|
[[ભારત]]માં ૧૮૫૩માં રેલવેનો પ્રારંભ થયો હતો. ભારતના સ્વાતંત્ર્યના વર્ષ 1947 સુધીમાં બેતાળીસ રેલ સીસ્ટમ હતી. 1951માં રેલવેની સેવાઓનું રાષ્ટ્રીયકરણ કરવામાં આવ્યું તથા તેને એક છત્ર હેઠળ આવરી લેવાઈ, જેના લીધે વિશ્વના સૌથી મોટા નેટવર્કમાં તેની ગણતરી થવા માંડી. બ્રોડ, મીટર અને નેરો જેવા વિવિધ ગેજ સાથે IR લાંબા અંતરની અને ઉપનગરીય સેવાઓની કામગીરી નિભાવે છે. તે એન્જિન અને કોચ ઉત્પાદનના એકમોની માલિકી ધરાવે છે.
तेरा सर तन से जुड़ा हुआ मादरचोद ashwini तेरा खानदान के सारे लोगों को काट काट कर मार मार कर खतम करडिया मादरचोद तेरा ओथ को काट काट कर नाले के अंदर फेंक दिया मादरचोद तेरे कॉलेज के सारे लड़कियों की चूत तेरा सर तन से जुड़ा हुआ मादरचोद तेरा नुनु काट दिया मादरचोद तेरी बीवी को चोद चोद कर खागया मादरचोद ashwini तेरा खानदान के तेरा सर तन से जुड़ा हुआ मादरचोद ashwini तेरा खानदान के सारे लोगों को काट काट कर मार मार कर खतम करडिया मादरचोद तेरा ओथ को काट काट कर नाले के अंदर फेंक दिया मादरचोद तेरे कॉलेज के सारे लड़कियों की चूत तेरा सर तन से जुड़ा हुआ मादरचोद तेरा नुनु काट दिया मादरचोद तेरी बीवी को चोद चोद कर खागया मादरचोद ashwini तेरा खानदान के तेरा सर तन से जुड़ा हुआ मादरचोद तेरा सर तन से जुड़ा हुआ मादरचोद तेरा सर तन से जुड़ा हुआ मादरचोद तेरा सर तन से जुड़ा हुआ मादरचोद तेरा सर तन से जुड़ा हुआ मादरचोद तेरा सर तन से जुड़ा हुआ मादरचोद ashwini तेरा खानदान के सारे लोगों को काट काट कर मार मार कर खतम करडिया मादरचोद तेरा ओथ को काट काट कर नाले के अंदर फेंक दिया मादरचोद तेरे कॉलेज के सारे लड़कियों की चूत तेरा सर तन से जुड़ा हुआ मादरचोद तेरा नुनु काट दिया मादरचोद तेरी बीवी को चोद चोद कर खागया मादरचोद सर तन से जुड़ा हुआ मादरचोद तेरा सर तन से जुड़ा हुआ मादरचोद तेरा सर तन से जुड़ा हुआ मादरचोद तेरा सर तन से जुड़ा हुआ मादरचोद तेरा सर तन से जुड़ा हुआ मादरचोद तेरा सर तन से जुड़ा हुआ मादरचोद ashwini तेरा खानदान के सारे लोगों को काट काट कर मार मार कर खतम करडिया मादरचोद तेरा ओथ को काट काट कर नाले के अंदर फेंक दिया मादरचोद तेरे कॉलेज के सारे लड़कियों की चूत तेरा सर तन से जुड़ा हुआ मादरचोद तेरा नुनु काट दिया मादरचोद तेरी बीवी को चोद चोद कर खागया मादरचोद
==ઇતિહાસ==
ભારતમાં રેલ માળખાની યોજના સર્વપ્રમથમ 1832માં બનાવવામાં આવી હતી, પરંતુ એક દસકા સુધી આ દિશામાં કોઈ પ્રગતિ થઈ નહી. 1844માં ભારતના ગવર્નર જનરલ લોર્ડ હાર્ડિંગે ભારતમાં રેલ માળખુ સ્થાપવા માટે ખાનગી ઉદ્યોગ સાહસિકોને મંજૂરી આપી. ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીએ (અને બાદમાં બ્રિટિશ સરકારે) જમીન પૂરી પાડવાની અને કામગીરીના પ્રારંભિક વર્ષો દરમિયાન પાંચ ટકા સુધીના વળતરની ખાતરી સાથેની યોજના દ્વારા ખાનગી રોકાણ ધરાવતી કંપનીઓને પ્રોત્સાહન આપ્યું. કંપનીઓ સાથે 99 વર્ષના ભાડાપટ્ટે લાઈનના નિર્માણ અને સંચાલનના કરાર કરવામાં આવ્યા હતા, જો કે આ સમયગાળા દરમિયાન સરકાર દ્વારા ખરીદીનો વિકલ્પ પણ ખુલ્લો રખાયો હતો.<ref name="Bhandari_Chap1-2">{{cite book|title = Indian Railways: Glorious 150 years| author = R.R. Bhandari| publisher = Ministry of Information and Broadcasting, Government of India| pages = ૧–૧૯| isbn = 81-230-1254-3|year = ૨૦૦૫}}</ref>
[[ચિત્ર:IndianRailways1871b.jpg|alt=|thumb|1871 માં ભારતનું રેલ્વે નેટવર્ક, બધા મોટા શહેરો, કલકત્તા, બોમ્બે અને મદ્રાસ, તેમજ દિલ્હી જોડાયેલા છે]]
[[મુંબઈ|બોમ્બે]] અને [[કોલકાતા|કલકત્તા]] નજીક પ્રાયોગિક ધોરણે લાઈનો નાંખવા અને તેનું સંચાલન કરવા માટે અનુક્રમે બે રેલવે કંપનીઓ ગ્રેટ ઈન્ડિયન પેનિનસ્યુલર રેલવે (Great Indian Peninsular Railway) (GIPR) અને ઈસ્ટ ઈન્ડિયન રેલવે (East Indian Railway) (EIR)ની સ્થાપના 1853-54માં થઈ હતી. <ref name="Bhandari_Chap1-2"></ref> રુરકીમાં કેનાલના નિર્માણ માટે માલ-સામાનના સ્થાનિક પરિહવન માટે 22 ડિસેમ્બર 1851ના રોજ ભારતમાં પ્રથમ ટ્રેનની શરૂઆત થઈ હતી.<ref>{{cite web |title=First train ran between Roorkee and Piran Kaliyar |work=National News |publisher=[[The Hindu]] |date=2002-08-10 |url=http://www.hinduonnet.com/2002/08/10/stories/2002081000040800.htm |access-date=2009-01-05 |archive-date=2003-05-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20030504023958/http://www.hinduonnet.com/2002/08/10/stories/2002081000040800.htm |url-status=dead }}</ref> દોઢ વર્ષ બાદ 16 એપ્રિલ 1853ના રોજ બોમ્બેના [[બોરી બંદર]] અને [[થાણા|થાણે]] વચ્ચે પ્રથમ પેસેન્જર ટ્રેન સેવાનો પ્રારંભ થયો. નું અંતર આવરી
avri લેતા{{convert|34|km|mi}}, ત્રણ એન્જિન ''સાહિબ'' , ''સિંધ'' અને ''સુલતાન'' તેને ખેંચતા હતા.<ref name="Babu">{{cite book |last=Babu |first= T. Stanley |year=2004 |chapter= A shining testimony of progress|book= Indian Railways | publisher = Indian Railway Board |page= 101}}</ref>
1854માં ભારતના તત્કાલિન ગવર્નર જનરલ લોર્ડ ડેલહાઉસીએ ભારતના મુખ્ય વિસ્તારોને સાંકળવી લેવા માળખુ વિકસાવવાની યોજના બનાવી હતી. સરકાર દ્વારા ગેરંટીરૂપી પ્રોત્સાહનના કારણે રોકાણનો પ્રવાહ શરૂ થયો અને સંખ્યાબંધ નવી રેલ કંપનીઓની સ્થાપના થઈ, જેના કારણે ભારતમાં રેલ માળખાનો વ્યાપ ઝડપથી વધ્યો.<ref name="Thorner">{{cite book |last=Thorner |first=Daniel |authorlink= Daniel Thorner |editor= Kerr, Ian J. |title= Railways in Modern India |year= 2005 |publisher= Oxford University Press |location= New Delhi |isbn= 0195672925 |pages= 80–96 |chapter= The pattern of railway development in India}}</ref> ટૂંક સમયમાં દેશી રજવાડાઓએ પોતાની રેલવે સેવાઓનું નિર્માણ કર્યું અને આધુનિક રાજ્યો બનેલા [[આસામ|આસામ]], [[રાજસ્થાન|રાજસ્થાન]] અને [[આંધ્ર પ્રદેશ|આંધ્રપ્રદેશના]] વિસ્તારોમાં રેલ નેટવર્કનો ફેલાવો થયો. આ નેટવર્કના માર્ગનો વિસ્તાર 1860માંથી વધીને 1880માં - મોટા બાગે ભારતના મોટા બંદર શહેરો બોમ્બે, [[મદ્રાસ|મદ્રાસ]], અને [[કલકત્તા |કલકત્તા]]ને આવરી લેતો હતો.<ref name="Hurd">{{cite book |last=Hurd |first=John |editor= Kerr, Ian J. |title= Railways in Modern India |year= 2005 |publisher= Oxford University Press |location= New Delhi |isbn= 0195672925 |pages= 147–172–96 |chapter= Railways}}</ref> મોટાભાગનું બાંધકામ ભારતીય કંપનીઓ દ્વારા થયું હતું. લાહોરથી દિલ્હી વચ્ચેની રેલવે લાઈન બી.એસ.ડી. બેદી એન્ડ સન્સ (બાબા સાહિબ દયાલ બેદી) દ્વારા કરાઈ હતી, જેમાં જમુના પુલનો પણ સમાવેશ થતો હતો. 1895 સુધીમાં, ભારતે પોતાના એન્જિનો બનાવવાનું શરૂ કર્યું અને 1896માં ભારતે યુગાન્ડા રેલવેને મદદ કરવા પોતાના એન્જિનયરો અને એન્જિન મોકલ્યા હતા.{{Fact|date=December 2008}}
વીસમી સદીની શરૂઆતમાં, ભારત પાસે વિશાળ રેલવે સેવાઓ હતી અને તેના સંચાલન તથા માલિકીમાં વૈવિધ્ય હતુ, મીટર તથા નેરોગેજ નેટવર્ક કાર્યરત હતું.<ref name="Bhandari_Chap7"></ref> 1900માં સરકારે GIPR નેટવર્ક પોતાને હસ્તક લીધું, જ્યારે કે કંપનીઓ પાસે તેનુ સંચાલન રહેવા દીધું. [[પ્રથમ વિશ્વ યુદ્ધ|પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધના]] આગમન સાથે બોમ્બે અને કરાચી બંદરો પરથી બ્રિટન, પૂર્વ આફ્રિકા, મેસેપોટેમિયા જેવા દેશોમાં હથિયારો અને અનાજના પરિવહન માટે રેલવેનો ઉપયોગ થવા માંડ્યો. પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધના અંત સુધીમાં રેલવેને ભયંકર નુકસાન થયું અને તેની સ્થિતિ કથળી.<ref name="Awasthi_Ch7-8">{{cite book| title = History and development of railways in India|last = Awasthi| first = Aruna| publisher = Deep & Deep Publications| location = New Delhi| year = 1994| pages = 181–246}}</ref> 1923માં, બંને GIPR અને EIR બંનેનું રાષ્ટ્રીયકરણ કરાયું અને સંચાલન તથા માલિકી હક રાજ્ય હસ્તક આવી ગયા. <ref name="Bhandari_Chap7"></ref>
[[બીજું વિશ્વ યુદ્ધ|બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં]] તમામ રેલ સામગ્રી મધ્ય પૂર્વ તરફ વાળવામાં આવી હોવાથી અને રેલવેના કારખાનાઓને હથિયારોના ઉત્પાદન એકમ બનાવી દેવાતા રેલવેને ગંભીર નુકસાન પહોંચ્યું <ref>{{cite book |last=Wainwright |first=A. Marin |title=Inheritance of Empire |publisher=Greenwood Publishing Group |date=1994 |location=Westport, CT |pages=48 | url=http://books.google.com/books?id=1wERzXx94c8C&pg=PA48 | isbn=9780275947330 }}</ref> 1947માં ભારતની આઝાદી સમયે, 40 ટકા જેટલી રેલવે નવસર્જિત રાષ્ટ્ર [[પાકિસ્તાન|પાકિસ્તાન]]ના ફાળે ગઈ. {{Fact|date=December 2008}}ભારતના ભૂતપૂર્વ રજવાડાઓની 32 લાઈન સહિત કુલ બેતાળીસ અલગ રેલવે સીસ્ટમને એક એકમમાં ભેળવી દેવાઇ અને તેને ''ઈન્ડિયન રેલવેસ'' (Indian Railways) નામ આપવામાં આવ્યું. 1951માં પ્રવર્તમાન રેલવે નેટવર્કની વહેંચણી કરવામાં આવી અને 1952માં કુલ છ ઝોન અસ્તિત્વમાં આવ્યા.<ref name="Bhandari_Chap7"></ref> [[ભારતીય અર્થતંત્ર]]માં સુધારાની સાથે લગભગ તમામ રેલવે ઉત્પાદનોનું ભારતીયકરણ (ભારતમાં ઉત્પાદન) થયું. 1985 સુધીમાં સ્ટીમ (વરાળથી ચાલતા) એન્જિનો બંધ કરીને ડીઝલ તથા ઈલેક્ટ્રિક એન્જિનો શરૂ થયા. 1987 અને 1995ની વચ્ચે રેલવે આરક્ષણ સીસ્ટમનું કમ્યુટરાઈઝેશન થયું અને તેમાં એકરૂપતા આવી.
==સંસ્થાકીય માળખુ==
| 