જ્ઞાનવિજ્ઞાન યોગ

શ્રીમદ ભગવદ ગીતા અધ્યાય 7 જેને “જ્ઞાન વિજ્ઞાન યોગ” The Yoga of Knowledge and Wisdom કહેવામાં આવે છે. અધ્યાય 7 એ આધ્યાત્મિક જ્ઞાન અને પરમાત્માના વિશ્વવ્યાપક સ્વરૂપના સમજાવટ પર આધારિત છે.

"જ્ઞાન વિજ્ઞાન યોગ" જેમાં ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ અર્જુનને પરમાત્માના સત્તા, તેના અસીમ શક્તિઓ, અને પરમાર્થિક જ્ઞાન વિશે સમજાવે છે. આ અધ્યાયનો મુખ્ય સંદેશ એ છે કે માણસે પરમાત્માને સમજવા માટે જ્ઞાન (સાચું જ્ઞાન) અને વિજ્ઞાન (પરમાત્માની શક્તિઓ અને ક્રિયાઓનો જ્ઞાન) ને સ્વીકારવું જોઈએ.

1. પરમાત્માનું સૌમ્ય અને અદ્વિતીય સ્વરૂપ

• ભગવાન કૃષ્ણ અર્જુનને જણાવે છે કે પરમાત્માનું સર્વવ્યાપક સ્વરૂપ છે. તે બધા જીવાત્માઓમાં વ્યાપી છે, એ બધા તત્વો અને પુરુષોના આધારે કાર્ય કરે છે. તે "એકમ અવિદિતમ" છે (અજ્ઞાત અને અદ્વિતીય), જે બ્રહ્માંડ અને આખી જગતના પાયાને સંચાલિત કરે છે.

• "જગતનું રૂપ, તેની સૌમ્યતા અને તેનું મૃદુ સ્વરૂપ" – એ વાત આપવામાં આવે છે કે પરમાત્માને જો કોઈ સંપૂર્ણ રીતે ઓળખી શકે છે, તો તે આ બ્રહ્માંડના કાનૂન અને તેની સિદ્ધિથી મુક્ત થઇ જાય છે.

2. જ્ઞાન અને વિજ્ઞાનનો માધ્યમ

• જ્ઞાન એ એવું જ્ઞાન છે, જે આપણને પરમાત્માના રહસ્ય અને તેના સત્ય સ્વરૂપથી પરિચિત કરે છે, જ્યારે વિજ્ઞાન એ પરમાત્માની ગહન શક્તિઓ અને તેની ક્રિયાવિધિઓનો અવલોકન છે.
• ભગવાન કૃષ્ણ કહે છે કે આ બંને, જ્ઞાન અને વિજ્ઞાન, પરમાત્માને ઓળખવા માટે જરૂરી છે. તેમને સ્વીકાર્યા વિના, માનવ જીવનનો પરિપૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરવી મુશ્કેલ છે.

3. સર્વવ્યાપક પરમાત્માની ઉપસ્થિતિ

• ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ આ અધ્યાયમાં, પરમાત્માના સર્વવ્યાપક સ્વરૂપ અને તેના અમુલ્ય દ્રષ્ટિકોણને દર્શાવે છે. તેઓ કહે છે, "હું દરેક જીવ માટે એ આત્માની પોઝિટીવિટી છું" (આ પ્રકૃતિ અને આ જગત માટે મે આ અંતર્ગત શક્તિ રાખી છે).
• પરમાત્મા માત્ર અનંત જગતથી જોડાયેલા નથી, પરંતુ એ આત્માના ગુણ અને ક્રિયાઓનું પ્રત્યક્ષ સ્વરૂપ છે.

4. વિશ્વ અને માયા

• ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ, બ્રહ્માંડના તમામ ઘટકાઓ અને સંયોજનને માયાના (પ્રકૃતિના) દ્રષ્ટિકોણથી જાંચે છે. એમ કહે છે કે, હું માયાના પેઢીનાં પરિપ્રેક્ષ્યમાં દૃષ્ટિ ધરાવવાનો જ્ઞાન છું.
• "પ્રકૃતિના દર અને જીવનના યથાર્થ સ્તરે", તે પ્રકૃતિના સજીવ-વિશિષ્ટ તત્વોના પરિપ્રેક્ષ્યમાં છે.

5. ભક્તિનું મહત્વ

• આ અધ્યાયમાં ભક્તિ ને પરમાત્માને ઓળખવા અને તેના સંબંધ માટે એક મુખ્ય સ્તંભ તરીકે રજુ કરવામાં આવે છે. "જે લોકો મારી ભક્તિ કરે છે, હું તેમને મારા દ્રષ્ટિ દ્વારા પોઈચાવું."
• ભક્તિ એ તે પવિત્ર દ્રષ્ટિ છે, જે આપણને આત્માના સાથે પરમાત્માને ગુણવત્તાવાળી રીતે ઓળખવા માટે આધાર આપે છે.

6. જ્ઞાન અને કૃષ્ણના યોગીઓના સંબંધ

• પરમાત્માને ઓળખવા માટે, ભૂતપૂર્વ "યોગી" તે છે, જે પ્રભુ સાથે સંપૂર્ણ જોડાણ પ્રાપ્ત કરે છે. યોગી કોટીએ પોતાની યોગમાર્ગ પર આધ્યાત્મિક શ્રદ્ધા અને ધ્યાન રાખતા છે.

7. મુક્તિનો માર્ગ

• ગીતા આપણને દર્શાવે છે કે, "સાચું જ્ઞાન" અને "વિજ્ઞાન" પ્રાપ્ત કરવાથી, આપણને બ્રહ્માંડના ઉત્કૃષ્ટ દૃષ્ટિકોણોથી આત્મજ્ઞાન મળે છે. આ માર્ગ પર ચાલવાથી, જીવનમાં પરમાત્માનો મૂલ્ય શ્રેષ્ઠ સત્ય (મુક્તિ) મળે છે.

અધ્યાય 7: જ્ઞાન વિજ્ઞાન યોગ એ જ્ઞાન, વિજ્ઞાન, અને ભક્તિના એકત્રિત સંયોજનના માર્ગ દ્વારા પરમાત્માને ઓળખવાનો માર્ગ દર્શાવે છે. આ અધ્યાયમાં, ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ કહે છે કે જ્ઞાન અને વિજ્ઞાન નું સમજૂતી અને ભક્તિ દ્વારા આપણે પરમાત્મા સાથે જોડાઈને દરેક આપત્તિ અને સંકટમાંથી મુક્તિ મેળવી શકે છીએ.

ભગવાન કહે છે કે સૃષ્ટિના અસંખ્ય માનવોમાં કોઇક જ અધ્યાત્મમાર્ગે ચાલવાનો પ્રયાસ કરે છે. આવા પ્રયત્ન કરનાર હજારોમાંથી કોઇ એકાદ જ મારી પાસે પહોંચીને મને પામે છે.

પોતાના સ્વરૂપનું વર્ણન કરતાં ભગવાન કહે છે કે જેવી રીતે મણકા દોરામાં પરોવાયેલા છે તેવી જ રીતે સૃષ્ટિના સર્વ જીવ મારા થકી અસ્તિત્વ ધરાવે છે. મારા લીધે જ સત્વ, રજ અને તમ એવા ભાવોની સૃષ્ટિનું સર્જન થાય છે. માયા પણ મારું જ સ્વરુપ છે અને મારી કૃપા વિના તેને તરવાનું કામ દુષ્કર છે.

ભગવાન કહે છે કે ચાર જાતના માનવી મને ભજે છે - દુઃખી, જ્ઞાનની ઇચ્છાવાળા, સંસારી કામનાથી ભરેલા તથા માત્ર મને જ મેળવવાની કામનાવાળા જ્ઞાની પુરુષો. આ સર્વેમાં જ્ઞાની ભક્ત શ્રેષ્ઠ છે. ભગવાન કહે છે કે મારું સ્વરૂપ સંપૂર્ણ રીતે ઓળખાય એમ નથી પણ મારા કૃપાપાત્ર ભક્ત મને આંશિક રીતે જાણી શકે છે.

આ પણ જુઓ

• ગીતા