કુવલયમાલા
કુવલયમાલા (નીલા પાણીની લીલીની માળા) એ ઇ. સ. ૭૭૯ની પ્રાકૃત ભાષાની નવલકથા છે, જે જૈન સાધુ ઉદ્યોતનસૂરિ દ્વારા ગુર્જર-પ્રતિહાર સામ્રાજ્યના જાવાલિપુર (વર્તમાન જાલોર, ભારત)માં લખવામાં આવી છે.[૧] તે ચંપુ (ગદ્યપદ્યમિશ્રિત) સ્વરૂપમાં લખાયેલ છે અને તેમાં સંસ્કૃત, અપભ્રંશ અને પૈશાચી સહિત અન્ય ઘણી ભાષાઓમાં સંવાદો છે.
| લેખક | ઉદ્યોતનસૂરિ |
|---|---|
| મૂળ શીર્ષક | कुवलयमाला |
| અનુવાદકો | હંપા નાગરાજૈયા, Christine Chojnacki (French), ઍલેક્ઝાન્ડર રેનોલ્ડ્સ (અંગ્રેજ) |
| દેશ | ગુર્જર-પ્રતિહાર રાજ્ય |
| ભાષા | પ્રાકૃત, અપભ્રંશ |
| વિષયો | પાંચ જીવોની મોક્ષ સુધી પહોંચવાની કથા |
| પ્રકાર | નવલકથા |
પ્રકાશન તારીખ | ૨૧મી માર્ચ ૭૭૯ ઇ.સ. |
આ નવલકથા અનેક પુનર્જન્મમાંથી પસાર થતા પાંચ આત્માઓની કથા વર્ણવે છે (જેમાં રાજકુમારી કુવલયમાલા પણ સામેલ છે). શરૂઆતમાં પાંચ આત્માઓમાંથી દરેકને પાંચ કષાયમાંથી એક દ્વારા ગેરમાર્ગે દોરવામાં આવે છેઃ ક્રોધ, મદ, માયા, લોભ અને મોહ. આખરે પાંચ આત્માઓ તેમના અંતિમ જન્મમાં જૈન ભગવાન મહાવીરને મળે છે અને મોક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે.
આ પુસ્તક જૈન દર્શન અને પ્રથાઓને સમજાવવા માટે કથાનો ઉપયોગ કરે છે.
લેખન અને સમય
ફેરફાર કરોઉદ્યોતસૂરિ અથવા દક્ષિણ્યચિહ્ન તરીકે પણ ઓળખાતા ઉદ્યોતનસૂરિએ જાવાલિપુર ખાતે કુવલયમાલાની રચના કરી હતી.[૨][૩] આ કૃતિનું વિશ્લેષણ સૂચવે છે કે તેમણે તેને ઇ. સ. ૨૧ માર્ચ ૭૭૯ના રોજ પૂર્ણ કરી હતી. આ કૃતિ ગુર્જર-પ્રતિહાર રાજા વત્સરાજ ઉર્ફે રણહસ્તિન્-ના શાસન દરમિયાન રચવામાં આવી હતી.[૪]
કુવલયમાલા એ નૈતિક ઉત્સાહ સાથેની ઉપદેશાત્મક વાર્તા છેઃ ઉદ્યોતનસૂરિના શિક્ષક હરિભદ્રસૂરિ (ઇ. સ. ૭૫૦) એ પણ સમરાઇચ્ચકહા નામની ઉપદેશાત્મક કથા લખી હતી. આ સંઘાડાના અન્ય એક સાધુ, સિદ્ધર્ષી (ઇ. સ. ૯૦૬) એ ઉપમિતી-ભવ-પ્રપંચ નામની ઉપદેશાત્મક કથા લખી હતી. ઉદ્યોતનસૂરિ અને સિદ્ધર્ષી બંને હરિભદ્રના કાર્યથી પ્રેરિત હતા.[૫]
ભાષા
ફેરફાર કરોલેખક લખાણની પ્રાથમિક ભાષાને પ્રાકૃત તરીકે ઓળખાવે છે અને જણાવે છે કે તે "મહારાષ્ટ્ર-દેશી" રીતને અનુસરે છે. આ લખાણમાં સંસ્કૃત, અપભ્રંશ અને પૈશાચી સહિત અન્ય ભાષાઓમાં અવતરણો છે. [૫]
લેખક ત્રણ સાહિત્યિક ભાષાઓને ઓળખે છે: પ્રાકૃત, સંસ્કૃત અને અપભ્રંશ. આ લખાણમાં રાજા ર્દઢવર્માના દરબારમાં અન્ય ભાષાઓમાં પઠન કરતા ચારણો દર્શાવવામાં આવ્યા છે જેમ કે: સાહિત્યિક પ્રાકૃત (ઉપરાંત મહારાષ્ટ્રી અને શૌરસેની ). લખાણમાં મગધી, રાક્ષશી (ચુલિકા-પૈશાચી), પૈશાચી, અપભ્રંશ અને આના મિશ્રણ સહિત અન્ય બોલીઓ છે.[૫]
લેખક વિવિધ પ્રદેશોના વેપારીઓ દ્વારા બોલાતી સ્થાનિક ભાષાઓ (દેશ ભાષા અથવા દેશીભાષા)ના નમૂનાઓ પણ પ્રદાન કરે છે.[૬] લેખક આમાંથી ૧૮ પ્રાદેશિક જૂથોના નામ આપે છે: જોકે હયાત લખાણમાં ફક્ત ૧૬ ગોલ્લા, મધ્ય-દેશ, મગધ, અંતર્વેદ, કિરસ, ઢક્કા, સૈન્ધવા, મરુક, ગુર્જર, લાટ, માલવા, કર્ણાટક, તાજિક, કોસલ, મહારાષ્ટ્ર અને આંધ્રના લોકોના નામ છે.[૫] લેખક વિદેશીઓ ખાસો, પારસ અને બારબરાઓ દ્વારા બોલાતી ભાષાઓનો પણ ઉલ્લેખ કરે છે.[૬]
વિવેચનાત્મક આવૃત્તિ
ફેરફાર કરોએ. એન. ઉપાધ્યાયે નીચેની હસ્તપ્રતોના આધારે લખાણની વિવેચનાત્મક આવૃત્તિ (૧૯૫૭ અને ૧૯૭૦) તૈયાર કરીઃ[૭]
- ભંડારકર ઓરિએન્ટલ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ, પૂણે ખાતે રાખવામાં આવેલી કાગળની હસ્તપ્રત (૧૮૮૧-૧૮૮૨ સૂચિમાં ૧૫૪) સંભવતઃ ૧૫મી સદીની છે.
- જેસલમેર મોટા ભંડાર રાખવામાં આવેલી તાડપત્રની હસ્તપ્રત, ૧૦૮૩ સી. ઈ. (સંવત ૧૧૩૯) ની છે.
આ હસ્તપ્રતો બરાબર એકસરખી નથી.[૮] પૂણેની હસ્તપ્રતમાં કેટલીક ભૂલો દર્શાવવામાં આવી છે, જે ઇરાદાપૂર્વકની હોવાનું જણાય છે. ઉદાહરણ તરીકે, તેમાં માંસના ઘણા સંદર્ભો અવગણવામાં આવ્યા છે.[૫][૯]
૧૩મી સદીના મધ્યમાં રત્નપ્રભસૂરિએ કુવાલયમાલા પર સંસ્કૃત ભાષામાં કુવલયમાલાકથા લખી હતી. ૧૯૧૬માં મુનિ ચતુર-વિજયે ત્રણ હસ્તપ્રતો પર આધારિત રત્નપ્રભસૂરિના કાર્યની વિવેચનાત્મક આવૃત્તિ પ્રકાશિત કરી હતી.[૧૦]
સંદર્ભો
ફેરફાર કરો- ↑ જૈન, પ્રેમસુમન. "ઉદ્યોતનસૂરિ – Gujarati Vishwakosh – ગુજરાતી વિશ્વકોશ". મેળવેલ 2024-10-21.
- ↑ A.N. Upadhye 1970, p. 92.
- ↑ B.J. Sandesara 1953, p. 8.
- ↑ G.C. Pande 1979.
- ↑ ૫.૦ ૫.૧ ૫.૨ ૫.૩ ૫.૪ A.N. Upadhye 1970.
- ↑ ૬.૦ ૬.૧ A.N. Upadhye 1970, p. 77.
- ↑ A.N. Upadhye 1970, pp. 1-3.
- ↑ A.N. Upadhye 1970, p. 8.
- ↑ A.N. Upadhye 1970, p. 13.
- ↑ A.N. Upadhye 1970, p. 18.
ગ્રંથસૂચિ
ફેરફાર કરો- A.N. Upadhye, સંપાદક (1970). Kuvalayamālā: Part II. Singhi Jain Series. Bharatiya Vidya Bhavan. OCLC 606491763.
- સાંડેસરા, ભોગીલાલ (1953). Literary Circle of Mahāmātya Vastupāla and its Contribution to Sanskrit Literature. Singhi Jain Series.
- G.C. Pande (1979). "A Note on Uddyotanasuri's Kuvalayamala". Jain Thought and Culture. University of Rajasthan. પૃષ્ઠ 66.