે.[૧૭]
  • બેવડા-કક્ષ પેસમેકર . આમાં હૃદયના બંન્ને કક્ષમાં તાર મૂકવામાં આવે છે. એક તાર એટ્રીયમ અને બીજો તાર વેન્ટ્રિકલમાં જાય છે. આ પ્રકારના પેસમેકર પ્રાકૃતિક પેસિંગથી ધણા અંશે મળે છે જેમાં તે આર્ટ્રીઆ અને વેન્ટ્રિકલની વચ્ચેના કાર્યનો સમન્વય કરી હૃદયની ગતિને બનાવી રાખે છે.[૧૭]
  • દર-પ્રતિયોગી પેસમેકર . આ પેસમેકરમાં સંવેદનાવાહકો હોય છે જે દર્દીના શારિરીક ક્રિયામાં બદલાવને શોધીને અને શરીરના ચયાપચનની જરૂરિયાતોને પૂર્ણ કરવા માટે તે પેસિંગ દરોથી આપોઆપ અનુરૂપ થઇ જાય છે.[૧૭]

પેસમેકર જનરેટર સજ્જડ સીલબંધ ઉર્જા સ્ત્રોત ઉપકરણ છે, મોટેભાગે તેમાં લીથીયમ બેટરી હોય છે, જેમાં એક સંવેદન પરિવર્ધક હોય છે જે હૃદયના ઇલેક્ટ્રોડ, પેસમેકર માટે કમ્પ્યૂટર લોજીક અને આઉટપુટ સર્કિટ, જે પેસિંગ આવેગને ઇલેક્ટ્રોડને પહોંચાડવાનું કામ કરે છે, તે દ્વારા સંવેદના મેળવવાથી હૃદયને સ્વાભાવિક રીતે થતા વિદ્યુતીય પ્રક્રિયાઓ સાથે સંબધિત કરે છે.

સામાન્યરીતે, જનરેટરને છાતીની દિવાલની ચામડીની ચરબી નીચે, અને છાતીના હાડકા અને માંસપેશીઓની ઉપર રાખવામાં આવે છે, જોકે અલગ અલગ કિસ્સાઓમાં આ આધાર અલગ અલગ હોઇ શકે છે.

આ કારણે પેસમેકરના ઉપરી આવરણની રચના તેવી રીતે કરવામાં આવી છે કે તેનો શરીરની પ્રતિરક્ષા પ્રણાલી ભાગ્યેજ અસ્વીકાર કરે. મોટે ભાગે તે ટીટેનિયમથી બનાવવામાં આવે છે, જે શરીરમાં નિષ્ક્રીય હોય છે. આમાં આખી વસ્તુનો અસ્વીકાર નથી કરવામાં આવતો, અને સ્કાર ટીશ્યુ એટલે કે જખમ થવાથી રુઝ આવવામાં મદદ કરતી કોષિકાઓ દ્વારા પણ તેને પ્રાવૃત કરાય છે, જે રીતે વીંધાવતી વખતે કરવામાં આવે છે તેવી રીતે જ.[સંદર્ભ આપો]

મૂળ કાર્યો

ફેરફાર કરો

આધુનિક પેસમેકર સામાન્યરીતે બહુવિધ કાર્યો કરતા હોય છે.

આમાં સૌથી મૂળભૂત કાર્ય હૃદયની મૂળ વિદ્યુત લય પર નજર રાખવી છે. જ્યારે પેસમેકર હૃદયના ધબકારાની સંવેદનાને ઓળખવામાં નિષ્ફળ જાય છે, ત્યારે ટૂંકી અને ઓછા વોલ્ટેઝની શિરા સાથે હૃદયને વેન્ટ્રિકલને ઉત્તેજીત કરવામાં આવે છે. આની સંવેદન અને ઉત્તેજીત કરવાની સક્રિયતા પ્રત્યેક ધબકારના આધાર પ્રમાણે હોય છે.

વધુ જટિલ રૂપમાં એટ્રીઅલ અને વેન્ટ્રિકલ બંન્ને કક્ષોની સંવેદના અને/કે કાર્યપ્રવૃત કરવાની ક્ષમતા સમાવિષ્ટ છે.

એન્ટીબ્રાડિકાર્ડિયા પેસિંગ માટે સંશોધિત એનએએસપીઇ/બીપીઇજી (NASPE/BPEG) સામાન્ય કોડ [૧૮]
II III IV V
કક્ષ (એસ) પેસ્ડ કક્ષ (એસ) સેન્સ્ડ સંવેદનાની પ્રતિક્રિયા મોડ્યુલેશન દર મલ્ટીસાઇટ પેસિંગ
O = કોઇ નહી O = કોઇ નહી O = કોઇ નહી O = કોઇ નહી O = કોઇ નહી
A = એટ્રીયમ A = એટ્રીયમ T = ટ્રિગર્ડ R = મોડુલેશન દર A = એટ્રીયમ
V = વેન્ટ્રિકલ V = વેન્ટ્રિકલ I = નિયંત્રિત V = વેન્ટ્રિકલ
D = બેવડું (A+V) D = બેવડું (A+V) D = બેવડું (T+I) D = બેવડું (A+V)

આમાંથી મૂળ વેન્ટ્રિકુલરની માંગવાળા પેસિંગ મોડ વીવીઆઇ (VVI) છે કે કસરત માટે સ્વયંચાલિત દર સાથે બંધ બેસનાર વીવીઆઇઆર (VVIR) – આ મોડ ત્યારે જ યોગ્ય પૂરવાર થાય છે જ્યારે એટ્રીઅલ દરોની સાથે સમકાલિક થવાની જરૂર પડે, જેવું કે એટ્રીઅલ ફિબ્રિલેશનમાં હોય છે. આ સમકક્ષ એટ્રીઅલ પેસિંગ મોડ એએઆઇ (AAI) કે એએઆઇઆર (AAIR) છે, જે પસંદગીનો મોડ ત્યારે બની જાય છે જ્યારે અટ્રીઓવેન્ટ્રીકુલર ઉષ્ણતાને અખંડ કરે છે, પણ પ્રાકૃતિક પેસમેકર એક વિશ્વાસ ના કરી શકાય તેવા સાઇનોએટ્રીઅલ નોડ છે – સાઇનસ નોડ ડિઝીઝ (એસએનડી) કે બિમારી સાઇનસ સિન્ડ્રોમ. જ્યારે અટ્રિઓવેન્ટ્રિકુલર બ્લોક (AVB)ની સમસ્યા થાય છે ત્યારે એટ્રીઅલના ધબકારાને શોધવા (સૂઝ) માટે અને સામાન્ય વિલંબ (0.1-0.2 સેકન્ડ) પછી વેન્ટ્રિકુલર લયની પ્રક્રિયાને ચાલુ કરવા માટે પેસમેકરની જરૂર પડે છે, જો આવું થઇ જાય તો – આ વીડીડી (VDD) મોડ અને એક ઇલેક્ટ્રોડ લીડથી જમણા અટ્રિયલ (સુઝ માટે) અને વેન્ટ્રિકલ (સૂઝ અને ગતિ માટે)સાથે એક સિંગલ પેસિંગ લીડને પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. એએઆઇઆર (AAIR) અને વીડીડી (VDD) મોડ યુ.એસમાં અસામાન્ય છે પણ તેનો લેટિન અમેરિકા અને યુરોપમાં મોટા પાયે ઉપયોગ થાય છે[૧૯][૨૦]. ડીડીડીઆર (DDDR) મોડનો ઉપયોગ સૌથી સામાન્ય છે, કારણ કે તેમાં તમામ વિકલ્પો સમાયેલા છે, જોકે પેસમેકરના એટ્રીઅલ અને વેન્ટ્રીકુલર માટે અલગ અલગ લીડની જરૂરિયાત હોવાની સાથે તે ખુબ જ જટિલ હોય છે, સારા પરિણામો માટે આ કાર્યોનો સાવધાનીપૂર્વક પ્રોગ્રામિંગ કરવું ખૂબ જ જરૂરી હોય છે.

બાઇવેન્ટ્રિકુલર પેસિંગ (બીવીપી)

ફેરફાર કરો
 
ત્રણ લીડો એક કાર્ડિયક રિસિન્ક્રોનાઇજેશન ઉપકરણના આ ઉદાહરણમાં જોઇ શકાય છે: એક જમણા એટ્રીઅલ લીડ (સખત કાળું તીર), એક જમણા વેન્ટ્રીકુલર લીડ (ડૈશ્ડ કાળું તીર), અને એક કોરોનરી સાઇનસ લીડ (લાલ તીર).કોરોનરી સાઇનસ લીડ ડાબા વેન્ટ્રિકલની ચારે બાજુએ લેપટાયેલું હોય છે જે ડાબા વેન્ટ્રિકલના પેસિંગને સક્ષમ બનાવે છે.ઘ્યાનમાં રાખો કે આ કિસ્સામાં જમણા વેન્ટ્રીકુલરની લીડમાં 2 ઘટ્ટતાવાળો આકાર છે જે ઉષ્ણતા ગૂંચડાનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે અને તે જનરેટર વિશિષ્ટ પેસમેકર જનરેટરમાં સૌથી મોટું છે, જે બતાવે છે કે આ ઉપકરણ એક પેસમેકર અને એક કાર્ડિયોવર્ટર-ડિફાઇબ્રિલેટર બંન્ને છે, જે ખતરનાક રીતે તેજ અસામાન્ય વેન્ટ્રીકુલરની લયના માટે વિધૃતીય ઝટકા આપવામાં સક્ષમ હોય છે.

બાઇવેન્ટ્રીકુલર પેસમેકર, જેને સીઆરટી (CRT) (કાર્ડીક રીસિન્ક્રોનાઇજેશન થેરપી) પણ કહેવાય છે તે એક પેસમેકરનો પ્રકાર છે જે ડાબા વેન્ટ્રિકલની બંન્ને બાજુની દિવાલને ગતિ આપી શકે છે. ડાબા વેન્ટ્રિકલથી બંન્ને બાજુએ પેસિંગ દ્વારા પેસમેકર તેવા હૃદય, કે જેની દિવાલો સંકોચનથી સમકાલીનતા ન મેળવી શકતી હોય તેવા હૃદયને ફરીથી સમકાલીન કરી શકે છે, જે લગભગ 25-50% હૃદય હુમલાના દર્દીઓમાં જોવા મળે છે. સીઆરટી (CRT) ઉપકરણોમાં ઓછામાં ઓછી બે લીડ હોય છે, એક જમણા વેન્ટ્રિકલમાં સેપ્ટુમને કાર્યપ્રવૃત કરવા માટે, અને અન્ય હૃદયની ધમનીના છિદ્ર દ્વારા ડાબા વેન્ટ્રિકલની બાજુની દિવાલને ગતિ આપવા માટે નાંખવામાં આવે છે. મોટાભાગે દર્દીઓમાં સામાન્ય છિદ્ર લયને માટે એટ્રીઅલ સંકુચનની સાથે સમકાલિક સુગમતાના માટે જમણા એટ્રીયમમાં એક લીડ હોય છે. આ રીતે, સર્વોચ્ચ કાર્ડિક કાર્યને મેળવવા માટે એટ્રીઅલ અને વેન્ટ્રીકલની સાથે ડાબા વેન્ટ્રિકલનું સેપ્ટલ અને બાજુની દિવાલોના સંકુચનની વચ્ચે લાગેલ સમયનો મેળ બેસાડી શકાય છે.હૃદય હુમલાના લક્ષણવાળા દર્દીના કિસ્સામાં સીઆરટી (CRT) ઉપકરણોને મૃત્યુ દરને ઓછું કરવા અને જીવનની ગુણવત્તાને વધારવા માટે રજૂ કરાયું છે; એલવી (LV) ઉત્સર્જનનો અંશ 35% થી ઓછા કે બરાબર અને ઇકેજી (EKG)માં ક્યુઆરએસ (QRS)ની અવધિ 120 માઇક્રો સેકેન્ડ કે તેનાથી વધુ હોય છે.[૨૧][૨૨][૨૩] ચરત (સીઆટી)ને એક પ્રતિસ્થાપિત યોગ્ય કાર્ડિયોવેર્ટર ડિફિબ્રિલેટર (આઇસીડી) ની સાથે જોડી શકાય છે.[૨૪]

કાર્યમાં પ્રગતિ

ફેરફાર કરો
 
તારના માર્ગને રજૂ કરતો સ્થાપિત પેસમેકરની એક્સ-રેની છબી

દર-પ્રતિક્રિયાશીલ પેસમેકર બનાવવા માટે વિવિધ સામગ્રીઓનો ઉપયોગ કરવા પ્રકૃતિના અનુકરણ કાર્યમાં આગળ વધવાનું એક મોટું પગલું રહ્યું છે, જેના માટે QT (ક્યુટી) ઇન્ટરવલ, અર્ટ્રીઅલ –નસોની પ્રણાલીમાં pCO - pCO2 (પીસીઓ - પીસીઓ2) (પ્રવાહી ઓક્સિજન કે કાર્બન ડાયોક્સાઇડ સ્તરો), અસેલેરોમીટર દ્વારા સ્થિરતા માટે શારીરિક ગતિવિધિ, શરીરનું તાપમાન, સ્તર, એડ્રેનીલ વગેરેનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો.એક સ્થિરતાને રજૂ કરવાને બદલે, પહેલાથી નિયત હૃદય દર, કે રહી રહીને નિયંત્રણ થતું પેસમેકર જેમ કે , એક સક્રિય પેસમેકર, જે શ્વાસોચ્છાસના ભાર અને સંભવત અપેક્ષિત શ્વાસોચ્છાસ ભાર એમ બંન્ને માટે સમતોલન કરી શકે છે. પ્રથમ ગતિશીલ પેસમેકરની શોધ 1982માં UK, લંડનના રાષ્ટ્રીય સ્વાસ્થ દવાખાનાના ડૉ.એન્થની રિકાર્ડસે કરી હતી. [સંદર્ભ આપો].ગતિશીલ પેસમેકિંગ ટેકનોલોજી ભવિષ્યમાં કુત્રિમ હૃદયમાં પણ લાગુ કરી શકાશે. ઝપડી સંક્રમણશીલ પેશીનો સાંધો કરવામાં અને અન્ય કુત્રિમ અંગ/જોડાણ/પેશીને બદલવાના પ્રયત્નોમાં તે ટેકો પૂરો પાડે છે.સ્ટેમ સેલ્સ સંક્રમણશીલ પેશી સાંધામાં ભાગ લઇ પણ શકે છે અને નહીં પણ.

એક વાર પ્રત્યારોપિત કર્યા બાદ પેસમેકરના નિયંત્રણમાં સુધાર લાવવા માટે ધણી પ્રગતીને વિકસિત કરવામાં આવી છે. આમાંથી ધણાનું સંક્રમણ દ્વારા શક્ય બનાવીને તેમાંથી માઇક્રોપ્રોસેસર નિયંત્રિત પેસમેકરો બનાવાયા છે. પેસમેકર જે ખાલી વેન્ટ્રિકલને જ નહીં પણ અટ્રીઅને પણ નિયંત્રિત કરે છે, જે ખુબ જ સામાન્ય છે. પેસમેકર જે વેન્ટ્રિકલ અને અટ્રીઅ બંન્નેને નિયંત્રિત કરે છે, તેને બેવડા-કક્ષવાળું પેસમેકર કહેવાય છે. જોકે બેવડા-કક્ષનો નમૂનો સામાન્યરીતે મોંધો હોય છે, જે વેન્ટ્રિકલની પહેલા અટ્રીઅના સંકુચનના સમયે હૃદયમાં પમ્પીંગ ક્ષમતામાં સુધાર લાવે છે અને સંકુચિત હૃદયહુમલામાં તે ઉપયોગી થઇ શકે છે. દર પ્રતિયોગી પેસિંગ ઉપકરણને દર્દીની શારિરીક ગતિવિધિને જાણવાની અને એલ્ગરિધર્મ્સથી આધારભૂત પેસિંગ દરમાં વુદ્ધિ કે ઘટાડા દ્વારા યોગ્ય રીતે તેને અનુકૂળ બનવવાની છૂટ આપે છે. ડેવીડના પ્રયોગો[૨૫]એ દેખાડ્યું કે જમણા વેન્ટ્રિકલમાં બિનજરૂરી પેસિંગથી હૃદય બંધ પડી શકે છે અને એટ્રીઅલમાં ફિબ્રિલેશનની ઘટનામાં વુદ્ધિ કરી શકે છે. નવા બેવડા કક્ષવાળા ઉપકરણ જમણા વેન્ટ્રિકલ પેસિંગની માત્રાને અલ્પતમ રાખી શકે છે અને આ રીતે હૃદયની બિમારીને વધુ ખરાબ થતા રોકી શકે છે.

વિચારો કરવા

ફેરફાર કરો

નિવેશ

ફેરફાર કરો

પેસમેકર સામાન્યરીતે દર્દીના શરીરમાં એક સામાન્ય સર્જરીથી કાં તો સ્થાનિક એનસ્થેટિક કે સામાન્ય એનસ્થેટિકનો ઉપયોગ કરીને નાખવામાં આવે છે. આ રીતની સર્જરીમાં પહેલા દર્દીને આરામ માટે ઔષધિ પણ આપી શકાય છે. સામાન્યરીતે સંક્રમણથી બચવા માટે એન્ટીબાયોટિક આપવામાં આવે છે.[૨૬] મોટા ભાગના કિસ્સામાં પેસમેકર ડાબા ખભાના વિસ્તારમાંથી નાખવામાં આવે છે, હાંસડીના હાડકાની નીચે કાપો લગાવીને એક નાનકડું ખાનું બનાવીને તેને નાંખવામાં આવે છે, દર્દીના શરીરમાં પેસમેકર અહીં જ રખાય છે. એક લીડ કે કેટલીય લીડોને (આ સંખ્યા જે તે પેસમેકરના પ્રકારના આધારે અલગ અલગ હોય છે) મોટી શિરા વડે નાખવામાં આવે છે, આ કામમાં પ્રગતિ પર દેખરેખ રાખવા માટે ફ્લુરોસ્કોપનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આ અસ્થાયી નિકાલને સ્થાપિત કરી શકાય છે અને તે પછીના દિવસે તેને નીકાળી દેવામાં આવે છે. વાસ્તવિક સર્જરીમાં લગભગ એક કલાકનો સમય લાગી શકે છે.

સર્જરી પછી દર્દીએ સારા આરોગ્ય માટે જખમનું યોગ્ય ધ્યાન રાખવું જોઇએ જેથી તે મટી જાય. આનું એક અનુવર્તી સત્ર પણ છે, જેમાં એક "પ્રોગ્રામર" દ્વારા પેસમેકરનું પરીક્ષણ કરવામાં આવે છે જેથી આ ઉપકરણની સાથે સંપર્ક સ્થાપિત કરી શકાય અને સ્વાસ્થની દેખરેખ કરતા વ્યવસાયીને પ્રણાલીની અખંડતાનું મૂલ્યાંકન અને પેસિંગના વોલ્ટેજ આઉટપુટને નિર્ધારિત કરવાની અનૂમતિ મળે છે.

સર્જરી પહેલા દર્દી કેટલીક મૂળભૂત તૈયારી પર વિચાર કરી શકે છે. સૌથી મૂળભૂત તૈયારી તે છે કે જે લોગોની છાતી પણ વાળ હોય તે આ વાળની હજામત દ્વારા કે ડીપિલેટરી ઘટકના (એટલે કે વાળ દૂર કરનાર મલમ) ઉપયોગથી તેને નીકાળી શકે છે, કારણ કે સર્જરીમાં પાટા અને દેખરેખ ઉપકરણને શરીર પર નિયત કરવામાં સરળતા રહે તે માટે.

પેસમેકરમાં બેટરીઓનો ઉપયોગ કરાય છે, તેથી ઉપકરણમાં જ્યારે બેટરીઓ તેની ઊર્જાને ખોઇ દે છે ત્યારે તેને ફરીથી બદલવી પડે છે. મૂળભૂત નિવેશ કરતા ઉપકરણને ફરીથી નાખવું તે એક સરળ પ્રક્રિયા છે કારણકે તેમાં લીડના પ્રત્યારોપણની સામાન્ય રીતે જરૂર નથી પડતી. આ ખાસ પ્રતિસ્થાપનાના વિષયમાં સર્જરીની જરૂરિયાત હોય છે, જેમાં હયાત ઉપકરણને નિકાળવા માટે કાપો લગાવો પડે છે, હયાત ઉપકરણમાંથી લીડને નીકાળવામાં આવે છે, લીડને નવા ઉપકરણ સાથે જોડવામાં આવે છે અને નવા ઉપકરણને દર્દીના શરીરના જૂના ઉપકરણની જગ્યાએ મૂકવામાં આવે છે.

પેસમેકર દર્દીનું ઓળખ પત્ર

ફેરફાર કરો

આંતરાષ્ટ્રીય પેસમેકર દર્દી ઓળખ પત્રોની અંદર દર્દીની માહિતી (અન્યની વચ્ચે, પ્રાથમિક લક્ષણ, ECG, રોગકારણમીમાંસા), પેસમેકર કેન્દ્ર (દાક્તર, દવાખાનું), આઇપીજી (IPG) (પ્રત્યારોપણનો દર, મોડ, પ્રત્યારોપણની માહિતી, એમએફજી (MFG), પ્રકાર) અને લીડની માહિતી હોય છે[૨૭][૨૮].

એક પેસમેકર સાથે જીવવું

ફેરફાર કરો

પેસમેકરની નિયતકાલીન તપાસ

ફેરફાર કરો
 
બે પ્રકારના રિમોટથી દેખરેખ રખાતા સાધનો જેનો પેસમેકરના દર્દીઓ દ્વારા ઉપયોગ કરાય છે.

એકવાર પ્રત્યારોપણ કર્યા પછી આ ઉપકરણનું યોગ્ય રીતે સંચાલન અને કાર્ય કરવા માટે તેની નિયકાલીન તપાસ જરૂરી હોય છે. અનુયાયી ચિકિત્સક દ્વારા તેના આધીન આવર્તનને સેટ કર્યા બાદ, ઉપકરણની જ્યારે જરૂર પડી ત્યારે તપાસ કરાવવી જરૂરી બની જાય છે. પેસમેકરની સામાન્ય તપાસ મોટેભાગે કાર્યલયમાં દર છ (6) મહિનામાં કરવામાં આવે છે, જોકે તે દર્દી/ઉપકરણની સ્થિતિ અને અલગથી દેખરેખની ઉપલબ્ધતા પર આધારિત છે.

કાર્યલયમાં પરિક્ષણને સમયે ઉપકરણની ઝીણવટભરી તપાસથી માહિતી પ્રાપ્ત કરવામાં આવે છે. આ પરીક્ષણોમાં સમાવિષ્ટ છે:

  • સંવેદન: આંતરિક કાર્ડિયક ગતિવિધિ (એટ્રીઅલ અને વેન્ટ્રીકુલર વિધ્રુવીકરણ)ને "દેખવા"ની આ ઉપકરણમાં ક્ષમતા છે.
  • પ્રતિબાધા: લીડની અખંડતાને માપતું એક પરિક્ષણ. અખંડતાને માપવા માટે એક પરીક્ષણમાં વિશાળ અને/કે અચાનક અવરોધના વધવાથી આના ટૂટી પડવાની તરફ ઇશારો કરે છે જ્યારે વિશાળ અને/કે અવરોધમાં અચાનક ઘટાડાથી તેની પ્રતિબાધા ભાંગી પડે છે.
  • સીમારેખા: આ પરીક્ષણમાં જે કક્ષની તપાસ કરવાની હોય તેમાં ઊર્જાની (બંન્ને વોલ્ટ અને પ્લસનો વિસ્તાર) ન્યૂનતમ માત્રાના વિશ્વસનીયતા માટે વિધ્રુવણ (અભિગ્રહણ)ની પૃષ્ટિ કરે છે. નક્કી કરેલ પ્રવેશદ્વાર જોડાયેલા વ્યવસાયી, પ્રતિનિધિઓ, અથવા ચિકિત્સકોને આઉટપુટ પ્રોગામ બનાવવાની છૂટ આપે છે, જો ઉપકરણ લાંબા સમય સુધી સુરક્ષાના ગાળાને ચલાવવાને અનુકૂળ હોય તો.

આધુનિક પેસમેકરની ખુબ જ "માંગ" છે, એટલે કે તે ત્યારે જ ગતિ કરે છે જ્યારે જરૂર હોય, ઉપકરણ લાંબા સમય સુધી ચાલે તેની અસર તેનો કેટલો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે તે ઉપર હોય છે.ઉપકરણનું દીર્ઘાયુષ્યને અસર કરતા અન્ય પરિબળો છે પ્રોગ્રામ આઉટપુટ અને એલ્ગરિધમ (લક્ષણો) જેના લીધે બેટરીથી ઉચ્ચ સ્તરનો વિદ્યુત પ્રવાહ નિકળે છે.કાર્યાલયમાં પરિક્ષણનો વધુ એક ફાયદો, તેવી કોઇ પણ ધટનાની તપાસ કરવી જે છેલ્લા અનુવર્તી પરીક્ષણથી સંગ્રહિત થઇ હોય. ખાસ પરીક્ષણ ધોરણોથી આવા ખાસ સંગ્રહિત આધારોને ચિકિત્સક દ્વારા સેટ કરવામાં આવે છે અને ચોક્કસ દર્દીના માટે આમ કરવામાં આવે છે. કેટલાક ઉપકરણોમાં ઘટનામાં અને ઘટના શરૂ થવાની પહેલા, ઇન્ટ્રાકાર્ડિક ઇલેક્ટ્રોગ્રામને દેખાડવાની પણ વિશેષતા હોય છે. ઘટનાનું કારણ કે તેના મૂળનું નિદાન કરવામાં અને કોઇ જરૂરી પ્રોગામીંગને પરિવર્તન કરવામાં આ ખાસ રીતે મદદરૂપ થાય છે.

જીવનશૈલીમાં મહત્વ

ફેરફાર કરો

પેસમેકરના લગાવ્યા પછી દર્દીની જીવનશૈલીમાં સામાન્યરીતે કોઇ બદલાવ નથી આવતો. તેમ છતાં કેટલીક પ્રવૃતિઓ છે જે આવા દર્દીઓ માટે કરવી તે સમજદારીપૂર્વક નથી જેમ કે પૂર્ણ પણે રમતોમાં જોડાવવું કે ચુંબકીય ક્ષેત્ર સંબંધિત પ્રવૃતિઓમાં ભાગ લેવો.

પેસમેકરવાળા દર્દીને કેટલાક રોજિંદા કાર્યોમાં થોડા ફેરફાર કરવાની જરૂર લાગી શકે છે. ઉદાહરણ માટે, ખભા પર લાગેલો ગાડીનો સીટ બેલ્ટ જો પેસમેકરના લગાવેલી જગ્યાને અડે તો તેને અસુવિધાજનક લાગી શકે છે.

તેવી કોઇ પણ પ્રવૃતિ જેમાં અત્યંત ચુંબકીય ક્ષેત્રો જોડાયેલા હોય તો તેનાથી તેમને દૂર રહેવું જોઇએ. આવી પ્રવૃતિઓમાં સમાવિષ્ટ છે, આર્ક વેલ્ડિંગ, કેટલાક ખાસ પ્રકારના ઉપકરણ[૨૯], કે ભારી ઉપકરણોની જાણવણી જે પ્રબળ ચુંબકીય ક્ષેત્ર પેદા કરતા હોય (જેમ કે MRI (એમઆરઆઇ)(મેગ્નેટીક રેસોનન્સ ઇમેજીંગ મશીન)).

2008 યુ.એસ. અભ્યાસોમાં જોવા મળ્યું કે[૩૦] કેટલાક સુવાહ્ય મ્યુઝિક પ્લેયરના ચુંબકને, જ્યારે પેસમેકરથી એક ઇંચની આસપાસ મૂકવામાં આવે તો તે પેસમેકરના કાર્યમાં હસ્તક્ષેપ કરવા માટે કારણભૂત બની શકે છે.

કેટલાક ઔષધિય કાર્યપ્રણાલી જેમાં એન્ટીબાયોટિકના ઉપયોગની જરૂર પડતી હોય, તેમાં આપતા પહેલા તેના પર દેખરેખ રાખવી જરૂરી બને છે. દર્દીએ તમામ મેડિકલ કર્મચારીઓને પહેલા જ જાણ કરી દેવી જોઇએ કે તેની પાસે પેસમેકર છે. કેટલાક માનક ઔષધિય કાર્યપ્રણાલીઓ જેવી કે મેગનેટિક રિજન્સ ઇમેજીંગ(MRI)નો ઉપયોગ પેસમેકર ધરાવતા દર્દીઓ પર કરવાની મનાઇ છે.

વધુમાં, અમેરિકન હાર્ટ અસોસિએશન મુજબ, કેટલાક ઘરના ઉપકરણોમાં નિષેધ સિંગલ બીટ ક્યારે ક્યારેક અવરોધનું નિર્માણ કરી શકે છે. સંયુક્ત રાજ્યોમાં ઉપલબ્ધ સેલફોનો (3 વોટથી ઓછા) પલ્સ જનરેટર કે પેસમેકરની કાર્યને નુકશાન નથી પહોંચાડતા.[૩૧]

ખાનગી રાખવું અને સુરક્ષા

ફેરફાર કરો

પેસમેકર વાયરલેસ સંચાર માટે છૂટ આપે છે, જેના કારણે સુરક્ષા અને ખાનગીકરણ અંગે સવાલો ઉભા થયા છે. પેસમેકરવાળા દર્દીના રેકોર્ડ કોઇ બિનઅધિકૃત પક્ષ દ્વારા વાંચી શકાય છે કે તેને રિપ્રોગ્રામ કરી શકાય છે, જેનું પ્રદર્શન એક શોધકર્તાઓ ટીમ દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું.[૩૨] આ પ્રદર્શન ટૂંકી મર્યાદામાં કાર્ય કરે છે, તે લોકોએ લાંબી દૂરીના એન્ટેનાનો વિકાસ કરવાનો પ્રયત્ન નથી કર્યો. શોષણની વિભાવના કરતી સાબિતી સુવ્યવસ્થિત સુરક્ષાની જરૂરિયાતને દેખાડવામાં મદદ કરે છે અને દૂરથી ચિકિત્સા પ્રત્યારોપણની સુગમતાનો ઉપાય દર્દીને બતાવે છે.[૩૨]

ગૂંચવણો

ફેરફાર કરો

બેવડા-કક્ષના કુત્રિમ પેસમેકરમાં પેસમેકર-મેડીએટેડ ટાકીકાર્ડીયા (PMT)ની ગૂંચવણ ઊભી થઇ શકે છે, જે રેઇન્ટ્રાન્ટ ટાકીકાર્ડીયાઆનો પ્રકાર છે. પીટીએમ (PMT)માં, કુત્રિમ પેસમેકરમાં પ્રવાહની કોરમાં અન્ટેરોગ્રેડની (એટ્રીયમ થી વેન્ટ્રિકલ) રચના થાય છે અને પ્રવાહના પ્રતિગામી કોરમાં (વેન્ટ્રિકલ અને એટ્રીયમ) અટ્રીઓવેન્ટ્રીકુલર (AV) ગાંઠની રચના થાય છે.[૩૩] પીટીએમ (PMT)ની ચિકિત્સામાં પેસમેકરનું વિશિષ્ટરીતે ફરીથી પ્રોગ્રામીંગ થવું સમાવિષ્ટ છે.[૩૩]

પેસમેકર કાર્યની સાથે અન્ય ઉપકરણો

ફેરફાર કરો

કેટલીકવાર પેસમેકર જેવા ઉપકરણ, જેને ઇમ્પ્લાન્ટેબલ કાર્ડિયોવર્ટર-ડિફિબ્રીલેટર (આઇસીડી) કહેવાય છે, તેનું પ્રત્યારોપણ કરવામાં આવે છે. મોટાભાગે આ ઉપકરણોનો ઉપયોગ તેવા દર્દીઓની ચિકિત્સા માટે કરવામાં આવે છે જેમને આકસ્મિક હૃદય સંબંધી મૃત્યનો ખતરો હોય. એક આઇસીડી (ICD)માં પેસિંગ, કાર્ડિયોવર્સન, કે ડિફિબ્રિલેટેશન દ્વારા હૃદયની લયમાં વિવિધ રીતની અવ્યવસ્થાને ઠીક કરવાની ક્ષમતા હોય છે. કેટલાક આઇસીડી (ICD) ઉપકરણ વેન્ટ્રીકુલર ફિબ્રિલેશન અને વેન્ટ્રીકુલર ટાકીકાર્ડીયા (વીટી) વચ્ચે ભેદ કરી શકે છે, અને VT (વીટી)ના કિસ્સામાં વેન્ટ્રીકુલર ફિબ્રિલેશનમાં આગળ વધે તે પહેલા ટાકીકાર્ડીયાને તોડવાના પ્રયાસરૂપે તે હૃદયની ગતિને તેના આંતરિક દરથી પણ વધુ ઝડપી કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે. આ ફાસ્ટ-પેસિંગ , ઓવરડ્રાઇવ પેસિંગ , કે એન્ટી-ટાકીકાર્ડીયા પેસિંગ (એટીપી) તરીકે જાણીતું છે. જો અંતર્ગત લય વેન્ટ્રીકુલર ટાકીકાર્ડીયા હોય તો માત્ર (એટીપી) જ અસરકારક હોય છે, અને જો લય વેન્ટ્રીકુલર ફિબ્રિલેશન હોય તો આ ક્યારેય અસર નથી કરતો

એનએએસપીઇ/બીપીઇજી (NASPE / BPEG) ડિફિબ્રીલેટર (NBD) કોડ - 1993 [૩૪]
II III IV
આંચકા કક્ષ એન્ટીટાકીકાર્ડીયા પેસિંગ કક્ષ ટાકીકાર્ડીયાને શોધી કાઢવી એન્ટીબ્રાડીઇકાર્ડિયા પેસિંગ કક્ષ
O = કોઇ નહી O = કોઇ નહી E = ઇલેક્ટ્રોગ્રામ O = કોઇ નહી
A = એટ્રીયમ A = એટ્રીયમ H = હેમોડાયનેમિક A = એટ્રીયમ
V = વેન્ટ્રિકલ V = વેન્ટ્રિકલ V = વેન્ટ્રિકલ
D = બેવડું(A+V) D = બેવડું (A+V) D = બેવડું (A+V)
એનએએસપીઇ/બીપીઇજી (NASPE / BPEG) ડિફિબ્રીલેટર (NBD) કોડનું સંક્ષિપ્ત રૂપ [૩૪]
આઇસીડી-એસ (ICD-S) આઇસીડી (ICD) ખાલી આંચકો આપવાની ક્ષમતાની સાથે
ICD-B (આઇસીડી-બી) આઇસીડી (ICD)ની સાથે બ્રાડિકાર્ડિયા પેસિંગ તેમ જ આંચકો
ICD-T (આઇસીડી-ટી) આઇસીડી (ICD)ની સાથે ટાકીકાર્ડીયા (અને બ્રાડિકાર્ડિયા) પેસિંગ એ જ પ્રમાણે આંચકો

સંદર્ભો

ફેરફાર કરો
  1. ↑ McWilliam JA (1899). "Electrical stimulation of the heart in man". Br Med J. 1: 348–50. doi:10.1136/bmj.1.1468.348. Cite has empty unknown parameter: |month= (મદદ); |access-date= requires |url= (મદદ). પાર્ટીઅલ કોટ ઇન "ઇલેક્ટ્રીકલ સ્ટીમ્યુલેશન ઓફ ધ હાર્ટ ઇન મેન - 1899" સંગ્રહિત ૨૦૧૦-૧૨-૦૫ ના રોજ વેબેક મશિન, હાર્ટ રીધમ સોસાયટી , એસેન્ડ મે 11, 2007.
  2. ↑ લીડવેલ એમ સી, "કાર્ડિક ડિઝીસ ઇન રીલેશન ટુ એનેસ્થેશિયા" ઇન ટ્રાન્સએકશન ઓફ ધ થર્ડ સેસન, ઓસ્ટ્રાલેશિયન મેડિકલ કોગ્રેસ, સિડની, ઓસ્ટ્રેલિયા, સપ્ટેમ્બર 2-7 1929, p 160.
  3. ↑ ૩.૦ ૩.૧ Mond H, Sloman J, Edwards R (1982). "The first pacemaker". Pacing and clinical electrophysiology : PACE. 5 (2): 278–82. doi:10.1111/j.1540-8159.1982.tb02226.x. PMID 6176970.CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  4. ↑ એગુલીના ઓ, "અ બ્રીફ હિસ્ટ્રી ઓફ કાર્ડિક પેસિંગ સંગ્રહિત ૨૦૦૭-૦૫-૧૭ ના રોજ વેબેક મશિન", ઇમેજ પેડીઅટ કાર્ડીઓલ 27 (2006), pp.17-81.
  5. ↑ Furman S, Szarka G, Layvand D (2005). "Reconstruction of Hyman's second pacemaker". Pacing Clin Electrophysiol. 28 (5): 446–53. doi:10.1111/j.1540-8159.2005.09542.x. PMID 15869680.CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  6. ↑ "હાર્વર્ડ ગેજેટ્ટ: પોલ મુરીસ ઝોલ". મૂળ માંથી 2011-02-07 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-09-19.
  7. ↑ Weirich W, Gott V, Lillehei C (1957). "The treatment of complete heart block by the combined use of a myocardial electrode and an artificial pacemaker". Surg Forum. 8: 360–3. PMID 13529629.CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  8. ↑ સકસેસ સ્ટ્રોરીઝ : લાર્સોન, અર્ને : St. જુડ મેડિકલ
  9. ↑ Furman S, Schwedel JB (1959). "An intracardiac pacemaker for Stokes-Adams seizures". N. Engl. J. Med. 261: 943–8. doi:10.1111/j.1540-8159.2006.00399.x. PMID 16689837.
  10. ↑ "પર્માન્ટ ટ્રાન્સવેનોસ પેસિંગ ઇન", પાર્સોન્નેટ વી, પેસ,1:285, 1978
  11. ↑ "પ્રિલિમીનરી ઇનવેસ્ટ્રીગેશન ઓફ ધ ડેવેલોપમેન્ટ ઓફ અ પર્મેન્ટ ઇમ્પ્લામેન્ટેબલ પેસમેકર યુસીંગ ઇન ઇન્ટ્રાકાર્ડિક ડીપોલર ઇલેક્ટ્રોડ", પાર્સોન્નેટ વી, જુકેર આઇ આર, અસા એમ એમ, ક્લીન. રેસ., 10:391, 1962
  12. ↑ Parsonnet V, Zucker IR, Maxim Asa M (1962). "An intracardiac bipolar electrode for interim treatment of complete heart block". Am. J. Cardiol. 10: 261–5. doi:10.1016/0002-9149(62)90305-3. PMID 14484083.CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  13. ↑ Lagergren H (1978). "How it happened: my recollection of early pacing". Pacing Clin Electrophysiol. 1 (1): 140–3. doi:10.1111/j.1540-8159.1978.tb03451.x. PMID 83610.
  14. ↑ Lagergren H, Johansson L (1963). "Intracardiac stimulation for complete heart block". Acta Chir Scand. 125: 562–6. PMID 13928055.
  15. ↑ જેન જેકુઝ વેલ્ટી:બાયોગ્રાફી, હાર્ટ રિધમ ફાઉન્ડેશન
  16. ↑ Eich C, Bleckmann A, Paul T (2005). "Percussion pacing in a three-year-old girl with complete heart block during cardiac catheterization". Br J Anaesth. 95 (4): 465–7. doi:10.1093/bja/aei209. PMID 16051649. Unknown parameter |month= ignored (મદદ)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  17. ↑ ૧૭.૦ ૧૭.૧ ૧૭.૨ ૧૭.૩ "Pacemakers, Patient and Public Information Center : Heart Rhythm Society". મૂળ માંથી 2010-06-19 પર સંગ્રહિત.
  18. ↑ Bernstein A, Daubert J, Fletcher R, Hayes D, Lüderitz B, Reynolds D, Schoenfeld M, Sutton R (2002). "The revised NASPE/BPEG generic code for antibradycardia, adaptive-rate, and multisite pacing. North American Society of Pacing and Electrophysiology/British Pacing and Electrophysiology Group". Pacing Clin Electrophysiol. 25 (2): 260–4. PMID 11916002.CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  19. ↑ Bohm A, Pinter A, Szekely A, Preda I (1998). "Clinical Observations with Long-term Atrial Pacing". Pacing Clin Electrophysiol. 21 (1): 246–9. doi:10.1111/j.1540-8159.1998.tb01097.x. મૂળ માંથી 2012-12-09 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-07-15.CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  20. ↑ Pitts Crick JC for the European Multicenter Study Group (1991). "European Multicenter Prospective Follow-Up Study of 1,002 Implants of a Single Lead VDD Pacing System". Pacing Clin Electrophysiol. 14 (11): 1742–4. doi:10.1111/j.1540-8159.1991.tb02757.x. મૂળ માંથી 2012-12-17 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-07-15.
  21. ↑ Cleland JG, Daubert JC, Erdmann E; et al. (2005). "The effect of cardiac resynchronization on morbidity and mortality in heart failure". N. Engl. J. Med. 352 (15): 1539–49. doi:10.1056/NEJMoa050496. PMID 15753115. મૂળ માંથી 2010-01-05 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-07-15. Explicit use of et al. in: |author= (મદદ)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  22. ↑ Bardy GH, Lee KL, Mark DB; et al. (2005). "Amiodarone or an implantable cardioverter-defibrillator for congestive heart failure". N. Engl. J. Med. 352 (3): 225–37. doi:10.1056/NEJMoa043399. PMID 15659722. Explicit use of et al. in: |author= (મદદ)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  23. ↑ Cleland J, Daubert J, Erdmann E, Freemantle N, Gras D, Kappenberger L, Tavazzi L (2005). "The effect of cardiac resynchronization on morbidity and mortality in heart failure". N Engl J Med. 352 (15): 1539–49. doi:10.1056/NEJMoa050496. PMID 15753115.CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  24. ↑ Bristow M, Saxon L, Boehmer J, Krueger S, Kass D, De Marco T, Carson P, DiCarlo L, DeMets D, White B, DeVries D, Feldman A (2004). "Cardiac-resynchronization therapy with or without an implantable defibrillator in advanced chronic heart failure". N Engl J Med. 350 (21): 2140–50. doi:10.1056/NEJMoa032423. PMID 15152059.CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  25. ↑ Wilkoff BL, Cook JR, Epstein AE; et al. (2002). "Dual-chamber pacing or ventricular backup pacing in patients with an implantable defibrillator: the Dual Chamber and VVI Implantable Defibrillator (DAVID) Trial". JAMA. 288 (24): 3115–23. doi:10.1001/jama.288.24.3115. PMID 12495391. Unknown parameter |month= ignored (મદદ); Explicit use of et al. in: |author= (મદદ)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  26. ↑ de Oliveira JC, Martinelli M, D'Orio Nishioka SA; et al. (2009). "Efficacy of antibiotic prophylaxis prior to the implantation of pacemakers and cardioverter-defibrillators: Results of a large, prospective, randomized, double-blinded, placebo-controlled trial". Circ Arrhythmia Electrophysiol. 2: 29–34. doi:10.1161/CIRCEP.108.795906. Explicit use of et al. in: |author= (મદદ)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  27. ↑ યુરોપીયન પેસમેકર પેસન્ટ આઇડેન્ટીફિકેશન કાર્ડ
  28. ↑ "ઇયુકોમ્ડ". મૂળ માંથી 2011-07-10 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-07-15.
  29. ↑ "Testing of work environments for electromagnetic interference (Pacing Clin Electrophysiol. 1992) - PubMed Result". www.ncbi.nlm.nih.gov. મેળવેલ 2008-11-10.
  30. ↑ "MP3 Headphones Interfere With Implantable Defibrillators, Pacemakers - Beth Israel Deaconess Medical Center". www.bidmc.org. મૂળ માંથી 2010-09-27 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2008-11-10.
  31. ↑ http://www.americanheart.org/presenter.jhtml?identifier=4676
  32. ↑ ૩૨.૦ ૩૨.૧ Halperin, Daniel (2008). Pacemakers and Implantable Cardiac Defibrillators: Software Radio Attacks and Zero-Power Defenses (PDF). IEEE Symposium on Security and Privacy. મેળવેલ 2008-08-10. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Unknown parameter |month= ignored (મદદ)
  33. ↑ ૩૩.૦ ૩૩.૧ ઇમેડીસીન > પેસમેકર-મેડીએટેડ ટાકીકાર્ડીયા ઓથર: બ્રીન ઓલ્શોન્સાય, MD. કોઓથર(s): ચીર્ગ એમ સાન્ડેસારા, MD; નોએલ જી બોયલે, MB, BCh, MD, PhD. અપડેટેડ: જૂન 17, 2008
  34. ↑ ૩૪.૦ ૩૪.૧ Bernstein A, Camm A, Fisher J, Fletcher R, Mead R, Nathan A, Parsonnet V, Rickards A, Smyth N, Sutton R (1993). "North American Society of Pacing and Electrophysiology policy statement. The NASPE/BPEG defibrillator code". Pacing Clin Electrophysiol. 16 (9): 1776–80. PMID 7692407.CS1 maint: multiple names: authors list (link)

બાહ્ય લિંક્સ

ફેરફાર કરો
"https://gu.wikipedia.org/w/index.php?title=કૃત્રિમ_પેસમેકર&oldid=864443" થી મેળવેલ