ઉર્વશી

ઉર્વશી (સંસ્કૃત: उर्वशी; ઉર=હૃદય, વશી- વશ કરનાર) એ હિન્દુ શાસ્ત્રોમાં ઉલ્લેખિત સૌથી પ્રખ્યાત અપ્સરા છે. તેને તમામ અપ્સરાઓમાં સૌથી સુંદર અને નિષ્ણાત નૃત્યાંગના તરીકે ગણવામાં આવે છે.

ઉર્વશી
પોતાના પતિ પુરૂરવાને છોડીને જઈ રહેલી ઉર્વશી, રાજા રવિ વર્માનું એક ચિત્ર
જોડાણો	અપ્સરા
રહેઠાણ	સ્વર્ગ
લિંગ	સ્ત્રી
વ્યક્તિગત માહિતી
જીવનસાથી	પુરૂરવા
બાળકો	મિત્ર-વરુણથી વસિષ્ઠ અને અગસ્ત્ય પુરૂરવાથી અયૂસ, શ્રુતાયુસ, સત્યાયુસ, રાય, વિજય અને જય
કુળ	ચંદ્રવંશ (લગ્નથી)

ઉર્વશીને ઘણી પૌરાણિક ઘટનાઓમાં દર્શાવવામાં આવી છે. તે નારાયણ ઋષિની જાંઘમાંથી બહાર આવી હોવાનું મનાય છે અને દેવોના રાજા અને સ્વર્ગના શાસક ઇન્દ્રના દરબારમાં એક વિશેષ સ્થાન ધરાવે છે. તે સુપ્રસિદ્ધ ચંદ્રવંશના પ્રથમ રાજા પુરુરવા સાથેના લગ્ન માટે પ્રખ્યાત છે, જેને પાછળથી તેણે ત્યજી દીધો હતો. તેઓ વશિષ્ઠ અને અગસ્ત્યના જન્મમાં પણ મહત્વનો ભાગ ભજવે છે, જે હિંદુ ધર્મમાં બે સૌથી વધુ આદરણીય ઋષિમુનિઓ પૈકીના છે. ઉર્વશીની કથા વિવિધ કલા, અભિનય અને સાહિત્ય માટે પ્રેરણારૂપ રહી છે. કવિ કાલિદાસે (ચોથી-પાંચમી સદી) ઉર્વશી અને પુરુરવાને તેમના નાટક વિક્રમોર્વશિયમમાં મુખ્ય પાત્રો તરીકે રૂપાંતરિત કર્યા છે.

વ્યુત્પત્તિ

સંસ્કૃત નામ "ઉર્વશી" મૂળ શબ્દ પરથી ઉતરી આવ્યો છે. તેના બહુવિધ અર્થો હોઈ શકે છે. ઇન્ડોલોજિસ્ટ મોનિયર-વિલિયમ્સ જણાવે છે કે આ નામનો અર્થ 'વ્યાપકપણે વ્યાપક' થાય છે અને તેઓ સૂચવે છે કે વૈદિક ગ્રંથોમાં તેની પ્રથમ ઉપસ્તિતિમાં ઉર્વશી પરોઢની દેવીનું નામ છે. દેવી ભાગવત પુરાણ નામના ગ્રંથ અનુસાર, અપ્સરાને ઉર્વશી તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, કારણ કે તેનો જન્મ દૈવી ઋષિ નારાયણના ઉરુ – 'જાંઘ' માંથી થયો છે. કેટલાક વિદ્વાનોનું માનવું છે કે આ નામ બિન-આર્યન મૂળ ધરાવે છે.

દંતકથા

ડાબી બાજુ નારાયણ અને જમણી બાજુ નર. દેવગઢ, ઉત્તર પ્રદેશ, પાંચમી સદી

ઉર્વશીના જન્મ વિશે ઘણી દંતકથાઓ છે પરંતુ નીચે જણાવેલી એક ખૂબ પ્રચલિત છે.

એકવાર હિમાલયના બદ્રીનાથ મંદિરમાં નર અને નારાયણ નામના આદરણીય ઋષિઓ ધ્યાન ધરી રહ્યા હતા. દેવોનો રાજા ઇન્દ્ર ઋષિનું ધ્યાન ભંગ કરી તેમની તપ સાધના વિફળ કરવા માંગતો હતો જેથી તેઓ દૈવી શક્તિઓ મેળવી ન શકે. તે માટે તેણે બે ભિન્ન બે અપ્સરાઓ ને ઋષિનું ધ્યાન ભંગ કરવા મોકલી. તેના પ્રત્યુત્તર રૂપે ઋષિએ પોતાની જાંઘ પર પ્રહાર કરી એક સ્ત્રીનું નિર્માણ કર્યું તે સ્ત્રી એટલી સુંદર હતી કે ઈન્દ્રની અપ્સરાઓ પણ તેની સામી ઝાંખી બની ગઈ. આ સ્ત્રી ઉર્વશી હતી. જાંઘ માટેનો સંસ્કૃત શબ્દ ઉર પરથી આ નામ આપવામાં આવ્યું હતું. ધ્યાન પૂર્ણ થયા પછી ઋષિઓએ ઉર્વશીને ઇન્દ્રને ભેટ તરીકે સોંપી, અને તેણીએ ઇન્દ્રના દરબારમાં ગૌરવ મેળવ્યું.

તેણીનો ઉલ્લેખ મહાભારતમાં પણ ઇન્દ્રના મહેલની અવકાશી નૃત્યાંગના એટલે કે અપ્સરા તરીકે થાય છે. જ્યારે અર્જુન પિતા પાસેથી શસ્ત્રો મેળવવા માટે આવ્યો હતો, ત્યારે તેની નજર ઉર્વશી પર પડી. આ જોઈને ઇન્દ્રએ ચિત્રસેનાને ઉર્વશીને બોલાવવા મોકલ્યો. અર્જુનના ગુણો સાંભળીને ઉર્વશીની કામુક ઇચ્છાઓ જાગૃત થઈ. સંધ્યાકાળ સમયે તે અર્જુનના ઘરે પહોંચી. જ્યારે અર્જુને તેના ઓરડામાં રાત્રે સુંદર વસ્ત્રોમાં સજ્જ થયેલી ઉર્વશીને જોઈ ત્યારે તેણે આદર, નમ્રતા અને સંકોચથી અને બંધ આંખોથી ઉર્વશીને વંદન કર્યા. ઉર્વશીએ અર્જુનને પોતાના હૃદયની ઇચ્છા કહી પરંતુ અર્જુને તેને પોતાનાથી જ્યેષ્ઠ અને શ્રેષ્ઠ ગણાવીને તેની માંગણી સ્વીકારવાની ના પાડી. ક્રોધમાં આવી તેણે અર્જુનને એક વર્ષ માટે પુરુષાતન ગુમાવી વ્યંઢળ બનવાનો શ્રાપ આપ્યો.

સંદર્ભ

• જ્હોન ડોવસન દ્વારા હિન્દુ માન્યતાઓ અને ધર્મનો શબ્દકોશ