શંભુદાન ગઢવી

શંભુદાન ગઢવી ગુજરાતના ભૂતપૂર્વ કારકૂન અને કલાપ્રેમી ભૂસ્તરશાસ્ત્રી છે જેમણે ૧૯૬૦ના દાયકાની શરૂઆતમાં ધોળાવીરાની સિંધુ ખીણની જગ્યા શોધી કાઢી હતી.

ધોળાવીરાની શોધ

૧૯૬૦ના દાયકામાં કચ્છના દુષ્કાળ દરમિયાન, શંભુદાન ગઢવી કોટડા (ધોળાવીરાથી ૧ કિમીના અંતરે) ખાતે દુષ્કાળ રાહતકાર્ય પર દેખરેખ રાખી રહ્યા હતા, ત્યારે તેમને પ્રાણીઓના આકારના હડપ્પા સંસ્કૃતિના સમયની મહોર મળી આવી હતી.

ચોમાસાનું પાણી એકઠું કરવા માટે એક નાનકડા બંધના ખોદકામની દેખરેખ રાખતી વખતે તેમણે અસંખ્ય કલાકૃતિઓ મળી આવી; તેમાં સિંધુ ખીણ સભ્યતાની મુદ્રાઓના ટુકડાઓ મુખ્ય હતા. ગુજરાત સરકાર દ્વારા બહાર પાડવામાં આવેલા તેમના પુત્રના ઇતિહાસના પાઠ્યપુસ્તકમાં તેમને જે ચિત્રો મળ્યાં હતાં તેની સાથે સરખામણી કરીને તેમણે ખાતરી થઈ કે આ મહોર હડપ્પા સંસ્કૃતિની છે. ત્યારબાદ તેમણે વધુ મહોરોની શોધ કરી, આ ઉપરાંત સુશોભનાત્મક ચિનાઈ માટીની વસ્તુઓ, ઇન્દ્રગોપ (કાર્નેલીયન) મણકાના ટુકડાઓ અને ધાતુની વસ્તુઓ જેવી અસંખ્ય કલાકૃતિઓ એકત્રિત કરી.

શંભુદાને પોતાના ઘરમાં પ્રાચીન અવશેષોની જાળવણી કરી અને કચ્છ વિશ્વવિદ્યાલયમાં પણ અનેક અવશેષો મોકલ્યા હતા. તેમણે ધોળાવીરા સ્થળેથી કેટલાક મણકા, માટીના વાસણો અને કલાકૃતિઓ એકઠી કરી હતી અને ભૂજના કચ્છ મ્યુઝિયમના ક્યુરેટર પાસે જઇને આ સ્થળની જાણ પુરાતત્વ વિભાગને કરી હતી.

ગઢવીએ સરકારનું સત્તાવાર સમર્થન મેળવવા માટે ભુજ ખાતે કચ્છમિત્રમાં આ શોધના સમાચાર પણ પ્રકાશિત કર્યા હતા.

ખોદકામ

શંભુદાન ગઢવીના સતત પ્રયાસોને કારણે આખરે ૧૯૯૦માં ખોદકામનું કામ શરૂ થયું અને ૨૦૦૫ સુધી ચાલ્યું. ભારત સરકારે કોટડામાં સંશોધન શરૂ કર્યું. રવીન્દ્રસિંહ બિષ્તના નિરીક્ષણ હેઠળ, લગભગ ત્રણ વર્ષમાં, તેમને એક શહેર મળી આવ્યું. તેમાં એક એવું શહેર મળી આવ્યું હતું જેમાં ગઢ (કિલ્લો), એક મધ્યવર્તી શહેર, એક નીચલું શહેર, તાજા પાણીના જળાશયો, ભૂગર્ભ ગટરના પાઇપ, મણકા બનાવવાની કાર્યશાળા, તાંબાની ચીજવસ્તુઓ બનાવવાની જગ્યા વગેરે હતા.

આર. એસ. બિષ્ટ એએસઆઈ (ASI)ના પ્રથમ અધિકારી હતા જેમણે ૧૯૮૦ના દાયકાના મધ્યમાં આ સ્થળની મુલાકાત લીધી હતી. તે સમય સુધીમાં ગઢવી પાસે સ્થળ પરથી કલાકૃતિઓ, ચિનાઈ માટી અને સંરચનાત્મક વસ્તુઓથી ભરેલા તેમના ઘરનો પાછળનો ભાગ હતો. જ્યારે આ વિસ્તારમાં ધોળાવીરા જ્યાં છે તે ખદીર ટાપુની વસાહતનો નકશો તૈયાર કરવા માટે વિસ્તૃત સંશોધન કાર્ય ચાલી રહ્યું હતું તે દરમિયાન ગઢવી ૧૯૮૦ના દાયકાના અંતભાગમાં આર.એસ.બિષ્ત સાથે મહત્વપૂર્ણ સહયોગી તરીકે રહ્યા હતા. ભારતીય પુરાતત્ત્વ સર્વેક્ષણને વધુ સ્થળો શોધવામાં મદદ કરવા માટે શંભુદાને અન્ય ગામોના લોકોનો પણ સંપર્ક કર્યો. ૧૯૯૦માં ખોદકામનું કામ શરૂ થયા બાદ ગઢવીએ એએસઆઈને કેમ્પ સ્થાપવા અને ખોદકામની પ્રથમ તબક્કા માટે ધોળાવીરા ગામના મજૂરોની ભરતી કરવામાં મદદ કરી હતી.

માન્યતા

ધોળાવીરાની શોધમાં પ્રકાશ લાવવાના શંભુદાનના પ્રયાસો છતાં રાજ્ય સરકાર અને એ.એસ.આઈ. દ્વારા ધોળાવીરાની શોધનો શ્રેય તેમના બદલે જે. પી. જોષીને આપવામાં આવ્યો હતો.