ચીનનો ઇતિહાસ

ઢાંચો:History of China ચીનની સભ્યતા મૂળ ઉત્તરપાષાણ કાળમાં પીળી નદી અને યાંગત્સે નદી પાસેના વિવિધ સ્થાનિક કેન્દ્રોમાંથી વિકસીત થઇ છે, જો કે પીળી નદીને ચીનની સભ્યતાનું પારણું કહેવામાં આવે છે. લેખિત ચીનનો ઇતિહાસ શાંગ રાજવંશ (લગભગ ઇ.સ.પૂ. 1700 – લગભગ ઇ.સ.પૂ. 1046). [14] શાંગ રાજવંશના પ્રાચિનકાલીન ચાઇનીઝ લખાણોના ઓરેકલ બોન્સ ઇ.સ.પૂ. 1500 સુધીની રેડિયકાર્બન તવારીખ બતાવે છે. ઝોઉ રાજવંશ (ઇ.સ.પૂ. 1045 – ઇ.સ.પૂ. 256) દરમિયાન ચાઇનીઝ સંસ્કૃતિ, સાહિત્ય, દર્શનશાસ્ત્રનો વિકાસ થયો.

ચીનનાં સમગ્ર ઇતિહાસ દરમિયાન વિવિધ રાજવંશો દ્વારા અને આધુનિક રાજકીય રાજ્યો દ્વારા કબ્જે કરાયેલાં વિસ્તારો

ઇ.સ.પૂ. 8મી સદીમાં આંતરિક અને બાહ્યા કારણોસર ઝોઉ રાજવંશની પડતીનો પ્રારંભ થયો. પ્રદેશ પર નિયંત્રણ મેળવવાની ઝોઉની ક્ષમતામાં ઘટાડો થતો ગયો અને તેમનું શાસન ધીમેધીમે નાના રાજ્યોમાં વિભાજિત થતું ગયું જેનો વસંત અને શરદ સમયગાળા સાથે પ્રારંભ થયો હતો અને યુદ્ધ કરી રહેલા રાજ્યોના કાળમાં તે તેની પૂર્ણ કક્ષાએ હતું. ઇ.સ.પૂ. 221માં કીન શી હુઆંગે આપસમાં લડતા રજવાડાઓને એકત્ર કરીને ચીનના પ્રથમ સામ્રાજ્યની સ્થાપના કરી. ચીનના ઇતિહાસના અનુગામી વંશોએ નોકરશાહીની એક એવી પ્રથા વિકસિત કરી જેના કારણે ચીનના સમ્રાટો બાકીના વિશાળ ક્ષેત્રો પર સીધુ નિયંત્રણ મેળવતા થયા.

રાજકીય ઐક્ય અને વિખવાદોનો અવારનવાર બદલાતો સમયગાળો એ ચીનના ઇતિહાસની પરંપરાગત છબિ છે, જેમાં આંતરિક એશિયાઇ લોકોએ અવારનવાર ચીન પર નિયંત્રણ જાળવી રાખ્યું છે, જેમાંના મોટાભાગના હાન ચાઇનીઝ સમુદાયના લોકોનો સમાવેશ થાય છે. એકપછી એક વસાહતોના આગમન, વિસ્તરણ અને સાંસ્કૃતિક આદાનપ્રદાનને કારણે એશિયાના અનેક વિસ્તારોની રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક અસર ચીન પર થતી રહી છે જે આધુનિક ચીના ભાગરૂપ પણ છે.

પ્રાગૈતિહાસિકકાળ

પાષાણયુગ

વર્તમાન ચીનમાં દસ લાખ વર્ષ અગાઉ હોમો ઇરેક્ટસ નો વસવાટ હતો. હાલમાં જ થયેલા અભ્યાસના તારણો દર્શાવે છે કે ઝીઓચાંગલીઆંગ સાઇટ પર મળી આવેલા પથ્થરના ઓજારો 1.36 કરોડ વર્ષ પુરાણા હોવાનું મેગ્નેટોસ્ટ્રીટીગ્રાફિક પદ્ધતિ દ્વારા શોધી કાઢવામાં આવ્યું હતું. શાનક્સી પ્રાંતમાં આવેલી ઝીહોઉન્ડુ પુરાતત્વીય સાઇટ ખાતે હોમો ઇરેક્ટસ દ્વારા ઉપયોગમાં લેવામાં આવેલી અગ્નિના અવશેષો છે, જે 12.7 લાખ વર્ષ પહેલાના હોવાનું માનવામાં આવે છે. યુઆનમોઉ અને એ પછી લેન્ટીયન ખાતે કરવામાં આવેલા ઉત્ખનનમાં અગાઉના વસવાટોના અવશેષો મળ્યા છે. જેમાં 1923-27માં ચીનમાં શોધી કાઢવામાં આવેલો કથિત પેકિંગ મેનના હોમો ઇરેક્ટસ ના સૌથી લોકપ્રિય નમૂનાઓ પણ સામેલ છે. લીઉઝોઉમાં આવેલી ગુઆન્ક્સી પ્રાંતમાં આવેલી લીઉઝુઇની ગુફાઓમાંથી ત્રણ વાસણોના ટુકડા પણ ખોદી કાઢવામાં આવ્યા હતા જે ઇ.સ.પૂ 16,500 અને 19,000ના હોવાનું માનવામાં આવે છે.

ઉત્તરપાષાણયુગ

ચીનની ઉત્તરપાષાણ વય ઇ.સ.પૂ 12,000 અને 10,000 વચ્ચેની હોવાનું શોધી કાઢવામાં આવેલું છે. આદ્ય ચીનમાં થતી જુવારની ખેતીના પ્રારંભિક અવશેષોની રેડિયોકાર્બન તારીખ ઇ.સ.પૂ. 7000 છે. હેનનના ક્સીનઝેંગ પ્રાંતની પેલીગેંગ સંસ્કૃતિકના અવશેષો 1977માં ખોદી કાઢવામાં આવ્યા હતા. કૃષિના આગમન સાથે વસતી, પાકનો સંગ્રહ અને પુનઃવહેંચણી તથા ખાસ કારીગરો અને વહીવટકરર્તાઓને મદદ કરવાની ક્ષમતામાં પણ વધારો થતો ગયો. ઉત્તરપાષાણયુગમાં પીળી નદીની ખીણ સંસ્કૃતિનું કેન્દ્ર બની ગઇ હતી, જ્યાંથી પ્રથમ ગામ મળી આવ્યું હતું, જેમાં પુરાતત્વીય દ્રષ્ટિએ સૌથી મહત્વની શોધ ઝીયાનમાં બાનપોની શોધ હતી. પીળી નદીના કાંઠે સર્જાતા લોએસને કારણે નદીના પાણીનો રંગ પીળાશ પડતો દેખાય છે જેના કારણે તેને પીળી નદી નામ આપવામાં આવ્યું હતું.

એ સમયગાળાના પૂરતા લેખિત દસ્તાવેજોના અભાવે ચીનનો પ્રારંભિક ઇતિહાસ અસ્પષ્ટ છે, એ પછીના વર્ષોના લખાયેલા ઇતિહાસમાં સદીઓ પહેલા થઇ ગયેલી ઘટનાઓનું વર્ણન કરવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો છે. આ સ્થિતિમાં ચીનના લોકો માટે એક સમસ્યા એ છે કે પ્રારંભિક ઇતિહાસના સંદર્ભમાં સદીઓઓનું આત્મનિરિક્ષણ હકીકતો અને કલ્પનાઓ વચ્ચે ગૂંચવાઇ જાય છે. ઇ.સ.પૂ. 7000માં ચીનવાસીઓએ જુવાર, બાજરાની ખેતી શરૂ કરી, તેની સાથે જીઆહુ સંસ્કૃતિનો ઉદય થયો. નીંગક્સીઆમાં આવેલા દામૈદી ખાતેથી ઇ.સ.પૂ. 6000થી 5000ના વખતના 3,172 જેટલી ખડક કોતરણીઓ મળી આવી છે આ કોતરણીમાં સૂર્ય, ચંદ્ર, તારા, ઇશ્વર અને શિકાર તથા ચારો ચરતા પશુઓ જેવા 8,453 જેટલા પાત્રો દર્શાવવામાં આવ્યા છે. ચિત્રાત્મક અવશેષો ચીનના પ્રારંભિક લેખિત ઇતિહાસમાં દર્શાવવામાં આવેલા પાત્રો જેવા જ છે. બાદમાં ઇ.સ.પૂ. 2500ની આસપાસ લોંગશન સભ્યતાએ યાંગશાઓ સભ્યતાનું સ્થાન લીધું.

પ્રાચિનકાળ

ઝિયા રાજવંશ (ઇ.સ.પૂ 2100 1600)

ઝિયા રાજવંશ (લગભગ ઇ.સ.પૂ. 2100- ઇ.સ.પૂ. 1600) પ્રાચિન ઇતિહાસના રેકોર્ડ જેવા કે રેકોર્ડ ઓફ ધ ગ્રાન્ડ હિસ્ટોરીન અને બામ્બુ એનેલ્સ માં ચીનના પ્રથમ ઝિયા રાજવંશ (ઇ.સ.પૂ 2100- ઇ.સ.પૂ.1600)નું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે.

જો કે આ ખરેખર આ રાજવંશનું અસ્તિત્વ હતું કે નહિ તેને લઇને અનેક મતમતાંતર છે, કેટલાક પુરાતત્વીય અવશેષો આ રાજવંશ થઇ ગયો હોવાનું જણાવે છે. શિજ્જી અથવા કે રેકોર્ડ ઓફ ધ ગ્રાન્ડ હિસ્ટોરીન અને કથિત બામ્બુ એનેલ્સ ના લખનાર ઇતિહાસકાર સિમા કીઆન(ઇ.સ.પૂર્વે 145-90)એ 4,200 વર્ષ અગાઉ ઝિયા રાજવંશ થઇ ગયો હોવાનું શોધી કાઢ્યું હતું, જો કે આ તવારિખને સમર્થન મળ્યું નથી. મોટાભાગના પુરાતત્વશાસ્ત્રીઓ હેનાન પ્રાંતમાં એર્લીટોઉના ઉત્ખનન સાથે ઝિયાને સાંકળે છે, જ્યાંથી ઇ.સ.પૂર્વે 2000ના સમયનું માછલીનું કાંસાનું બનેલું શિલ્પ શોધી કાઢવામાં આવ્યું હતું. આ સમયગાળાની અગાઉની નિશાનીઓ માટીના વાસણો તથા શંખ પર મળી આવી હતી જેમાં પૈતૃક અને આધુનિક ચીનવાસીઓના પાત્રો હોવાનું માનવામાં આવે છે. ઓરેકલ હાડકા તથા ઝોઉ કાંસ્ય નૌકા લખાણો વચ્ચે અત્યંત ઓછા લખાણો સામ્યતા ધરાવે છે જેના કારણે ઝિયા યુગ સારી રીતે સમજી શકાતો નથી. પુરાણશાસ્ત્રના મતે ઇ.સ.પૂર્વે 1600માં થયેલા મીંગશીઆના યુદ્ધના પરિણામે આ રાજવંશનો અંત આવ્યો હતો.

શાંગ રાજવંશ (લગભગ 1700- ઇ.સ.પૂ 1046)

પ્રગતિ કરી ચૂકેલાં પ્રસ્તર સમાજોનાં, શંગ સમયકાળના હોવાનું મનાતાં અવશેષો પ્રાથમિક તબક્કે પીળી નદીના ખીણવિસ્તારમાંથી પ્રાપ્ત થયા છે.

ચીનના ભૂતકાળની લેખિત ઇતિહાસની તવારિખ ઇ.સ.પૂ. 13મી સદીના શાંગ રાજવંશથી શોધી કાઢવામાં આવેલી છે, ઓરેકલસ બોન્સ તરીકે ઓળખાતા પ્રાણીઓના હાડકાં તથા શેલ પરથી શોધી કાઢવામાં આવેલા શિલાલેખના અવેશેષોના આધારે તેની વિગતો મળે છે. પુરાતત્વીય પુરાવાના તારણો શાંગ રાજવંશનું અસ્તિત્વ લગભગ ઇ.સ.પૂ. 1600- 1046 હોવાનું દર્શાવે છે, જે બે ભાગમાં વહેંચાયેલો છે. શાંગ સમયગાળાના પ્રથમ ભાગની વિગતો એર્લીગેંગ, ઝેંગઝોઉ અને શાંગચેંગ જેવા સ્ત્રોતમાંથી મળી આવે છે. જ્યારે ઓરેકલ હાડકા પરના વિશાળ લેખનના આધારે શાંગ અને યીંગ અક્ષર (殷) સમગાળામાંથી બાજા ભાગની વિગતો મળે છે. આધુનિક કાળના હેનનમાં આવેલું એનયાંગ શાંગ રાજવંશના નવ પાટનગરોમાંનું અંતિમ પાટનગર (લગભગ ઇ.સ.પૂ 1300-1046) હતું. શાંગ રાજવંશમં કુલ 31 રાજાઓએ રાજ કર્યું હતું, શાંગના તાન્ગથી લઇને સમ્રાટ ઝોઉનો સમાવેશ થાય છે. આ સમયગાળા દરમિયાન ચીનવાસીઓ વિવિધપ્રકારના ઇશ્વરની પૂજા કરતા હતા જેમાં આકાશ, આબોહવા જેવા ઇશ્વાર તથા અન્ય ઇશ્વર પર નિયંત્રણ રાખતા શાંગદી નામના સર્વોચ્ચ ભગવાનનો સમાવેશ થાય છે. શાંગ રાજવંશ દરમિયાન જે લોકો જીવિત હતા તેમનું પણ માનવું હતું કે તેમના વંશજો જ્યારે મૃત્યુ પામ્યા ત્યારે તેઓ પણ ઇશ્વર બની ગયા હતા, તથા તેમની પ્રભુની જેમ પૂજા કરવામાં આવે એવું તેઓ ઇચ્છતા હતા. પ્રત્યેક પરિવાર તેમના વંશજોને પૂજતો હતો.

લગભગ ઇ.સ.પૂ.1500થી ચીનીઓએ ભવિષ્યની આગાહી કરવા માટે લિખિત ઓરેકલ હાડકાનો ઉપયોગ કરવાનું શરૂ કર્યું. ઝોઉ રાજવંશના સમયગાળા (અંદાજે ઇ.સ.પૂ.1100) દરમિયાન ચીનવાસીઓ ટીઆન નામના કુદરતી તત્વને પણ પૂજતા હતા જેને સ્વર્ગ તરીકે માનવામાં આવતું હતું. શાંગદીની જેમ સ્વર્ગ પણ અન્ય તમામ ઇશ્વરો પર શાસન કરતો હતો અને સ્વર્ગના આદેશ પ્રમાણે ચીન પર કોણ શાસન કરશે તેનો નિર્ણય તે કરતો હતો. સ્વર્ગનો જનાદેશ હોય ત્યાં સુધી જ કોઇ પણ શાસક શાસનની ધૂરા સંભાળી શકતો હતો. એવું માનવામાં આવતું રાજા કે રાણી જનાદેશ ગુમાવી દે ત્યારે મોટી સંખ્યામાં કુદરતી આપત્તિઓ આવતી હોય છે, તથા શાસકે લોકોની ચિંતા કરવાનું છોડી દીધું હોય ત્યારે આ સ્થિતિ સર્જાતી હતી. જેના જવાબમાં રાજવી પરિવારને પદચ્યુત કરવામાં આવતો તથા સ્વર્ગના જનાદેશના આધારે અન્ય પરિવારનું શાસન સ્થપાતું.

રેકોર્ડ ઓફ ધ ગ્રાન્ડ હિસ્ટોરીન જણાવે છે કે શાંગ રાજવંશે છ વખત પાટનગર બદલ્યું હતું. પાટનગરની અંતિમ (અને સૌથી મહત્વપૂર્ણ) ફેરબદલી ઇ.સ.પૂ.1350માં યીનમાં કરવામાં આવી હતી જે રાજવંશનો સુવર્ણકાળ હતો. ઇતિહાસમાં યીન રાજવંશ અને શાંગ રાજવંશ એકબીજાના સમાનાર્થી છે, જો કે શાંગ વંશના ઉત્તરાર્ધના સમય માટે આ શબ્દનો ઉપયોગ બહુ મોડેથી કરવામાં આવ્યો હતો. પછીના વર્ષોના ચીનના ઇતિહાસકારોમાં એક શાસક પછી બીજો શાસક રાજ કરતા હતા એવી રૂઢિ પ્રચલિત હતી, પણ ચીનના પ્રારંભિક સમયમાં રાજકીય સ્થિતિ અત્યંત જટિલ હોવાનું માનવામાં આવતું હતું. તેથી ચીનના કેટલાક વિદ્વાનોના મતે ઝિયા અને શાંગનું શાસન સંભવિત પણ એક જ સમયે અસ્તિત્વમાં હતું, જેમ કે શાંગના સમયમાં જ ઝોઉ રાજવંશનું અસ્તિત્વ હતું.

એનયાંગમાં મળી આવેલા લેખિત રેકોર્ડ શાંગ રાજવંશના અસ્તિત્વને સમર્થન આપે છે. જો કે પશ્ચિમી વિદ્વાનો એનયાંગમાં રજૂ કરવામાં આવેલી શાંગ રાજવંશની વ્યવસ્થાને સ્વીકારવામાં સંકોચ અનુભવે છે. દાખલા તરીકે સાંગઝીન્ગડુઇ ખાતેના પુરાતાત્વિક તારણો એનયાંગથી વિપરીત સાંસ્કૃતિક દ્રષ્ટિએ વધુ શ્રેષ્ઠ સભ્યતા હોવાનું દર્શાવે છે. એનયાંગથી શાંગ રાજવંશનો પ્રદેશ કેટલો હતો એ માટેના પૂરાવા અધુરા છે. વ્યાપક પરિકલ્પના એવી છે કે સત્તાવાર ઇતિહાસમાં એક જ શાંગના શાસન હેઠળનું એનયાંગ અન્ય સંખ્યાબંધ સાંસ્કૃતિક વૈવિધ્ય ધરાવતી વસતીઓ સાથે વેપાર કરતું હતું તથા તેમનું સહઅસ્તિત્વ હતું જેનો સંદર્ભ યોગ્ય ચીન સાથે છે.

ઝોઉ રાજવંશ (ઇ.સ.પૂ.1066-256)

કાંસાનું પરંપરાગત પાત્ર (યુ), પાશ્ચાત્ય ઝોઉ રાજવંશ

ઝોઉ રાજવંશે ચીનના ઇતિહાસમાં ઇ.સ.પૂ.1066થી અંદાજે ઇ.સ.પૂ.256 સુધી સૌથી લાંબો વખત શાસન કર્યું હતું. ઇસવીસન પૂર્વેની બીજી સહસ્ત્રાબ્દીના અંતે પીળી નદીના ખીણ વિસ્તારોમાં ઝોઉ રાજવંશે ઉભરવાનું શરૂ કર્યું, તથા શાંગ કરતા વધુ પ્રદેશ હાંસલ કર્યો. ઝોઉ વંશે અર્ધ-સામંતશાહી પદ્ધતિ મુજબ શાસન કર્યું હોવાનું જણાય છે. શાંગના પશ્ચિમે ઝોઉ લોકો રહેતા હતા, તથા ઝોઉ નેતાની પશ્ચિમી સંરક્ષક તરીકે શાંગ દ્વારા નિમણૂક કરવામાં આવતી હતી. ઝોઉ નેતા રાજા વૂએ તેના ભાઈ ઝોઉના ઉમરાવની મદદથી મૂયના યુદ્ધમાં શાંગને પરાજય આપ્યો હતો. આ સમયે ઝોઉ શાસકે શાસન કરવા માટે સ્વર્ગનો આદેશ મળ્યો હોવાનું દાવો કર્યો હતો, આ વિચાર એ પછીના અન્ય અનુગામી શાસકોમાં પણ પ્રભાવશાળી પુરવાર થયો છે. પ્રારંભમાં ઝોઉએ પોતાની રાજધાની પશ્ચિમેથી ખસેડીને વેઇ નદી પાસેના ઝીયાનમાં લઇ ગયા હતા, જે પીળી નદી સાથે સંકળાયેલી છે, જો કે બાદમાં યાંગત્ઝે નદીની ખીણમાં તેમણે શ્રેણીબદ્ધ વિસ્તરણો કર્યા હતા. ચીનના ઇતિહાસમાં ઉત્તરથી દક્ષિણ તરફ કરવામાં આવેલા અનેક સ્થળાંતરમાં આ પ્રથમ સ્થળાંતર હતું.

વસંત અને પાનખરનો સમયગાળો (ઇ.સ.પૂ.722-476)

ડ્રેગોનની ડિઝાઈન (ભાત) ધરાવતું ચાઈનીઝ પુ પાત્ર, વસંત અને પાનખર સમયકાળ.

ઇસવીસન પૂર્વે 8મી સદીમાં વસંત અને પાનખરની ઋતુમાં સત્તાનું વિકેન્દ્રીકરણ થયું હતું, આ નામ પ્રભાશાળી વસંત અને પાનખર ઇતિહાસવૃતાંતને આધારે પ્રચલિત બન્યું હતું. આ સમયગાળા દરમિયાન ઝોઉએ સત્તા મેળવવા તથા વર્ચસ્વ જમાવવા માટે સ્થાનિક સૈન્યના નેતાઓનો ઉપયોગ કરવાનું શરૂ કર્યું. ઉત્તરપશ્ચિમના કીન જેવા અન્ય લોકોની દરમિયાનગીરીને કારણે આ સ્થિતિ વધુ ગંભીર બની, જેને કારણે ઝોઉને રાજધાની પૂર્વમાંથી લ્યુઓયાંગ ખસેડવાની ફરજ પડી. આ સાથે ઝોઉ રાજવંશના બીજા સૌથી મહત્વના તબક્કોનો પ્રારંભ થયો, પૂર્વ ઝોઉ પૂર્વ ઝોઉમાં સેંકડો નવા રાજ્યોનો ઉદય થયો, સ્થાનિક શક્તિશાળી વ્યક્તિ રાજકીય સત્તા પોતાને હસ્તક રાખી તથા માત્ર નામ ખાતર તેઓ ઝોઉ રાજાના તાબેદાર ગણાતા. દાખલા તરીકે સ્થાનિક નેતાઓએ પોતાના માટે રાજવી ખિતાબ વાપરવાનું શરૂ કર્યું. આ સમયગાળા દરમિયાન ચીનના દર્શનશાસ્ત્રનો વિકાસ કરતી સેંકડો વિચાર પાઠશાળાઓ શરૂ થઇ, તથા બદલાતા રાજકીય વિશ્વ માટે પડકારરૂપ એવા કોન્ફ્યુશીયનવાદ, તાઓવાદ, કાનૂનવાદ, મોહવાદનો ઉદભવ થયો. વસંત અને પાનખર કાળને મધ્ય ઝોઉ સત્તાના ઉદભવળ અને પડતીના પ્રતિક માનવામાં આવે છે. હવે ચીનમાં સેંકડો રજવાડા છે, જેમાનાં કેટલાક તો માત્ર એક કિલ્લો ધરાવતા નાનાકડા ગામ છે.

યુદ્ધરત રાજ્યોનો સમયગાળો (ઇ.સ.પૂ.476-221)

વધુ રાજકીય સંગઠિતતાને પગલે ઇસવીસન પૂર્વે 5મી સદીના અંત સુધીમાં સાત અગ્રણી રાજ્યો અસ્તિત્વ ધરાવતા હતા, જે સમયગાળા દરમિયાન આ રાજ્યો એકબીજા સાથે યુદ્ધ કરતા રહ્યા તેને પરસ્પર લડતા રાજ્યોનો કાળ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. જો કે ઇ.સ.પૂ.256 સુધીમાં ઝોઉ રાજાઓની સ્થિતી નબળી હતી, તેઓ શાસક કહેવાતા પણ તેમના હાથમાં મર્યાદિત સત્તા હતી. યુદ્ધરત પડોશી રાજ્યોના પ્રદેશોમાં આધુનિક સિચુઆન અને લીઆયોનીંગનો સમાવેશ થાય છે, આ પ્રદેશો પર સીધી હકૂમત અને હકૂમત હેઠળના જિલ્લાની નવી વહીવટી વ્યવસ્થા(郡縣/郡县) હેઠળ નિયંત્રણ કરવામાં આવતું હતું. વસંત અને પાનખરકાળથી આ પદ્ધતિનો ઉપયોગ કરવામાં આવતો હતો, તથા શેંગ અને ઝીયાન (પ્રાંત અને દેશ省縣/省县)ની આધુનિક વ્યવસ્થામાં પણ તેના અંશો જોઇ શકાય છે. આ સમયગાળા દરમિયાનનું અંતિમ વિસ્તરણ કીન રાજા યીંગ ઝેંગના આધિપત્ય હેઠળ થયું. તેણે અન્ય છ સત્તાઓનું એકીકરણ કર્યું તથા ઇસવીસન પૂર્વે 214માં આધુનિક ઝેજીઆંગ, ફુજીયાન, ગુઆંગડોંગ અને ગુઆંગક્સી પ્રદેશોનો વધુ ઉમેરો કર્યો, આ વિસ્તારને કારણે તેણે પોતાની જાતને પ્રથમ સમ્રાટ (કિન શી હુઆંગ) ઘોષિત કર્યો.

શાહી યુગ

કિન રાજવંશ (ઇ.સ.પૂ.221-206)

કિન શિ હુઆંગ

ઇતિહાસકારો અવારનવાર કિન રાજવંશથી ક્વિંગ રાજવંશ સુધીના સમયગાળાને શાહી ચીનનો કાળ તરીકે ઓળખાવે છે. જો કે કિન શાસકોનું એકીકૃત શાસન તો માત્ર 12 વર્ષ સુધી જ ચાલ્યું હતુ, તેઓ હાન ચીનવાસીઓના મૃતભૂમિ ગણાતા વિસ્તારને પોતાના સામ્રાજ્યમાં ભેળવવામાં સફળ થયા તથા ઝીયાનયાંગ (આધુનિક ઝીયાન નજીકનો વિસ્તાર) સ્થિત અત્યંત કેન્દ્રીકૃત શાસનવ્યવસ્થા હેઠળ તેમને એકત્ર કર્યા. કાયદાવાદનો જે સિદ્ધાંતનું કિન શાસકો પાલન કરતા હતા તેમાં કાનૂનનું સખ્તાઇથી પાલન કરાતું તથા સમ્રાટને અમર્યાદિત સત્તા આપવામાં આવી હતી. આ ફિલસુફી સૈન્યની મદદથી સામ્રાજ્યનો વિસ્તાર કરવા માટે અસરકારક પુરવાર થઇ પણ શાંતિના સમયમાં વહીવટ કરવા માટે નકામી બની ગઇ હતી. કિન શાસકો રાજકીય વિરોધીઓનું મોં ક્રુરતાપૂર્વક બંધ કરી દેતા હતા તેમના સમયમાં પુસ્તકો જલાવી દેવાની તથા વિદ્વાનોને જીવતા દાટી દેવા જેવી ઘટનાઓ જાણીતી બની હતી. બાદમાં હાન રાજનીતિક પ્રશાસન તથા રાજકીય વહીવટની વધુ ઉદારવાદી પાઠશાળાઓને આ પદ્ધતિએ પ્રેરણા આપી.

કિન શિ હુઆંગની માટીકામ (ટેરાકોટા)માંથી તૈયારી થયેલી સેના

ચીનની વિખ્યાત દિવાલનું બાંધકામ શરૂ કરવા માટે કિન રાજવંશ જાણીતો બન્યો છે, બાદમાં મીંગ રાજવંશ દરમિયાન તેમાં સુધારો તથા વધારો કરવામાં આવ્યો. કિન રાજાઓના અન્ય મહત્વના યોગદાનમાં વસંત અને પાનખરકાળ તથા યુદ્ધરત રાજ્યોના કાળ પછીના સમયમાં કેન્દ્રીય સરકારનો વિચાર, કાયદાનું એકીકરણ, લિખિત ભાષાનો વિકાસ, માપપદ્ધતિ તથા ચીનના ચલણનો સમાવેશ થાય છે. જેમાંની કેટલીક બાબતો વાહનની ધરી જેવી મહત્વની બાબતો છે રાજવંશના સમગ્રકાળ દરમિયાન વેપાર માટે તેનો સમાન અને વ્યવહારુ ઉપયોગ કરવામાં આવતો હતો.

હાન રાજવંશ (ઇ.સ.પૂ. 202-ઇ.સ. 220)

Further information: History of the Han Dynasty

ઘૂંટણીએ પડેલી સ્ત્રી નોકરના આકારમાં ઇ.સ.પૂ. બીજા શતકનાં હાન વંશમાં તૈયાર કરવામાં આવેલો તેલનો દિવો, જે સરકતો દરવાજો (સ્લાઈડિંગ શટર) ધરાવે છે.

હાન રાજવંશ (ઇ.સ.પૂ 202- લગભગ ઇ.સ.220)નો ઉદભવ ઇ.સ.પૂ 206માં થયો તેના સ્થાપક લિયુ બેંગને ઇ.સ.પૂ 202માં સમ્રાટ ઘોષિત કરવામાં આવ્યો, આ પ્રથમ રાજવંશ હતો જેણે કોન્ફ્યુશીયવાદનો સ્વીકાર કર્યો, જેણે શાહી ચીનના અંત સુધીમાં તમામ શાસકોનું બૌદ્ધિક ઘડતર કર્યું હતું. હાન રાજવંશના શાસન હેઠળ કળા અને વિજ્ઞાનના વિવિધ ક્ષેત્રોમાં ચીને નવા શિખરો સર કર્યા. હાન સમ્રાટ વૂએ ઝીઓંગનુ (હૂણ સાથે સમાનતા ધરાવતા)ને આધુનિક આંતરિક મોંગોલીયા સુધી ખદેડીને ચીનને વધુ મજબુત અને વ્યાપક બનાવ્યું. તથા તેમની પાસેથી ગાન્શુ, નીંગક્સીઆ અને કિંઘાઇ જેવા આધુનિક પ્રદેશો આંચકી લીધા. જેના કારણે રેશમ રોડ મારફતે ચીન અને પશ્ચિમ વચ્ચે પ્રથમ વખત વેપાર શક્ય બન્યો. હાન સેનાપતિ બાન ચાઓએ એકપછી એક વિજય હાંસલ કરીને સામ્રાજ્યની સીમા પામીરથી કાસ્પિયન સમુદ્રના કાંઠા સુધી વિસ્તારી હતી. ચીનના સ્ત્રોતમાં નોંધવામાં આવ્યું છે એમ ઇ.સ.166 અને એ પછી ઇ.સ.284માં અનેક રોમન રાજદૂતો ચીનમાં આવ્યા હતા.

તેમ છતાં પણ સમૃદ્ધ પરિવારો દ્વારા જમીન અધિગ્રહણને કારણે વેરાની આવકમાં ઘટાડો થતો ગયો હતો. ઇ.સ.9માં વાંગ માંગે સત્તા આંચકીને ટૂંકી આવરદા ધરાવતા ઝીન (નવીન) રાજવંશની સ્થાપના કરી, તથા જમીન અને આર્થિક સુધારના વ્યાપક કાર્યક્રમો લાગુ કર્યા હતા. જો કે આ કાર્યક્રમો ખેડૂતોના હિતમાં હોવાથી જમીનદાર પરિવારોએ તેને ટેકો આપ્યો ન હતો. આ અસ્થિરતાએ અંતે અરાજકતા અને બળવાને જન્મ આપ્યો હતો. પૂર્વ ઝીઆનના લુયોંગમાં સમ્રાટ ગુઆંગવુએ જમીનદારો અને વેપારીઓની મદદથી ફરી હાન રાજવંશની સ્થાપના કરી. આ નવા યુગને પૂર્વ હાન રાજવંશ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. જો કે જમીન અધિગ્રહણ, કોન્સોર્ટ પરિવારો અને કિન્નરો વચ્ચેની લડાઇને કારણે હાન શાસકોની સત્તામાં ઘટાડો થયો હતો. ઇ.સ.184માં પીળી પાઘડી વિદ્રોહ ફાટી નિકળ્યો, આ સાથે લડાકૂ સરદારો વચ્ચેના જંગનો કાળ શરૂ થયો હતો. આ સ્થિતિમાં ત્રણ રજવાડાઓના સમયગાળામાં ત્રણ રાજ્યોએ વર્ચસ્વ જમાવવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. રોમાન્સ ઓફ ધ થ્રી કિંગડમ કૃતિમાં આ સમયગાળાનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે.

વેઇ અને જિન કાળ (ઇ.સ.265-420)

ઇ.સ.208માં ઉત્તરમાં કાઓ કાઓ ફરી એકત્ર થયા બાદ 220માં તેના પુત્રએ વેઇ રાજવંશની સ્થાપના કરી. એ પછી તુરંત વેઇના પ્રતિસ્પર્ધી શૂ અને વૂએ સ્વતંત્ર થવાની જાહેરાત કરી, જેના કારણે ચીન પર ત્રણ રજવાડાનું શાસન સ્થપાયું. આ સમયગાળો ખાસ કરીને સત્તાના વિકેન્દ્રીકરણ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, જેનું અસ્તિત્વ કિન અને હાન રાજવંશના સમયગાળા વખતે હતુ તથા પરિવારો વચ્ચે સત્તાની વહેંચણીમાં વધારો થયો હતો. જો કે 280માં જિન રાજવંશ દ્વારા ત્રણે રજવાડાને ફરી એકત્ર કરવામાં આવ્યા, આ માળખું વૂ હુના ઉદભવ માટે કારણરૂપ બન્યું.

વૂ હુ કાળ (ઇ.સ.306-439)

જિન રાજવંશના સમયમાં ગૃહ યુદ્ધનો લાભ લઇને 4થી સદીના પ્રારંભમાં સમકાલીન બિન-હાન ચાઇનીઝ (વૂ હુ) વંશીય જૂથોએ દેશનો મોટાભાગનો વિસ્તાર કબજે કર્યો, જેને કારણે હાન ચીનવાસીઓએ મોટી સંખ્યામાં દક્ષિણમાં યાંગત્ઝે નદી કાંઠે સ્થળાંતર શરૂ કર્યું. ઇ.સ.303માં ડી સમુદાયે બળવો કરીને ચેંગદૂ કબજે કર્યું તથા ચેંગ હાન રાજ્યની સ્થાપના કરી. લીયુ યુઆનની રાહબારી હેઠળ ઝીઓન્ગુ બળવાખોરોએ આધુનિક લીનફેન વિસ્તાર કબજે કર્યો તથા હાન ઝાઓ રાજ્યની સ્થાપના કરી. લી યુઆનના અનુગામી લીયુ કોંગે બે પશ્ચિમી જિન સમ્રાટોને ઝડપીને મૃત્યુદંડ આપ્યો. ચોથી અને પાંચમી સદીમાં ટૂંકી આવરદાના બિન-ચાઇનીઝ રાજવંશોના બનેલા સોળ રજવાડાઓએ ઉત્તર ચીનના લગભગ મોટાભાગના પ્રદેશ પર શાસન કર્યું. જેમાં અનેક વંશીય જૂથો પણ સંકળાયા, જેમાં તૂર્ક, મોન્ગોલ અને તિબેટીયનોના વંશજો પણ સામેલ હતા. તેઓ સત્તામાં આવ્યા ત્યાં સુધી ઉપેક્ષા કરાયેલી મોટાભાગની રખડતી જાતિઓને પ્રવેશ અપાયો. વાસ્તવમાં હાન શાસકોના સમયથી કિઆંગ અને ક્સીઓંગ જેવી તેમાંની મોટાભાગની જાતિઓનેને મહાન દિવાલની અંદર વસવાટ કરવાની મંજૂરી આપવામાં આવી હતી.

હાલમાં આધુનિક હેનાન પ્રાંત તરીકે ઓળખાતાં પ્રદેશમાં એડી 570 દરમિયાન ઉત્તરિય કિ વંશના સમયકાળમાં ચૂનાનાંપત્થરમાંથી તૈયાર કરવામાં આવેલું બોધિસત્વ શિલ્પ.

દક્ષિણી અને ઉત્તરી રાજવંશો (ઇ.સ 420-589)

ઇ.સ. 420માં પૂર્વ જિન રાજવંશના પતનના સંકેત સાથે ચીનનો દક્ષિણી અને ઉત્તરી રાજવંશોના યુગમાં પ્રવેશ થયો. ઉત્તરમાં વિચરતી જાતિઓના સૈન્ય આક્રમણ સામે રક્ષણ મેળવવામાં હાન લોકો સફળ થયા હતા,ખાસ કરીને ઝીયાનબેઇ અને તેમની સભ્યતાઓનો સતત વિકાસ થતો ગયો. દક્ષિણી ચીનમાં, બૌદ્ધ ધર્મને મંજૂરી આપવી કે નહિ એ મુદ્દે રાજવી અદાલતો અને વિદ્વાનો વચ્ચે ઉગ્ર ચર્ચા ચાલી રહી હતી. અંતે, દક્ષિણી અને ઉત્તરી રાજવંશોના સમયગાળાના અંત સમયે, બૌદ્ધ અને તાઓવાદીઓ વચ્ચે સમાધાન થયું અને તેઓ એકબીજા પ્રત્યે વધુ સહિષ્ણુ બન્યા. 589માં સૂઇ શાસકોએ સૈન્ય તાકાતની મદદથી અંતિમ દક્ષિણી રાજવંશ ચેનને દૂર કર્યો અને દક્ષિણી તથા ઉત્તરી રાજવંશોના યુગનો અંત આણ્યો.

સૂઇ રાજવંશ (ઇ.સ.589-618)

લગભગ ચાર સદીઓ સુધી રાજકીય ઉથલપાથલ બાદ ઇ.સ.589માં સૂઇ રાજવંશ પુનરાગમન કરવામાં સફળ થયો, તેમના શાસનના કાળ કરતા પણ તેમની ભૂમિકા વધુ મહત્વની પુરવાર થઇ. સૂઇ શાસકોએ ફરીએકવાર ચીનને એકછત્ર હેઠળ આણ્યુ તથા અનેક નવી સંસ્થાઓ સ્થાપી જે તેમના અનુગામી તાંગ શાસકોએ પણ સ્વીકારી હતી. જો કે કિન શાસકોની જેમ, સૂઇ રાજાઓએ પણ તેમના સ્ત્રોતનો વધુ પડતો ઉપયોગ કર્યો અને તેમનો અંત આવ્યો. કિન શાસકોની જેમ જ, પરંપરાગત ઇતિહાસમાં સૂઇ સામ્રાજ્ય પ્રત્યે અયોગ્ય રીતે રજૂ કરવામાં આવ્યો, તેમણે મુખ્યત્વે સૂઇ શાસનની નિષ્ઠુર બાબતો પર જ ભાર મૂક્યો અને તેના બીજા શાસકના અભિમાનને વધુ મહત્વ આપ્યું. જ્યારે આ રાજવંશની અનેક હકારાત્મક સિદ્ધિ પ્રત્યે દૂર્લક્ષ્ય સેવવામાં આવ્યું.

તાંગ રાજવંશ (ઇ.સ.618-907)

ચમકદાર પોર્સેલિનથી બનાવાયેલો ત્રિરંગો ઘોડો – ચાઈનિઝ ટાંગ વંશનો એક નમૂનો (લગભગ ઇ.સ. 700)

18 જૂન, 618ના રોજ ગાઓઝુએ સિંહાસન કબજે કરીને તાંગ રાજવંશની સ્થાપના કરી, આ સાથે કળા અને ટેકનોલોજી ક્ષેત્રની સમૃદ્ધિ અને સંશોધનોના નવા યુગનો પ્રારંભ થયો. ઇસવીસનની પ્રથમ સદીથી ચીનમાં પ્રવેશનાર બૌદ્ધ ધર્મનું વર્ચસ્વ તાંગના સમયમાં વધ્યુ તથા રાજવી પરિવાર તથા મોટી સંખ્યામાં લોકોએ તેનો સ્વીકાર કર્યો. એ સમયે તાંગ સામ્રાજ્યનું પાટનગર ચેંગમ (આધુનિક ઝીઆન) વિશ્વનું સૌથી મોટું શહેર હતું. ચીનના ઇતિહાસમાં તાંગ અને હાન રાજવંશના સમયને સૌથી સમૃદ્ધ કાળ તરીકે લેખવામાં આવે છે.

હાનની જેમ તાંગ શાસકોએ પણ પશ્ચિમ અને દક્ષિણનો વેપારી માર્ગ શરૂ કર્યો. દૂરસુદૂરના વિદેશી દેશો સાથે મોટાપાયે વેપાર શરૂ થયો તથા અનેક વિદેશી વેપારીઓ ચીનમાં સ્થાયી થયા. ચીન સરકારમાં તાંગ શાસકોએ નવી પદ્ધતિ લાગુ કરી, જે "સમાન સામંત પ્રથા" તરીકે ઓળખવામાં આવી. આ પદ્ધતિમાં પરિવારોને તેમની સમૃદ્ધિને આધારે નહિ પણ જરૂરિયાતને આધારે જમીનની સહાય આપવામાં આવતી. અંદાજે ઇ.સ.860થી ચીનની અંદર તથા દક્ષિણમાં અગાઉ જ્યાં નાનઝાઓ રજવાડું હતું એ વિસ્તારમાં શ્રેણીબદ્ધ બળવાને કારણે તાંગ રાજવંશની પડતીનો પ્રારંભ થયો. ઇ.સ.879માં હુઆંગ ચાઓ નામના એક લડાકૂ સરદારે ગુઆંગઝોઉ કબજે કરીને 2 લાખ લોકોની હત્યા કરી, જેમાં મોટાભાગનાઓ વિદેશી વેપારી પરિવારો હતા. 880માં, લુયોંગે પણ તેમની સમક્ષ શરણાગતિ સ્વીકારી અને 5મી જાન્યઆરી 881ના રોજ તેમણે ચેંગમ જીતી લીધું. બાદમાં રાજા ઝીઝોંગ ચેંગદૂ નાસી ગયો અને હુઆંગે નવા કામચલાઉ શાસનની સ્થાપના કરી, જેને બાદમાં તાંગ દળોએ પરાજય આપ્યો. પણ એ પછી વધુ એક રાજકીય અરાજકતા સર્જાઇ.

પાંચ રાજવંશો અને દસ રજવાડાઓ (ઇ.સ.907-960)

તાંગ અને સોંગ રાજવંશ વચ્ચેની રાજકીય સ્થિરતા પાંચ રાજવંશ અને દસ રજવાડાઓના કાળ તરીકે ઓળખાય છે, જે 907થી 960 સુધી લગભગ અડધી સદી સુધી ચાલ્યો હતો. આ ટૂંકા ગાળા દરમિયાન જ્યારે બહુ-રાજ્ય પદ્ધતિમાં ચીનનો સર્વાંગી વિકાસ થયો, અને ઉત્તર ચીનના હાર્દસમા જૂના શાહી ચીનના વિસ્તાર પર પાંચે રાજવંશોએ એક પછી એક શાસન કરવામાં સફળતા મેળવી. આ જ સમયગાળા દરમિયાન 10 અન્ય સ્થિર શાસકો દક્ષિણી અને પશ્ચિમ ચીનના કેટલાક વિસ્તારો કબજે કરવામાં સફળ રહ્યા, તેથી આ સમયગાળો 10 રજવાડાઓનાકાળ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

સોંગ, લીઆઓ, જિન અને પશ્ચિમ ઝિયા રાજવંશો (ઇ.સ.960-1234)

12મી સદીમાં લિ ડિ દ્વારા રચાયેલું પવન અને વરસાદમાં ઘરભણી જઈ રહેલા બળદોનું ઝુંડ.

960માં ચીનના મોટાભાગના વિસ્તારો પર સોંગ રાજવંશે સત્તા મેળવી અને કેઇફેંગ (જે બાદમાં બીઆનજીંગ ઓળખાયું)ને પોતાની રાજધાની બનાવી, તેમના શાસન સાથે આર્થિક સમૃદ્ધિનો યુગ શરૂ થયો, જ્યારે ખિતાન લિઆઓ રાજવંશે મંચુરિયા, વર્તમાન મોંગોલિયા અને ઉત્તર ચીનના કેટલાક ભાગ પર શાસન સ્થાપ્યું. 10 વર્ષમાં લિઆઓ વંશનો જડમૂળથી સફાયો કરીને ઇ.સ.1115માં જુર્ચેન જિન રાજવંશ મજબુતીથી ઉભરી આવ્યો. દરમિયાન હાલના ઉત્તર-પશ્ચિમ ચીનના પ્રાંતો જેવા કે ગાન્શુ, શાન્ક્સી અને નિંગઝિયા ઇ.સ.1032થી 1227 દરમિયાન પશ્ચિમ ઝિયા રાજવંશ તરીકે ઉભરી આવ્યા, જેની સ્થાપના તાંગત આદિવાસીઓએ કરી હતી.

જિન રાજવંશે ઉત્તરી ચીન તથા સોંગ રાજવંશ પાસેથી કેઇફેંગની સત્તા આંચકી લીધી બાદમાં તેમણે પાટનગર હેંગઝોઉ (杭州) ખસેડ્યું. બાદમા જિન શાસકોને ઔપચારિક રીતે રાજા તરીકે સ્વીકારતા દક્ષિણના સોંગ રાજવંશની મહત્તામાં ઘટાડો થયો. એ પછીના સમયમાં ચીન ત્રણ ભાગમાં વહેંચાયું, સોંગ રાજવંશ, જિન રાજવંશ અને તાંગત પશ્ચિમ ઝિયા. દક્ષિણ સોંગ રાજવંશનો સમયમાં ટેકનોલોજીનો મહાન વિકાસ થયો, ઉત્તર તરફથી થતા સૈન્યના દબાણને કારણે તેઓ આ વિકાસ માટે મજબુર બન્યા. તેમાં 1161માં યાંગત્ઝે નદી પર ખેયાલેલા તાંગડાઓનુ યુદ્ધ અને કૈસીના યુદ્ધમાં જીન સામે સોંગ રાજવંશ નોકાદળને વિજય અપાવવામાં મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવનાર દારૂગોળાવાળા શસ્ત્રોના ઉપયોગનો સમાવેશ થાય છે. વધુમાં ચીનના પ્રથમ કાયમી નૌકાદળની રચના કરવામાં આવી અને સોંગના સમ્રાટ રેનઝોંગના શાસન દરમિયાન 1132માં દિંઘાઇમાં નૌસેનાપતિની કચેરી સ્થપાઇ.

વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી ક્ષેત્રે ચીને હાંસલ કરેલી સિદ્ધિઓમાં સોંગ રાજવંશના શાસને આપેલું યોગદાન મહત્વનું છે, આ સિદ્ધિઓમાં સુ સોંગ (1020-1101) અને શેન કુઓ (1031-1095) જેવા વિદ્વાન અધિકારીઓનો ફાળો અમૂલ્ય છે. દરમિયાન સિમા ગુઆંગ અને ઉચ્ચ અધિકારી વાંગ આંન્શીના નેતૃત્વમાં રૂઢિચુસ્તો અને સુધારાવાદીઓ વચ્ચે રાજકીય કાવતરાઓ શરૂ થયા. 13મી સદીના અંત સુધીમાં ચીને ઝુ ઝિ દ્વારા રચવામાં આવેલા નવા-કોન્ફ્યુશીયન સિદ્ધાંતો અપનાવ્યા. સોંગ રાજવંશના સમય દરમિયાનઆ સમયમાં કળા અને સંસ્કૃતિ પૂરબહાર ખીલી, જેમકે ઝીઝી ટોંગજીયાન નું ઐતિહાસિક કામ. સંસ્કૃતિ અને કળાનો વિકાસ થયો, જેમાં કિંગમીંગ તહેવાર દરમિયાન 'નદીની સાથે અને એઇટીન સોંગ્સ ઓફ નોર્મલ ફ્લુટ ' જેવી કળાકૃતિઓ તથા મહાન બૌદ્ધ ચિત્રકાર લીન તિનગુઇનો સમાવેશ થાય છે.

યુઆન વંશ (ઇ.સ.1271-1368)

કિઆન ઝુઆન (1235-1305) દ્વારા રચિત ઘોડા પર સવારી કરી રહેલા યાંગ ગ્યુઈફેઈ

જુરચેન દ્વારા શરૂ કરવામાં આવેલા જિન વંશને મોંગોલોએ પરાજય આપ્યો હતો. એ પછી દક્ષિણમાં લાંબી અને લોહિયાળ લડાઇમાં સોંગ શાસકોને હરાવવા માટે તેઓ આગળ વધ્યા, આ યુદ્ધમા પ્રથમ વખત દારૂગોળા આધારિત હથિયારોએ મહત્વની ભૂમિકા ભજવી. યુદ્ધ પછીનો યુગ બાદમાં પેક્સ મોંગોલીકા તરીકે જાણીતો બન્યો, પશ્ચિમના સાહસી પ્રવાસી માર્કો પોલો આ સમયમાં ચીન આવ્યો તથા પ્રથમ વખત યુરોપને ચીન વિશેને અહેવાલ આપ્યો. યુઆન વંશના કાળમાં મોંગોલો બે ભાગમાં વહેંચાયા જેમાંનો એક ભાગ ચીની રીતિરિવાજો અપનાવી લેવાની તરફેણ કરતો હતો તો બીજો ભાગ બદલવા ઇચ્છતો ન હતો.

ચંગીસ ખાનનો પુત્ર કુબલાઇ ખાન ચીની રિવાજો અપનાવવા માગતો હતો, તેણે યુઆન વંશની સ્થાપના કરી. બેજિંગમાંથી સમગ્ર ચીન પર શાસન કરનાર આ પ્રથમ રાજવંશ હતો. ઇ.સ.938માં બેજિંગને યાન યુનના 16 જિલ્લાઓ સાથે લીઆઓમાં ભેળવી દેવામાં આવ્યું. એ પહેલા તે જિન શાસકોનું પાટનગર હતું પણ તેમણે સમગ્ર ચીન પર શાસન કર્યું ન હતું. મોંગોલોના આક્રમણ અગાઉ 1279માં શાસનનો અંત આવ્યા બાદ ચીનના રાજવંશોની કુલ વસતી અંદાંજે 12 કરોડની હતી. 1300ની વસતી ગણતરી 6 કરોડની વસતિ નોંધે છે.1279ના યુદ્ધ પછી વસતીમાં આટલા મોટાપાયે ઘટાડો થવા પાછળ મોંગોલોના પ્રારંભિક આક્રમણોની ક્રુરતા માનવામાં આવે છે, આ મુદ્દે વિદ્વાનોમાં મતમતાંતર છે, ઇતિહાસકાર વિલિયમ મેકનીલ અને ડેવિડ મોરગન જેવા વિદ્વાનોના મતે આ સમગાળા દરમિયાન ફાટી નીકળેલા બ્યુબોનિક પ્લેગના કારમે વસતીમાં મોટાપાયે ઘટાડો થયો હતો જ્યારે ટિમોથી બ્રુક માને છે કે મોંગોલોએ આકરી ગુલામીપ્રથા લાગુ કરી હતી જેના કારણે ચીનની વસતીનો મોટો હિસ્સો ગાયબ થઇ ગયો હતો. 14મી સદીમાં ફાટી નીકળેલી પ્લેગની મહામારી (બ્લેક ડેથ)એ ચીનની 30 ટકા વસતી ખતમ કરી નાખી હોવાનું માનવામાં આવે છે.

મીંગ રાજવંશ (ઇ.સ.1368-1644)

મિંગ ચિત્રકાર ટાંગ યીન (1470-1523) દ્વારા રચાયેલું ભૂતપૂર્વ શુનાં દરબારની સ્ત્રીઓ.

હોંગ્વુ સમ્રાટ, મિંગ વંશનો સ્થાપક

એક સદી કરતા પણ ઓછો સમય શાસન કરનાર યુઆન રાજવંશના સમગ્ર કાળ દરમિયાન લોકોમાં મોંગોલ શાસન પ્રત્યે મોટાપાયે અસંતોષ હતો. ઇ.સ.1340થી વારંવાર આવતી કુદરતી આપત્તિઓથી ત્રસ્ત લોકોએ આખરે બળવો પોકાર્યો. ઇ.સ.1368માં મીંગ વંશે અંતે યુઆન રાજવંશને સત્તા પરથી હાંકી કાઢ્યા. એ પછી વસતીમાં વધારો થતા શહેરીકરણમાં પણ વધારો થયો અને શ્રમની વહેંચણી વધુ સંકુલ બનતી ગઇ. નાન્જિંગ અને બેજિંગ જેવા મોટા શહેરોમાં ખાનગી ઉદ્યોગોનો મોટાપાયે વિકાસ થયો. જ્યારે ચોક્કસ વિસ્તારોમાં નાના-પાયાના ઉદ્યોગો વિકસ્યા, જેમાં ખાસ કરીને કાગળ, સિલ્ક, કપાસ અને પોર્સેલીનના સામાનનું ઉત્પાદન કરતા ઉદ્યોગોનો સમાવેશ થાય છે. મોટાભાગના વિસ્તારોમાં જો કે બજાર સાથેના પ્રમાણમાં નાના શહેરી વિસ્તારોનું પ્રમાણ વધું હતું. શહેરી બજારોમાં મુખ્યત્વે ખાદ્ય પદાર્થો તથા ખીલી અથવા જેવી નાનીમોટી જરૂરિયાતની ચીજવસ્તુઓનો વેપાર થતો.

વિદેશીઓ પ્રત્યે ધિક્કારની લાગણી પ્રવર્તી રહી હોવા છતાં મીંગ રાજવંશના શાસનના પ્રારંભિક કાળમાં નવ-કોન્ફ્યુશીયનવાદ આધારિત શાળાઓની લોકપ્રિયતા વધતી ગઇ જેની મુખ્ય લાક્ષણિકતા બૌદ્ધિક આત્મખોજ હતી. આ સમયમાં બહારના વિશ્વ સાથે ખાસ કરીને જાપાન સાથે વેપાર તથા અન્ય સંપર્કોમાં નોંધપાત્ર વધારો થયો. ચીનના વેપારીઓએ હિંદ મહાસાગરને ખેડવાનું શરૂ કર્યું તથા ઝેંગ હેની સફર દ્વારા પૂર્વ આફ્રિકા સુધી પહોંચ્યા.

ઝૂ યુઆનઝેંગ અથવા હોંગ-વૂએ વેપારમાં ઓછો અને કૃષિ આધારીત ક્ષેત્રમાંથી વધુ આવક મેળવવા માટેની નીતિનો પાયો નાખ્યો. જેનું એક કારણ કદાચ એ હોઇ શકે છે આ શાસક પોતે ગામડાનો વતની હતો, મીંગ વંશની આર્થિક નીતિમાં કૃષિ પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો હતો, જેની સરખામણીએ સોંગ અને મોંગોલીયન શાસકોએ વેપાર અને વાણિજ્યમાંથી થતી આવક પર આધાર રાખ્યો હતો. સોંગ અને મોંગોલોના સમયમાં જમીન હસ્તગત કરવાની નવી સામંતશાહી પદ્ધતિને મીંગ શાસકોએ પણ અપનાવી હતી. સરકાર દ્વારા જમીનો જપ્ત કરવામાં આવતી, અને તેના ભાગલા પાડીને ભાડાપટ્ટે આપવામાં આવતી. ખાનગી ગુલામીપ્રથા પર નિષેધ મૂકવામાં આવ્યો. સમ્રાટ યોંગ-લેના મૃત્યુ બાદ ચીનના કૃષિ ક્ષેત્રમાં સ્વતંત્ર બનેલા ખાનગી જમીનદારોનું વર્ચસ્વ વધ્યું. આ કાયદાઓને કારણે અગાઉના સમયથી ચાલી આવતી ગરીબી દૂર કરવાનો રસ્તો સાફ થયો.

યોંગલ સમ્રાટના શાસન હેઠળનું મિંગ ચીન

આ વંશ મજબુત અને સંકુલ કેન્દ્રીય સરકાર ધરાવતો હતો જેનું સમગ્ર સામ્રાજ્ય પર એકહથ્થુ શાસન અને નિયંત્રણ હતું. સમ્રાટની ભૂમિકા વધુ આપખુદ બની, જો કે ઝૂ યુઆનઝેંગ જેને 'મહાન સચિવો' (内阁) તરીકે ઓળખાવતો હતો તેમના દ્વારા મોટાપાયે દસ્તાવેજો કાર્ય વહીવટમાં સામેલ કર્યું, જેમાં રાજાને કરવામાં આવતી અરજીઓ અને ભલામણો જેવા દસ્તાવેજો પણ સામેલ છે, આ સાથે રાજાના આદેશો, વિવિધ પ્રકારના અહેવાલો અને વેરાની નોંધો પણ સામેલ હતી. આ એ જ નોકરશાહી હતી જેણે અગાઉ મીંગ સરકારને સમાજમાં ફેરફાર કરતા અટકાવી હતી જો કે બાદમાં તેમની મહત્તામાં ઘટાડો થયો.

સમ્રાટ યોંગ-લેએ ચીનની મહત્તા તેની સીમાઓથી પણ આગળ વધારવા માટે ભારે મહેનત કરી, આ માટે તેણે અન્ય શાસકો પાસેથી માગણી કરીને ચીનમાં રાજદૂતો બોલાવવામાં આવતા. તથા વિશાળ નૌકાદળનું ગઠન પણ કરવામાં આવ્યું, જેમાં 1,500 ટન વજના ચાર ચાર થાંભલા ધરાવતા જહાજો પણ સામેલ હતા. આ સાથે 10 લાખ જવાનોની સંખ્યા ધરાવતા (કેટલાક લોકો 19 લાખ નો અંદાજ મુકે છે) ભૂમિદળની પણ રચના કરવામાં આવી. ચીનના સૈન્યે 20 વર્ષ સુધી વિયેટનામ પર વિજય મેળવ્યો હતો, જ્યારે ચીનના નૌકાકાફલાએ ચીન તથા ભારતીય મહાસાગરથી લઇને છે કે આફ્રિકાના પૂર્વ કાંઠા સુધી પ્રવાસ ખેડ્યો હતો. પૂર્વ તૂર્કસ્તાનમાં પણ ચીનવાસીઓએ ધ્યાન ખેંચ્યું હતું. દરિયાઇ સીમા ધરાવતા એશિયાના અનેક ટોચના શાસકોએ ચીનના સમ્રાટને અંજલિ આપતા દૂત મોકલ્યા હતા. ઘરઆંગણે વિશાળ કેનાલને વિસ્તારવામાં આવી જેને કારણે સ્થાનિક વેપારને ઉત્તેજન મળ્યું. આ સમયમાં 1 લાખ ટન લોખંડનું ઉત્પાદન કરવામાં આવ્યું. ચલિત ટાઇપ દ્વારા અનેક પુસ્તકો મુદ્રિત કરાયા. બેજિંગના ફોરબિડન સિટી સ્થિત શાહી મહેલ વર્તમાન વૈભવ હાંસલ કર્યો. આ જ સદી દરમિયાન દક્ષિણ ચીનની ક્ષમતાનું ભારે શોષણ કરવામાં આવ્યું. નવા પાકની મોટાપાયે ખેતી કરવામાં આવી અને પોર્સેલીન અને કાપડનું ઉત્પાદન કરતા ઉદ્યોગો પુરબહારમાં ખીલ્યા.

વર્ષ 1449માં ઇસેન તેઇસીએ ઉત્તરી ચીન પર ઓઇરાટ મોંગલ આક્રમણ કરીને તૂમુના સમ્રાટ ઝેંગતોંગ પર વિજય મેળવ્યો. 1542માં મોંગોલ નેતા અલ્તન ખાને ઉત્તરી સરહદે ચીનને કનડવાનું શરૂ કર્યું. 1550માં તે બેજિંગના ઉપનગરો સુધી પહોંચી ગયો હતો. એ સમયે સમ્રાટે દક્ષિણ-પૂર્વ કાંઠે હુમલો કરતા જાપાની ચાંચિયાઓના ત્રાસનો પણ સામનો કરવાનો હતો, ચાંચિયાઓને હરાવવા માટે સેનાપતિ કી જિગયુઆંગ સક્રિય હતા. દરમિયાન 1556માં જીયાજિંગ સમ્રાટના સમયમાં શાનક્સી ભૂકંપ આવ્યો જે આ પ્રાંતમાં અત્યાર સુધીનો સૌથી ભીષણ ભૂકંપ હતો જેમાં અંદાજે 8,30,000 લોકોના મોત થયા.

મીંગ શાસન વખતે વિદેશી આક્રમણખોરો સામે રક્ષણ મેલવવા માટેની ચીનની વિખ્યાત દિવાલનું અંતિમ બાંધકામ થયું. આ મહાન દિવાલનું બાંધકામ અગાઉના સમયમાં પણ ચાલતું રહ્યું હતું, અત્યારે જે દિવાલ જોવા મળે છે તે મીંગ શાસકો દ્વારા બંધાયેલી કે સમારકામ કરાયેલી છે. દિવાલની ઇંટો અને કપચીનો વપરાશ વધુ કરાયો તથા દેખરેખ માટેના ટાવરને નવેસરથી તૈયાર કરાયા અને તોપો મૂકવામાં આવી.

કિંગ રાજવંશ (ઇ.સ.1644-1911)

“પેકિનનાં દરબારમાં રાજદૂત (મૅકાર્ટની) અને તેનાં કાફલાનું સ્વાગત”જેમ્સ ગિલરે દ્વારા ચિતરવામાં અને કોતરવામાં આવેલી કૃતિ, જે 1792નાં સપ્ટેમ્બર પ્રસિદ્ધ થઈ.

1892માં ક્વિંગ ચાઈનાનો વિસ્તાર

હાન ચાઇનીઝ વંશના અંતિમ મીંગ શાસકોને પરાજય આપીને મંચુઓએ કિંગ રાજવંશ (1644-1911)ની સ્થાપના કરી હતી. મંચુઓ ઔપચારિક રીતે જુરચેન તરીકે ઓળખાતા થયા. 1644માં ગ્રામિણ વિસ્તારોમાં થયેલા બળવામાં લી ઝીહેંગે બેજિંગ કબજે કરતા છેલ્લા મીંગ શાસક ચોંગઝેને આત્મહત્યા કરી લીધી હતી. બાદમાં મંચુઓએ મીંગ વંશના સેનાપતિ વૂ સેંગુઇને સાથીદાર બનાવીને બેજિંગ પર નિયંત્રણ મેળવ્યું, જે આખરે કિંગ વંશની નવી રાજધાની બન્યું. માંચુએ ચાઇના પ્રોપરના તેમના શાસનમાં પરંપરાગત ચીની સરકારના કન્ફુશીયન નિયમો અપનાવ્યા હતા.

મંચુઓએ 'ચોટલા આદેશ' લાગુ કર્યો તથા હાન ચીનીઓને ગૂંથેલો ચોટલો રાખવાની તથા વસ્ત્ર પહેરવાની મંચુઓની શૈલી અપનાવવાની ફરજ પાડવામાં આવી. હાન ચીનીઓની પરંપરાગત વસ્ત્ર શૈલી હાનફૂ 'ના સ્થાને મંચુ શૈલી કિપાઓ ' (ઝંડાધારી જેવો વેશ અથવા તાંગઝુઆંગ ) લાગુ કરવામાં આવી. સમ્રાટ કાનક્સીએ એ સમયના તમામ શબ્દોને આવરી લેતા ચાઇનીઝ અક્ષરોને સમાવતી સૌથી સંપુર્ણ શબ્દકોશ તૈયાર કરવાનો આદેશ આપ્યો. કિંગ વંશે 'આઠ ઝંડા' પદ્ધતિ લાગુ કરી જેમાં કિંગ સૈન્ય સંગઠનનું મૂળભૂત માળખુ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. આ ઝંડાધારીઓને વેપાર તથા શ્રમ આધારિત કાર્યોમાં ભાગ લેવા પર પ્રતિબંધ મૂકવામા આવ્યો હતો જ્યાં સુધી તેઓ ઝંડો દૂર કરવાની અરજી આપે નહિ ત્યાં સુધી તેઓ તેમાં ભાગ લઇ શકતા નહિ. તેમને સજ્જનતાનું પ્રતિક માનવામાં આવતા અને તેમને વાર્ષિક પેન્શન, જમીન અને વસ્ત્રો જેવા લાભ મળતા.

1890નાં દશકનાં અંત સમયનું ફ્રેન્ચ રાજકીય કાર્ટૂનચીનને યુકે, જર્મની, રશિયા, ફ્રાંસ અને જાપાન વચ્ચે વિભાજિત થતો દર્શાવતો પાઇ ચાર્ટ

આગામી અડધી સદી દરમિયાન મૂળભૂતપણે મીંગ શાસન હેઠળનો કેટલોક વિસ્તાર કબજે કર્યો, જેમાં યુનાનનો વિસ્તાર પણ સામેલ હતો. આ સાથે તેમણે ઝીનજીયાંગ, તિબેટ અને મોંગોલીયા સુધી પોતાની સીમાઓ વિસ્તારી. જો કે 19મી સદીમાં કિંગ શાસકોની સત્તા નબળી પડી. ચીન સાથે અફીણનો વેપાર વધારવાની બ્રિટનની મહેચ્છા અને આ માદક દ્રવ્ય પર પ્રતિબંધ મૂકવાની શાહી નીતિ વચ્ચે ઘર્ષણ સર્જાયું, પરિણામે 1840માં પ્રથમ અફીણ યુદ્ધ ફાટી નીકળ્યું. અંતે 1842માં નાનકિંગની સંધિ હેઠળ બ્રિટનને હોંગ કોંગ સોંપી દેવામાં આવ્યું.

તાઇપીંગ બળવો (1851-1864) નામે મોટાપાયે બળવો શરૂ થયો જેમાં અંતે 'સ્વર્ગના રાજા' તરીકે ઓળખાતા હોંગ ઝીક્વાનના નેતૃત્વ હેઠળ શરૂ થયેલા ક્વાસી-ખ્રિસ્તી ધાર્મિક આંદોલન તાઇપીંગ તીઆંગ્વોના નિયંત્રણ હેઠળ ત્રીજા ભાગનું ચીન આવી ગયું. માત્ર 14 વર્ષમાં તાઇપીંગોને કચડી નાખવામાં આવ્યા, 1864માં થયેલા નાનકિંગના ત્રીજા યુદ્ધમાં તાઇપીંગ સૈન્યનો સફાયો કરવામાં આવ્યો. 15 વર્ષ સુધી ચાલેલા બળવામાં કુલ 2 કરોડ લોકોના મોત થયા હતાં.

જો કે જાનહાનિ અને આર્થિક નુકસાનની દ્રષ્ટિએ વધુ મોટો બળવો પુન્ટી-હક્કા વંશ યુદ્ધ હતો. ત્યાર બાદ નીન બળવો, મુસ્લિમ બળવો પાન્થે બળવો અને બોક્સર બળવો થયા હતા. કિંગ શાસકોને બળવાખોરો સાથે અસમાન સંધિઓ કરીને શાહી સત્તા જતી કરવી પડી જે 19મી સદીના નવા પડકારોનો સામનો કરવામાં તેમની અક્ષમતા દર્શાવે છે.

1860 સુધીમાં કિંગ શાસકોએ મોટાપાયે ખુવારી વેઠીને બળવાખોરોને હરાવ્યા. તેનાથી કિંગ શાસનની વિશ્વસનીયતામાં ઓટ આવી હતી. કિંગ શાસન પ્રદેશિક નેતાઓ અને જેન્ટ્રીઓ દ્વારા કરાતી સ્થાનિક પહેલ દ્વારા ચાલતું હતું અને તેણે ચીનમાં યુદ્ધસરદારવાદને પ્રોત્સાહન આપ્યું હતું. સમ્રાટ ગૌંગ્ઝુના શાસન હેઠળ કિંગ રાજવંશે આધુનિકતાને કારણે ઉભી થયેલી સમસ્યાઓનો આત્મ-દ્રઢિકરણ ચળવળ મારફતે ઉકેલ લાવ્યો હતો. જો કે 1898 અને 1908માં મહારાણી ડાઉજેર સીઝીએ માનસિક સંતુલન ગુમાવી દીધું હોવાનું જણાવીને સુધારાવાદી ગુઆનક્સુને જેલમાં પૂરી દીધો.. રાણી ડાઉજેરે બાદમાં રૂઢિચુસ્તો સાથી મળીને સૈન્ય બળવો કર્યો અને યુવાન શાસકને સત્તા પરથી હાંકી કાઢ્યો એટલું જ નહિ અનેક ક્રાંતિકારી સુધારાઓ રદ કરી દીધા. રાણી ડાઉજેરના મૃત્યુના એક દિવસ પહેલા જ ગુઆનક્સુનું મોત થયું. (કેટલાકનું માનવું છે કે તેને સીઝીએ ઝેર આપ્યું હતું.) સરકારી ભ્રષ્ટાચાર, દ્વેષભાવ અને શાહી પરિવારના ઝઘડાઓને કારણે મોટાભાગના સૈન્ય સુધારા નિરર્થક પુરવાર થયા. પરિણામે, ચીન-ફ્રાન્સ યુદ્ધ (1883-1885) અને ચીન-જાપાન યુદ્ધ (1894-1895)માં કિંગના નવા સૈન્યનો કારમો પરાજય થયો.

20મી સદીના પ્રારંભમાં ઉત્તર ચીનમાં બોક્સર બળવો વધુ ગંભીર બન્યો. આ બળવો રૂઢીચુસ્ત શાહી પરિવાર વિરોધી આંદોલન હતું જે ચીનના જૂના દિવસો પાછા લાવવા માગતું હતું. રાણી ડાઉજેર સંભવિતપણે સત્તા પર એકાધિકાર જમાવવા ઇચ્છતી હતી, પણ બેજિંગમાં બોક્સરોનું જોર વધતા તે કોરાણે ધકેલાઇ ગઇ. પરિણામે આઠ રાષ્ટ્રો જોડાણના રાહત જૂથે વિદેશી અભિયાનોના બચાવ માટે ચીનમાં ધસી આવવું પડ્યું. આ જૂથમાં બ્રિટિશ, જાપાનીઝ, રશિયન ઇટાલિયન, જર્મન, ફ્રેન્ચ, અમેરિકા અને ઓસ્ટ્રીયન દળોનો સમાવેશ થાય છે. મિત્ર રાષ્ટ્રોના આ જૂથે બોક્સર બળવાખોરોને પરાજય આપ્યો અને કિંગ સરકાર પાસેથી વધુ રાહતોની માગણી કરી.

આધુનિક યુગ

પ્રજાસત્તાક ચીન

મુખ્ય લેખ: History of the Republic of China

ચીનની નબળાઈ તથા ક્વિંગ દરબાર (અદાલત)ના સુધારા વિરોધી વલણથી હતાશ અને સુન યાટ-સેનના ક્રાંતિકારી વિચારોથી પ્રેરિત થયેલા યુવા અધિકારીઓ, સૈન્ય અધિકારીઓ, અને વિદ્યાર્થીઓએ ક્વિંગ રાજવંશને સત્તા પરથી ઉથલાવીને પ્રજાસત્તાક રાજ્યની રચનાની હિમાયત શરૂ કરી.

સુન યાટ-સેન, રિપબ્લિક ઑફ ચાઈનાનાં સંસ્થાપક અને પ્રથમ પ્રમુખ

ચીનમાં 1910માં ગુલામીપ્રથાનો અંત થયો.

ઑક્ટોબર 10, 1911 ના રોજ વુહાનમાં વુચંગ બળવા તરીકે જાણિતા થયેલાં ક્રાંતિકારી સૈન્ય બળવાની શરૂઆત થઈ. માર્ચ 12, 1912ના રોજ નાન્જિંગમાં રિપબ્લિક ઑફ ચાઈના (પ્રજાસત્તાક ચીન અથવા ચીન ગણરાજ્ય)ની વચગાળાની સરકાની રચના થઈ જેનાં પ્રમુખ સુન યાટ-સેન બન્યાં.પરંતુ છેલ્લા ક્વિંગ શાસકને સત્તા છોડી દેવા માટે કરવામાં આવેલા કરારના ભાગરૂપે, સુનને ક્વિંગ સરકારમાં વડાપ્રધાન રહી ચૂકેલા અને ન્યૂ આર્મી (નવા સૈન્ય)નું નેતૃત્વ કરનારા યુઆન શિકાઈને સત્તા સોંપી દેવાની ફરજ પાડવામાં આવી. (આ એક એવો નિર્ણય હતો, જેને માટે સુનને પાછળથી પસ્તાવું પડ્યું હતું.) આગામી કેટલાંક વર્ષો દરમિયાન યુઆને રાષ્ટ્રીય અને પ્રાંતિક ધારાસભાઓને વિખેરી નાખી, અને 1915નાં અંતિમ સમયમાં તેણે પોતાને સમ્રાટ ઘોષિત કર્યો. યુઆનની આ રાજવી મહત્વકાંક્ષાઓનો તેની નીચે કામ કરનારાં લોકો દ્વારા પ્રખર વિરોધ કરવામાં આવ્યો. પોતાની સામે બળવો થવાની સંભાવનાનો અણસાર આવતાં જ તેણે માર્ચ 1916માં પોતાન પદનો ત્યાગ કર્યો અને તે જ વર્ષનાં જૂન માસમાં તેનું મૃત્યું થયું. તેના મૃત્યુથી ચીનમાં સત્તાનો શૂન્યાવકાશ સર્જાયો; પ્રજાસત્તાક સરકાર સંપૂર્ણપણે ભાંગી પડી હતી. જેને કારણે વૉરલોર્ડ યુગ (યુદ્ધખોર યુગ)ની શરૂઆત થઈ, જેમાં મોટાભાગનો દેશ એકબીજાના વિરોધી એવા પ્રાંતિય સૈનિક નેતાઓનાં બદલાતાં કામચલાઉ જોડાણોનાં શાસન હેઠળ હતો.

1919માં પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધનાં અંત માટે થયેલી ટ્રીટી ઑફ વર્સેઇલ્સ (વર્સેઇલ્સ સમજૂતિ) દ્વારા ચીન પર લાદવામાં આવેલી શરતોની પ્રતિક્રિયારૂપે મે ફોર્થ મૂવમેન્ટ (મે ચોથી ચળવળ)ની શરૂઆત થઈ. જેણે ઝડપથી ચીનમાં આંતરિક સ્થિતિ બાબતે એક વિરોધ ચળવળનું સ્વરૂપ ધારણ કર્યું. ઉદારમતવાદી પાશ્ચાત્ય ફિલસુફી (તત્વજ્ઞાન) તરફ ચીનનાં બુદ્ધિજીવીઓ દ્વારા વ્યક્ત થયેલાં સંદેહોને કારણે વધુ ઉદ્દામ મતવાદી વિચારાધારાનો સ્વીકાર થયો. જેને પરિણામે ચીનમાં ડાબેરી અને જમણેરી વિચારધારાઓ વચ્ચે ક્યારેય સમાધાન ન સાધી શકાય તેવા સંઘર્ષનાં બીજ રોપાયાં, જેનું બાકીની સદી માટે ચીનનાં ઇતિહાસ પર પ્રભુત્વ રહેશે.

સુન યાટ-સેને 1920ના દશકમાં દક્ષિણ ચીનમાં એક ક્રાંતિકારી થાણું સ્થાપ્યું અને વિભાજીત થયેલા રાષ્ટ્રને સંગઠિત કરવાની શરૂઆત કરી. સોવિએટ સંઘની મદદથી, તેણે નવી ઉભરતી કૉમ્યુનિસ્ટ પાર્ટી ઑફ ચાઈના (સીપીસી) સાથે જોડાણ કર્યું. સુન 1925માં કેન્સરને કારણે મૃત્યુ પામ્યા બાદ તેના એક આશ્રિત ચિંઆંગ કાઈ-શેકએ ક્યુમિન્ટેન્ગ (નેશનાલિસ્ટ પાર્ટી અથવા કેએમટી) પર અંકૂશ મેળવ્યો. ત્યારબાદ તે નોર્ધન એક્સ્પિડિશન તરીકે જાણીતા સૈન્ય અભિયાન દ્વારા દક્ષિણ અને મધ્ય ચીનના મોટા હિસ્સાને પોતાના તાબા હેઠળ લાવવામાં સફળ રહ્યો. સૈન્ય બળ દ્વારા દક્ષિણ અને મધ્ય ચીનનાં યુદ્ધખોર નેતાઓને હરાવ્યા છતાં પણ ચિઆંગને ઉત્તરના યુદ્ધખોર નેતાઓની વફાદારી મેળવવામાં સામાન્ય સફળતા મળી. ચિઆંગ 1927માં સીપીસી તરફ સક્રિય થયો અને સીપીસી સૈન્ય તથા તેનાં અધિકારીઓનો તેમના દક્ષિણ અને પૂર્વીય ચીનમાં આવેલાં થાણાઓ તરફ સતત પીછો કરતો રહ્યો. પોતાના ચાઈનીઝ સોવિયેટ રિપબ્લિક (ચાઈનીઝ સોવિએટ ગણતંત્ર) જેવા પર્વતીય થાણાંઓમાંથી હાંકી કઢાયા બાદ 1934માં, સીપીસી દળોએ ચીનનાં સૌથી વેરાન અને ઉજ્જડ પ્રદેશને વટાવીને ઉત્તરપશ્ચિમ તરફની લોંગ માર્ચની શરૂઆત કરી, જ્યાં તેમણે શાંક્ક્ષી પ્રાંતનાં યાન’એનમાં એક ગુરિલ્લા થાણું સ્થાપ્યું.

લોંગ માર્ચ દરમિયાન, સામ્યવાદીઓ એક નવા નેતા માઓ ઝેડોંગ (માઓ ત્સે-તુંગ)ના નેતૃત્વ હેઠળ પુનઃસંગઠિત થયાં. દેશનાં જુદાં જુદાં ભાગો પર રહેલાં જાપાનનાં 14 વર્ષ લાંબા (1931-1945) કબ્જાના સમયગાળા દરમિયાન કેએમટી અને સીપીસી વચ્ચેનો કઠોર સંઘર્ષ જાહેર અથવા ખાનગી રીતે સતત ચાલુ રહ્યો. બે ચાઈનીઝ પક્ષોએ જાપાનીઓનો વિરોધ કરવા માટે ચીન-જાપાન યુદ્ધ (1937-1945) દરમિયાન 1937માં નામ પૂરતો જ એક સંયુક્ત મોરચો (યુનાઈટેડ ફ્રન્ટ) રચ્યો, જે બીજા વિશ્વયુદ્ધનો એક ભાગ બન્યો. જાપાનની 1945માં થયેલી હારને પગલે, સમાધાન અને વાટાઘાટો માટેની સમજૂતિના પ્રયાસો નિષ્ફળ જવાને પગલે કેએમટી અને સીપીસી વચ્ચેનું યુદ્ધ ફરી શરૂ થયું. સીપીસીએ 1949 સુધીમાં મોટાભાગ દેશ પર કબ્જો કરી લીધો હતો. (જુઓ ચાઈનીઝ સિવિલ વૉર)

બીજા વિશ્વયુદ્ધને અંતે 1945માં સંપૂર્ણ જાપાનીઝ શરણાગતિના ભાગરૂપે, તાઈવાનમાં રહેલા જાપાની દળોએ ચાઈનીઝ ગણરાજ્ય (રિપબ્લિક ઑફ ચાઈના)નાં દળો સમક્ષ શરણાગતિ સ્વીકારી, જેને કારણે ચિઆંગ કાઈ-શેકને તાઈવાનનો અસરકાર અંકૂશ પ્રાપ્ત થયો. જ્યારે ચિઆંગને 1949માં સીપીસી દળો દ્વારા મેઈનલેન્ડ ચાઈના (ચીનના મુખ્ય ભૂભાગ)માં હરાવવામાં આવ્યો ત્યારે તે તેની સરકાર, સૈન્યનાં બચી ગયેલા શેષ ભાગની સાથે કેએમટીની મોટાભાગની નેતાગીર તથા મોટી સંખ્યામાં ટેકેદારોને લઈને તાઈવાન પહોંચી ગયા.

1949થી વર્તમાન

આ પણ જુઓ: People's Republic of China, Republic of China, Legal status of Taiwan, and Political status of Taiwan

સીપીના વિજય અને તેમના દ્વારા ઑક્ટોબર 1, 1949 ના રોજ પીપલ્સ રિપબ્લિક ઑફ ચાઈનાની ઘોષણા કર્યા બાદ, તાઈવાન ફરી એક વખત મેઈનલેન્ડ ચાઈના (ચીનના મુખ્ય ભૂભાગ)થી રાજકીય રીતે અલગ થઈ ગયું હતું, જે આજ દિન સુધી ચીન ગણરાજ્ય દ્વારા શાસિત છે. આ બન્ને વિરોધી પક્ષો વચ્ચે ક્યારેય કોઈ જ શાંતિ સંધી કરવામાં આવી નથી. 1949થી પીપલ્સ રિપબ્લિક ઑફ ચાઈનાનો ઇતિહાસ જાણવા માટે જુઓ ‘હિસ્ટ્રી ઑફ ધી પીપલ્સ રિપબ્લિક ઑફ ચાઈના’. 1949થી રિપબ્લિક ઑફ ચાઈનાનો ઇતિહાસ જાણવા માટે જુઓ ‘રિપબ્લિક ઑફ ચાઈના ઑન તાઈવાન (1949-પ્રેઝન્ટ)’.

આ પણ જુઓ

• ચીનનું સૈન્ય (1911 પૂર્વે)
• ચીની ઢાલ
• ચીનનાં સંશોધનો
• ચીનનું ઇતિહાસલેખન
• ચીનનું સાર્વભૌમ
• ચીનનો આર્થિક ઇતિહાસ
• ચીનના ઇતિહાસમાં નૃવંશીય સમૂહો
• રાજવી (રાજાશાહી) ચીનનાં વિદેશ સંબંધો
• ચાર કબ્જા
• હોંગ કોંગનો ઇતિહાસ
• ચીનમાં ઈસ્લામનો ઇતિહાસ
• મકાઉનો ઇતિહાસ
• ચીનમાં વિજ્ઞાન અને ટેક્નોલોજી (પ્રૌદ્યોગિકી)નો ઇતિહાસ
• ચીનના રાજાઓની યાદી
• ચીનનાં નૂતન પાષાણયુગની સંસ્કૃતિઓની યાદી
• ચીનમાં થયેલા બળવાઓની યાદી
• ચીનનું રક્ષણ મેળવનારાની યાદી
• રાજાશાહી ચીનમાં ખંડણી આપનારાઓની યાદી
• ચીનનાં નૌકાદળનો ઇતિહાસ
• ચીનમાં ધર્મ
• ચીનનાં ઇતિહાસની સમયરેખા

ગ્રંથસુચિ

સર્વેક્ષણો

• એબરહારાડ, વોલ્ફ્રામ. અ હિસ્ટ્રી ઑફ ચાઈના (2005), 380 પાન' પૂર્ણ લખાણ ઓનલાઇન મફત
• એબ્રી, પેટ્રિસિયા બકલી, અને ક્વાંગ-ચિંગ લિઉ ધી કેમ્બ્રિજ ઈલ્લસ્ટ્રેટેડ હિસ્ટ્રી ઑફ ચાઈના (1999) 352 પાનાં ટૂંકસાર અને લખાણ શોધ
• ફેયરબેન્ક, જ્હોન કિંગ એન્ડ ગોલ્ડમેન, મેર્લે. ચાઈનાઃ અ ન્યુ હિસ્ટ્રી. બીજી આવૃત્તિ હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ , (2006). 640 પાનાં ટૂંકસાર અને લખાણ શોધ
• ગાર્નેટ જેક્કસ, જે આર ફોસ્ટર અને ચાર્લ્સ હાર્ટમેન. અ હિસ્ટ્રી ઑફ ચાઈનીઝ સિવિલાઈઝેશન (1996), એક ભાગનું શ્રેષ્ઠ સર્વેક્ષણ; ટૂંકસાર અને લખાણ શોધ
• હ્સ્યૂ, ઈમાન્યુએલ ચુંગ-યુએહ. ધી રાઈઝ ઑફ મૉડર્ન ચાઈના, 6ઠી આવૃત્તિ (ઓક્સફર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ, 1999), 1136 પાનાંમાં 1644-1999 નું અત્યંત વિગતવાર વર્ણન ટૂંકસાર અને લખાણ શોધ
• હુઆંગ રે. ચાઈના, અ મૅક્રો હિસ્ટ્રી (1997) 335પાનાં, એક વ્યક્તિગત અભિગમ, શિખાઉ વિદ્યાર્થીઓ માટે નથી.(ઓનલાઈન આવૃત્તિ માટે; ક્વેશિયામાંથી ઓનલાઇન આવૃત્તિ
• કિ, જ્હોન. ચાઈનાઃ અ હિસ્ટ્રી (2009), 642પાનાં
• લેટુઅરેટ, કેનેથ સ્કૉટ, ધી ડેવલોપમેન્ટ ઑફ ચાઈના (1917) 273 પાનાં; સંપૂર્ણ લખાણ ઓનલાઇન
• માઈકલ, ફ્રાન્ઝ, ચાઈના થ્રુ ધી એજીસઃ હિસ્ટ્રી ઑફ અ સિવિલાઈઝેશન (1986). 278પાનાં; ક્વેશિયામાંથી ઓનલાઇન આવૃત્તિ
• મોટ, ફ્રેડરિક ડબ્લ્યુ. ઈમ્પિરિયલ ચાઈના, 900-1800 હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ, 1999, 1,136 પૃષ્ઠો, તેમાં સોંગ, યુઆન, મિંગ અને ક્વિંગ રાજવંશો વિશે માવજતપૂર્ણ અધિકૃત વિગતો છે; ટૂંકસાર અને લખાણ શોધ
• પર્કિંસ, ડોરોથી. એનસાઈક્લોપીડિયા ઑફ ચાઈનાઃ ધી ઍસેન્શિયલ રેફરન્સ ટુ ચાઈના, ઈટ્સ હિસ્ટ્રી એન્ડ કલ્ચર હકીકતોનો સંગ્રહ, 1999. 662 પાનાં. ટૂંકસાર અને લખાણ શોધ
• રોબર્ટસ, જે. એ. જી. A અ કન્સાઈસ હિસ્ટ્રી ઑફ ચાઈના. હાર્વર્ડ યુ. પ્રેસ, 1999. 341 પાનાં.
• શ્કોપ્પા, આર, કીથ ધી કોલંબિયા ગાઈડ ટુ મોર્ડર્ન ચાઈનીઝ હિસ્ટ્રી. કોલંબિયા યુ. પ્રેસ, 2000. 356 પાનાં. ઓનલાઇન આવૃત્તિ from Questia
• સ્પેન્સ, જોનાથન ડી. ધી સર્ચ ફોર મોડર્ન ચાઈના (1999), 876 પાનાં; 1644 થી 1990ના દશક સુધીનું સારી રીતે લખાયેલું સર્વેક્ષણ ટૂંકસાર અને લખાણ શોધ; complete edition online at Questia
• વેન, હાન્સ વાન ડી, એડ. વૉરફેર ઈન ચાઈનીઝ હિસ્ટ્રી. ઈ. જે. બ્રિલ, 2000.456 પાનાં ઓનલાઇન આવૃત્તિ સંગ્રહિત ૨૦૧૧-૦૬-૨૩ ના રોજ વેબેક મશિન
• વાંગ, કે-વેન, એડ. મોડર્ન ચાઈનાઃ એન એનસાઈક્લોપીડિયા ઑફ હિસ્ટ્રી, કલ્ચર એન્ડ નેશનાલિઝમ. ગારલેન્ડ, 1998. 442 પાનાં
• રાઈટ, ડેવિડ કર્ટિસ. હિસ્ટ્રી ઑફ ચાઈના (2001) 257 પાનાં; ઓનલાઇન આવૃત્તિ
• જૂના ઇતિહાસો (1923 પૂર્વે) ની સંપૂર્ણ વિગતો

પ્રાગિતિહાસ

• ચેંગ, ક્વાંગ-ચિહ. ધી આર્કિઓલોજી ઑફ એન્સિયન્ટ ચાઈના,

The Archaeology of Ancient China, Yale University પ્રેસ, 1986.

• ચીનના હેનાન પ્રાંતના જીઆહુમાં 9000 વર્ષ પૂર્વે વપરાતા આથો લાવેલા પીણાના શેષની શોધ. યુનિવર્સિટી ઑફ પેનસિલ્વેનિયાના પુરાતનરસાયણશાસ્ત્રી (આર્કિયોકેમિસ્ટ) ડૉ. પેટ્રિક ઈ મૅકગવર્ન અને ચીન, ગ્રેટ બ્રિટન અને જર્મનીના સહકર્મીઓ દ્વારા કરવામાં આવી હતી.
• રિક્સિયાંગ ઝુ, ઝિશયેંગ એન, રિચાર્ડ પોટ્સ, કેનેથ એ. હોફમેન દ્વારા ચીનના શરૂઆતના માનવોનું મેગ્નેટોસ્ટ્રેટીગ્રાફિક ડેટિંગ કરવામાં આવ્યું. [૧] સંગ્રહિત ૨૦૧૧-૦૭-૨૪ ના રોજ વેબેક મશિન
• ચીનમાં શરૂઆતનાં માટીકામની શોધ ચીનની પેકિંગ યુનિવર્સિટીના પુરાતત્વ (આર્કિઓલોજી) વિભાગ દ્વારા કરવામાં આવી હતી. [૨] સંગ્રહિત ૨૦૦૭-૦૬-૧૪ ના રોજ વેબેક મશિન

શાંગ રાજવંશ

• દુરાંત, સ્ટીફન ડબ્લ્યુ. દુરાંત, સ્ટીફન ડબ્લ્યુ. ધી ક્લાઉડી મીરરઃ ટેન્શન એન્ડ કોન્ફ્લિક્ટ ઈન ધ રાઈટિંગ્સ ઑફ સિમા ક્વિઅન (1995),

હાન રાજવંશ

• દ્ ક્રેસ્પિની, રાફ. 1972. ધી ચીઆંગ બાર્બેરિયન્સ એન્ડ ધી એમ્પાયર ઑફ હાનઃ અ સ્ટડી ઈન ફ્રન્ટિયર પોલીસી. દૂર પૂર્વીય ઇતિહાસ (ફાર ઈસ્ટર્ન હિસ્ટ્રી) વિશેના દસ્તાવેજો , 16, ઓસ્ટ્રેલીયન નેશનલ યુનિવર્સિટી, કેનબરા.
• દ્ ક્રેસ્પિની, રાફ. 1984. નોર્ધન ફ્રન્ટિયર. ધી પોલીસીઝ ઍન્ડ સ્ટ્રેટેજીસ ઑફ ધ લેટર હાન એમ્પાયર . રાફ દ્ ક્રેસ્પિની. 1984. ફેકલ્ટી ઑફ એશિયન સ્ટડીઝ, ઓસ્ટ્રેલીયન નેશનલ યુનિવર્સિટી, કેનબરા.
• દ્ ક્રેસ્પિની, રાફ. 1989. “સાઉથ ચાઈના અંડર ધ લેટર હાન ડાયનેસ્ટી” (રાફ દ્ ક્રેસ્પિનીનાં એશિયન સ્ટ્ડીઝ મોનોગ્રાફ્સની જનરલ્સ ઑફ ધી સાઉથઃ ધી ફાઉન્ડેશન ઍન્ડ અર્લી હિસ્ટ્રી ઑફ ધી થ્રી કિંગડમ્સ સ્ટેટ ઑફ વુ નું પ્રથમ પ્રકરણ. નવી શ્રેણી ક્રમાંક 16, ફેકલ્ટી ઑફ એશિયન સ્ટડીઝ ઓસ્ટ્રેલીયન નેશનલ યુનિવર્સિટી, કેનબરા 1989)[૩] સંગ્રહિત ૨૦૧૦-૧૧-૧૬ ના રોજ વેબેક મશિન
• દ્ ક્રેસ્પિની, રાફ. 1996. “લેટર હાન મિલિટરી એડમિનિસ્ટ્રેશનઃ એન આઉટલાઈન ઑફ ધી મિલિટરી એડમિનિસ્ટ્રેશન ઑફ ધી લેટર હાન એમ્પાયર.” રાફ દ્ ક્રેસ્પિની. ઈન્ટ્રોડક્શન ટુ એમ્પરર હુઆન ઍન્ડ એમ્પરર લિંગ બીઈંગ ધ ક્રોનિકલ ઑફ લેટર હાન ફોર ધ યર્સ 189 ટુ 220 સીઈ, સિમા ગુઆંગના ઝીઝ્હી ટોંગજિયાનના પ્રકરણો 59થી 69માં નોંધાયાને આધારે, અનુવાદ અને વિવરણ રાફ દ્ ક્રેસ્પિની દ્વારા કરવામાં આવ્યું છે અને તે એશિયન સ્ટડીઝ મોનોગ્રાફ્સમાં નવી શ્રેણી ક્રમાંક 21, ફેકલ્ટી ઑફ એશિયન સ્ટડીઝ ઓસ્ટ્રેલીયન નેશનલ યુનિવર્સિટી, કેનબરા 1996 માં પ્રકાશિત થયું હતું. [૪] સંગ્રહિત ૨૦૧૧-૦૫-૨૮ ના રોજ વેબેક મશિન
• ડ્યુબ્સ, હોમર એચ. 1938-55. ધી હિસ્ટ્રી ઑફ ધ ફોર્મર હાન ડાયનેસ્ટી બાય પાન કુ. (3 ભાગ)
• હિલ, જ્હોન ઈ. થ્રુ ધી જેડ ગેટ ટુ રોમઃ અ સ્ટડી ઑફ ધ સિલ્ક રૂટ્સ ડ્યુરિંગ ધ લેટર હાન ડાયનેસ્ટી, ફર્સ્ટ ટુ સેકન્ડ સેન્ચ્યુરીઝ સીઈ (2009) ISBN 978-1-4392-2134-1.
• હલ્સવે, એ.એફ.પી. ઍન્ડ લૉવી, એમ.એ.એન. ઈડ્સ. ચાઈના ઈન સેન્ટ્રલ એશિયાઃ ધી અર્લી સ્ટેજ 125 બીસીઈ-સીઈ 23: એન ઍનટેટેડ ટ્રાન્સલેશન ઑફ ચેપ્ટર્સ 61 ઍન્ડ 96 ઑફ ધી હિસ્ટ્રી ઑફ ધી ફોર્મર હાન ડાયનેસ્ટી . (1979)
• ટ્વીટ્શેટ, ડેનિસ ઍન્ડ લૉવી, માઈકલ, ઈડ્સ. 1986 ધ કેમ્બ્રિજ ઈલુસ્ટ્રેટેડ હિસ્ટરી ઓફ ચાઈના. વૉલ્યુમ 1. ધી ચીન ઍન્ડ હાન એમ્પાયર્સ, 221 બીસીઈ – સીઈ 220. . કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટી પ્રેસ.

જિન, 16 રાજ્યો અને ઉત્તર તથા દક્ષિણનાં રાજવંશો

• દ્ ક્રેસ્પિની, રાફ. 1991 “ધી થ્રી કિંગડમ્સ ઍન્ડ વેસ્ટર્ન જિનઃ અ હિસ્ટ્રી ઑફ ચાઈના ઈન ધી થર્ડ સેન્ચ્યુરી એડી.” ઇસ્ટ એશિયન હિસ્ટ્રી' , નં. 1 જૂન 1991, પાનાં. 1–36, & નં. 2 ડિસેમ્બર 1991, પાનાં. 143–164. ઑસ્ટ્રેલિયન નેશનલ યુનિવર્સિટી, કેનબરા [૫] સંગ્રહિત ૨૦૧૨-૦૪-૨૬ ના રોજ વેબેક મશિન
• મિલર, એન્ડ્ર્યુ. અકાઉન્સ્િ ઑફ વેસ્ટર્ન નેશન્સ ઈન ધી હિસ્ટ્રી ઑફ ધી નોર્ધર્ન ચોઉ ડાયનેસ્ટી. (1959)

સુઈ રાજવંશ

• રાઈટ, આર્થર એફ.1978. ધી સુઈ ડાયનેસ્ટીઃ ધી યુનિફિકેશન ઑફ ચાઈના. સીઇ 581-617 . આલ્ફ્રેડ એ ક્નોપ્ફ, ન્યૂ યોર્ક. ISBN 0-394-49187-4 ; 0-394-32332-7 (pbk).

તાંગ રાજવંશ

• બેન, ચાર્લ્સ. 2002. ' ચાઈનાસ ગોલ્ડન એજઃ એવરીડે લાઈફ ઈન ધી તાંગ ડાયનેસ્ટી./0}. ઓક્સફોર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ ISBN 0-19-517665-0.
• શાફર, ઍડવર્ડ એચ. ધી ગોલ્ડન પીચીસ ઑફ સમરકન્દઃ અ સ્ટડી ઑફ તાંગ એક્ઝોટિક્સ . યુનિવર્સિટી ઑફ કેલિફોર્નિયા પ્રેસ. બર્કલી અને લોસ એન્જલસ. પ્રથમ પેપરબેક આવૃતિ 1985. ISBN 0-520-05462-8.
• શાફર, ઍડવર્ડ એચ. 1967. ધી વર્મિલિઓન બર્ડઃ તાંગ ઈમેજીસ ઑફ ધી સાઉથ . યુનિવર્સિટી ઑફ કેલિફોર્નિયા પ્રેસ, બર્કલી અને લોસ એન્જલસ પુનઃમુદ્રણ 1985. ISBN 0-520-05462-8.
• શાફર લીન્ડા નોરેન. 1996. મેરીટાઈમ સાઉથઇસ્ટ એશિયા ટુ 1500 . એર્મોન્ક, ન્યુ યોર્ક, એમ.ઈ. શાર્પ, ઈન્ક. ISBN 1-56324-144-7.
• વાંગ, ઝેંપિંગ 1991 "તાંગ મેરીટાઈમ ટ્રેડ એડમિનિસ્ટ્રેશન." વાંગ, ઝેંપિંગ. એશિયા મેજર, , થર્ડ સીરિઝ, ભાગ IV, 1991, પાનાં. 7–38.

સોંગ રાજવંશ

• એબ્રી, પેટ્રિસિયા. ધી ઈનર ક્વાર્ટર્સઃ મેરેજ ઍન્ડ ધી લાઇવ્સ ઑફ ચાઈનીઝ વિમેન ઈન ધી સોંગ પીરિયડ (1990)
• હાયમ્સ, રોબર્ટ, અને કોન્રાડ શિરોકોયુર, ઈડ્સ. ઑર્ડરિંગ ધી વર્લ્ડઃ અપ્રોચીસ ટુ સ્ટેટ ઍન્ડ સોસાયટી ઈન સોંગ ડાયનેસ્ટી ચાઈના, U of કેલિફોર્નિયા પ્રેસ, 1993; સંપૂર્ણ લખાણ ઓનલાઇન મફત
• શિબા, યોશિનોબુ. 1970. કૉમર્સ ઍન્ડ સોસાયટી ઈન સોંગ ચાઈના . મૂળભૂત રીતે જાપાનીઝ ભાષામાં સો-ડાઈ શો-ગ્યો-શીકેન્ક્યુ . ટોક્યો કાઝામા શોબો, 1968. યોશિનોબુ શિબાના આ પુસ્તકનો અનુવાદ માર્ક એલ્વિન, સેન્ટર ફોર ચાઈનીઝ સ્ટડીઝ, યુનિવર્સિટી ઑફ મિશિગન.

મિંગ રાજવંશ

• બ્રૂક, ટિમોથી. ધી કન્ફ્યુઝન્સ ઑફ પ્લેઝરઃ કૉમર્સ ઍન્ડ કલ્ચર ઈન મિંગ ચાઈના. (1998). ટૂંકસાર અને લખાણ શોધ
• બ્રૂક, ટિમોથી. ધી ટ્રબલ્ડ એમ્પાયરઃ ચાઈના ઈન ધી યુઆન એન્ડ મિંગ ડાયનેસ્ટીઝ (2010) 329 પાનાં. 329 પૃષ્ઠ, આ પુસ્તક સામ્રાજ્ય પર નાના હિમ યુગની અસર પર કેન્દ્રિત છે કારણ કે 13મી સદીમાં તાપમાનમાં ઘટાડો થવાની શરૂઆત થઈ આ સમયગાળા દરમિયાન જ મોંગોલ નેતા કુબ્લા ખાન દક્ષિણ તરફ ચીનમાં આવ્યો.
• ડાર્ડેસ, જ્હોન ડબ્લ્યુ. અ મિંગ સોસાયટીઃ ટાઈ-હો કાઉન્ટી, કિઆન્ગસી, ફોર્ટિન્થ ટુ સેવન્ટીન્થ સેન્સ્યુરીઝ. (1983);જેમાં આગળના “નવી સામાજિક હિસ્ટ્રી” ઉપયોગ થયો છે. સંપૂર્ણ લખાણ ઓનલાઇન મફત
• ફાર્મર, ઍડવર્ડ. ઝુ યુઆઝું ઍન્ડ અર્લી મિંગ લેજિસ્લેશનઃ ધી રિઑર્ડરિંગ ઑફ ચાઈનીઝ સોસાયટી ફોલોઇંગ ધી એરા ઑફ મોંગોલ રૂલ. ઈ. જે. બ્રિલ્લ. 1995.
• ગુડરિચ, એલ. કેરિંગ્ટોન, ઍન્ડ ચાઓયિંગ ફેંગ. ડિક્શનરી ઑફ મિંગ બાયોગ્રાફી. (1976).
• હુઆંગ, રે. 1857, અ યર ઑફ નો સિગ્નિફિકન્સઃ ધી મિંગ ડાયનેસ્ટી ઈન ડિક્લાઈન. (1981). ટૂંકસાર અને લખાણ શોધ
• માન, સુસાન. પ્રેશિયસ રેકોર્ડસઃ વિમેન ઈન ચાઈનાસ લોંગ એઈટીન્થ સેન્ચ્યુરી (1997)
• મોટ, ફ્રેડરિક ડબ્લ્યુ. અને ટ્વિટ્ચેટ, ડેનિસ, ઇડીએસ ધ કેમ્બ્રિજ ઈલુસ્ટ્રેટેડ હિસ્ટરી ઓફ ચાઈના. ભાગ 7: ધ મિંગ ડાયનેસ્ટી, 1368–1644, ભાગ 1. (1988). 976 પાનાં.
• શીનીવિંડ, સારાહ. અ ટેલ ઑફ ટુ મેલોન્સઃ એમ્પરર ઍન્ડ સબ્જેક્ટ ઈન મિંગ ચાઈના. (2006). ટૂંકસાર અને લખાણ શોધ
• ટ્સાઈ, શિહ-શાન હેન્રી. પર્પેચ્યુઅલ હેપ્પિનેસઃ ધી મિંગ એમ્પરર યોન્ગલ. (2001). ટૂંકસાર અને લખાણ શોધ
• મોટ, ફ્રેડરિક ડબ્લ્યુ., અને ડેનિસ ટ્વિટ્ચેટ, ઇડીએસ. ધ કેમ્બ્રિજ ઈલુસ્ટ્રેટેડ હિસ્ટરી ઓફ ચાઈના. ભાગ 7, ભાગ 1: ધ મિંગ ડાયનેસ્ટી, 1368–1644 (1988). 1008 પાનાં. ટૂંકસાર અને લખાણ શોધ
• ટ્વિટ્ચેટ, ડેનિસ અને ફ્રેડરિક ડબ્લ્યુ મોટ, ઇડીએસ ધ કેમ્બ્રિજ ઈલુસ્ટ્રેટેડ હિસ્ટરી ઓફ ચાઈના. ભાગ 8: ધ મિંગ ડાયનેસ્ટી, 1368–1644, ભાગ 1.
  • ટ્વિટ્ચેટ, ડેનિસ અને ફ્રેડરિક ડબ્લ્યુ મોટ, ઇડીએસ ધ કેમ્બ્રિજ ઈલુસ્ટ્રેટેડ હિસ્ટરી ઓફ ચાઈના. ભાગ 8: ધ મિંગ ડાયનેસ્ટી, 1368–1644, ભાગ 2. (1998). 1203 પાનાં.

ક્વિંગ વંશ

• ફેયરબેન્ક, જ્હોન કે. ઍન્ડ લિઉ, ક્વાંગ-ચિંગ, ઇડી. ધ કેમ્બ્રિજ ઈલુસ્ટ્રેટેડ હિસ્ટરી ઓફ ચાઈના. ભાગ 2: લેટ ચિંગ, 1800–1911, ભાગ 2. કેમ્બ્રીઝ યુનિવર્સિટી પ્રેસ, 1984. 627 પાના.
• પિટરસન, વિલાર્ડ જે., ઇડી. ધ કેમ્બ્રિજ ઈલુસ્ટ્રેટેડ હિસ્ટરી ઓફ ચાઈના. વેલ્યૂમ 9, ભાગ 1: ધ ચિંગ ડાયનેસ્ટી ટુ 1800. કેમ્બ્રીઝ યુનિવર્સિટી પ્રેસ, 1984. 627 પાના.
• રાવ્સ્કી, ઍવેલીન એસ. ધી લાસ્ટ એમ્પરર્સઃ અ સોશિયલ હિસ્ટ્રી ઑફ ક્વિંગ ઈમ્પિરિયલ ઈન્સ્ટિટ્યુશન્સ (2001) સંપૂર્ણ લખાણ ઓનલાઇન મફત
• સ્ટ્રુવ, લાન એ, ઇડી. ધી ક્વિંગ ફોર્મેશન ઈન વર્લ્ડ-હિસ્ટોરિકલ ટાઈમ. (2004). 412 પાનાં.
• સ્ટ્રુવ, લાન એ. ઇડી. વૉઈસીસ ફ્રોમ ધી મિંગ-ક્વિંગ કેટાક્લીસ્મઃ ચાઈના ઈન ટાઈગર્સ જૉઝ (1998) ટૂંકસાર અને લખાણ શોધ
• યીઝુહાન્ગ, ડિંગ. “રિફ્લેક્શન્સ ઑન ધી ‘ન્યુ ક્વિંગ હિસ્ટ્રી’ સ્કૂલ ઈન ધી યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સ,” ચાઈનીઝ સ્ટડીઝ ઈન હિસ્ટ્રી , વિન્ટર 2009/2010, ભાગ 43 અંક 2, પાનાં 92-96, આ પુસ્તકમાં રાજવંશ અને સામાન્યતઃ બિન-હાન ચાઈનીઝ શાસનકાળના મૂલ્યાંકનમાં “સિનિફિકેશન” (ચાઈનીઝીકરણ)નો સૂર વ્યક્ત થતો જોવા મળે છે. તેમાં મંચુ દ્રષ્ટિકોણથી ચીનમાં મંચુ શાસનની સફળતા અને નિષ્ફળતાના વિશ્લેષણનો પ્રયાસ થયો છે અને તેનું કેન્દ્રબિંદુ મંચુ શાસકોએ કેવી રીતે સમગ્ર ક્વિંગ ઇતિહાસના સમય દરમિયાન મંચુની એક સમુદાય તરીકેની ઓળખ જાળવી રાખવાનો પ્રયાસ કર્યો તે છે.

ગણરાજ્યનો યુગ

• બર્જરી, મારી-ક્લેયર. સુન યાટ-સેન (1998), 480પાનાં, ધી સ્ટાન્ડર્ડ બાયોગ્રાફી
• બૂર્મેન, હોવર્ડ એલ., ઇડી. બાયોગ્રાફિકલ ડિક્શનરી ઑફ રિપબ્લિકન ચાઈના. (ભાગ I-IV અને અનુક્રમણિકા. 1967-1979). 600 ટુંકી વિદ્વતાપૂર્ણ જીવનકથાઓ ટૂંકસાર અને લખાણ શોધ
  • બૂર્મેન, હોવર્ડ એલ. "સુન યાટ-સેન" બૂરમેનમાં, ઇડી. બાયોગ્રાફિકલ ડિક્શનરી ઑફ રિપબ્લિકન ચાઈના (1970) 3: 170-89, સંપૂર્ણ લખાણ ઓનલાઇન
• ડ્રેયર, ઍડવર્ડ એલ. ચાઈના ઍટ વૉર, 1901-1949. (1995). 422 પાનાં.
• ઈસ્ટમેન લૉયડ. સીડ્સ ઑફ ડિસ્ટ્રક્શઃ નેશનાલિસ્ટ ચાઈના ઈન વૉર ઍન્ડ રેવોલ્યુશન, 1937- 1945. (1984)
• ઈસ્ટમેન લૉયડ એટ એલ. ધી નેશનાલિસ્ટ ઍરા ઈન ચાઈના 1927-1949, 1927-1949 (1991) ટૂંકસાર અને લખાણ શોધ
• ફેયરબેન્ક, જ્હોન કે, ઇડી. ધી કેમ્બ્રિઝ હિસ્ટ્રી ઑફ ચાઈના, ભાગ 12: રિપબ્લિકન ચાઈના 1912-1949. બીજો ભાગ (1983). 1001 પાનાં.
• ફેયરબેન્ક, જ્હોન કે. ઍન્ડ ફેયુએરવેર્કર, એલ્બર્ટ, ઇડીએસ. ધ કેમ્બ્રિજ ઈલુસ્ટ્રેટેડ હિસ્ટરી ઓફ ચાઈના. ભાગ 13: રિપબ્લિકન ચાઇના, 1912–1949, ભાગ 2. (1986). 1092 પાનાં.
• ગોર્ડોન, ડેવિડ એમ. ધી ચાઈના-જાપાન વૉર, 1931–1945. ધી જર્નલ ઑફ મિલિટરી હિસ્ટ્રી v70#1 (2006) 137-182; પ્રોજેક્ટ મ્યુઝિયમમાં ઇતિહાસલેખનની દ્રષ્ટિએ તમામ મહત્વપૂર્ણ પુસ્તકો અને સંદર્ભોનું મહત્વનું સર્વસામાન્ય નિરિક્ષણ.
• હ્સિયુંગ, જેમ્સ સી ઍન્ડ સ્ટિવન આઈ. લેવાઈન, ઇડીએસ. ચાઈનાસ બિટર વિક્ટરીઃ ધી વૉર વીથ જાપાન, 1937-1945 (1992), વિદ્વાનોનાં નિબંધો; online from Questia; ટૂંકસાર અને લખાણ શોધ
• હ્સિ-શેંગ, ચિ નેશનાલિસ્ટ ચાઈના ઍટ વૉરઃ મિલિટરી ડીફીટ્સ ઍન્ડ પોલિટિકલ કોલોપ્સ, 1937-1945 (1982)
• હુંગ, ચાંગ-ટાઈ. વૉર ઍન્ડ પોપ્યુલર કલ્ચરઃ રેસિસ્ટન્સ ઈન મોડર્ન ચાઈના, 1937-1945 (1994) સંપૂર્ણ લખાણ ઓનલાઇન મફત
• ટેઈન, મૂરે એ., ઇડી. તાઈવાનઃ અ ન્યુ હિસ્ટ્રી (2006), 560પાનાં
• શિરોયોમા, ટોમોકો. ચાઈના ડ્યુરિંગ ધી ગ્રેટ ડિપ્રેશનઃ માર્કેટ, સ્ટેટ, ઍન્ડ ધી વર્લ્ડ ઈકોનોમી, 1929-1937 (2008)
• શુયુન, સુન. ધી લોંગ માર્ચઃ ધી ટ્રુ હિસ્ટ્રી ઑફ કોમ્યુનિસ્ટ ચાઈનાસ ફાઉન્ડિંગ મીથ (2007)
• ટેલર, જેય. ધી જનરાલિસ્સિમોઃ ચિઆંગ કાઈ-શેક ઍન્ડ ધી સ્ટ્રગલ ફોર મોડર્ન ચાઈના (2009) ISBN 978-0674033382
• વેસ્ટાડ, ઑડ એર્ની. ડિસાસિવ એન્કાઉન્ટર્સઃ ધી ચાઈનીઝ સિવિલ વૉર, 1946-1950. (2003). 413 પાનાં. એક પ્રમાણભૂત ઇતિહાસ

સામ્યવાદી સમયકાળ, 1949-વર્તમાન

• બર્નોયુઈન, બાર્બરા ઍન્ડ યુ ચેંગ્ગેન. ઝ્હુયુ ઍન્લાઈઃ અ પોલિટિકલ લાઈફ (2005) ટૂંકસાર અને લખાણ શોધ
• બાયુમ, રિચાર્ડ ડી. "“‘રેડ ઍન્ડ ઍક્સપર્ટ’: ધી પોલિટિકો-આઈડિઓલોજિકલ ફાઉન્ડેશન્સ ઑફ ચાઈનાસ ગ્રેટ લીપ ફોરવર્ડ,” એશિયન સર્વે , ભાગ 4, ક્રમાંક 9 (સપ્ટેમ્બર 1964), પાનાં.1048-1057

જેએસટીઓઆર (JSTOR)માં

• બેકર, જેસ્પર. હંગ્રી ઘોસ્ટ્સઃ ચાઈનાસ સીક્રેટ ફેમાઈન (1996), ઑન ધી “ગ્રેટ લીપ ફોરવર્ડ” ઑફ 1950s
• ચાંગ, જંગ ઍન્ડ જોન હેલ્લિડે. માઓઃ ધી અનનોન સ્ટોરી, (2005), 814 પાનાં, ISBN 0-679-42271-4
• ડિટમેર, લોવૅલ. ચાઈનાસ કન્ટિન્યુઅસ રિવૉલ્યુશનઃ ધી પોસ્ટ-લિબરેશન ઇપોક, 1949-1981 (1989) ઓનલાઇન ફ્રી
• ડાઈટ્રિચ, ક્રેઈગ. પીપલ્સ ચાઈનાઃ અ બ્રિફ હિસ્ટ્રી, ત્રીજી ઇડી. (1997), 398પાનાં ટૂંકસાર અને લખાણ શોધ
• કિર્બી, વિલિયમ સી., ઇડી. રિઆલ્મ્સ ઑફ ફ્રીડમ ઈન મોડર્ન ચાઈના. (2004). 416 પાનાં.
• કિર્બી, વિલિયમ સી., રોસ, રોબર્ટ એસ.; ઍન્ડ ગોંગ લી ઇડીએસ નોર્મલાઝેશન ઑફ યુ.એસ.-ચાઈના રિલેશન્સઃ ઍન ઈન્ટરનેશનલ હિસ્ટ્રી. (2005). 376 પાનાં.
• લી ક્ઝિઓબિંગ. અ હિસ્ટ્રી ઑફ ધી મોડર્ન ચાઈનીઝ આર્મી (2007) ટૂંકસાર અને લખાણ શોધ
• મૅકફાર્ક્યુહર, રોડ્રિક ઍન્ડ ફેયરબેન્ક, જ્હોન કે, ઇડીએસ. ધ કેમ્બ્રિજ ઈલુસ્ટ્રેટેડ હિસ્ટરી ઓફ ચાઈના. ભાગ 15: ધી પીપલ્સ રિપબ્લિક, વિભાગ 2: રેવૉલ્યુશન્સ વીથઈન ઘી ચાઈનીઝ રેવૉલ્યુશન, 1966-1982. કેમ્બ્રીઝ યુનિવર્સિટી પ્રેસ, 1984. 627 પાના.
• મેઈઝનર, મૌરિસ. માઓસ ચાઈના ઍન્ડ આફ્ટરઃ અ હિસ્ટ્રી ઑફ ધી પીપલ્સ રિપલ્બિક, ત્રીજી આવૃત્તિ. (ફ્રી પ્રેસ, 1999), સૈદ્ધાંતિક અને રાજ્યશાસ્ત્રીય અભિગમ ધરાવતું દળદાર પુસ્તક. ટૂંકસાર અને લખાણ શોધ
• સ્પેન્સ, જોનાથન. માઓ ઝેડોંગ (1999) ટૂંકસાર અને લખાણ શોધ
• શુયું, સન. ધી લોંગ માર્ચઃ ધી ટ્રુ હિસ્ટ્રી ઑફ કૉમ્યુનિસ્ટ ચાઈનાઝ ફાઉન્ડિંગ મીથ (2007)
• વાંગ, જિંગ. હાઈ કલ્ચર ફિવરઃ પોલિટિક્સ, એસ્થેટિક્સ ઍન્ડ આઈડયોલોજી ઈન ડેન્ગ્સ ચાઈના (1996) સંપૂર્ણ લખાણ ઓનલાઇન મફત
• વેન્કિઅન, ગાઓ. ઝ્હુયુ ઍન્લાઈઃ ધી લાસ્ટ પરફેક્ટ રેવૉલ્યુશનરી (2007) ટૂંકસાર અને લખાણ શોધ

સાંસ્કૃતિક ક્રાંતિ, 1966-76

• ક્લાર્ક, પૌલ. ધી ચાઈનીઝ કલ્ચરલ રેવૉલ્યુશનઃ અ હિસ્ટ્રી (2008), કલાત્મક સર્જન તરફ એક આશાસ્પદ દ્રષ્ટિપાત ટૂંકસાર અને લખાણ શોધ
• એશરિક, જોસેફ ડબ્લ્યુ.; પિકોવિક્ઝ, પૌલ જી.; ઍન્ડ વૅલ્ડર એન્ડ્રયુ જી. ઇડીએસ ધી ચાઈનીઝ કલ્ચરલ રેવૉલ્યુશન ઍઝ હિસ્ટ્રી. (2006). 382 પાનાં. ટૂંકસાર અને લખાણ શોધ
• જિઆન, ગુઓ; સોંગ, યોંગ્યી; ઍન્ડ, યુઆન. હિસ્ટોરિકલ ડિક્શનરી ઑફ ધી ચાઈનીઝ કલ્ચરલ રેવૉલ્યુશન. (2006). 433 પાનાં.
• મૅકફાર્ક્યુહર, રોડ્રિક ઍન્ડ ફેયરબેન્ક, જ્હોન કે, ઇડીએસ. ધ કેમ્બ્રિજ ઈલુસ્ટ્રેટેડ હિસ્ટરી ઓફ ચાઈના. ધી પીપલ્સ રિપબ્લિક, વિભાગ 2: રેવૉલ્યુશન્સ વીથઈન ઘી ચાઈનીઝ રેવૉલ્યુશન, 1966-1982. કેમ્બ્રીઝ યુનિવર્સિટી પ્રેસ, 1984. 627 પાના.
• મૅકફાર્ક્યુહર, રોડ્રિક ઍન્ડ માઈકલ સ્કોએનહાલ્સ. માઓસ લાસ્ટ રેવૉલ્યુશન. (2006)
• મૅકફાર્ક્યુહર, રોડ્રિક. ધી ઓરિજિન્સ ઑફ ધી કલ્ચરલ રેવોલ્યુશન. ધી કમિંગ ઑફ ધી કેટાક્લિઝ્મ, 1961-1966. (1998). 733 પાનાં.
• યાન, જિઆકી ઍન્ડ ગાઓ, ગાઓ. ટર્બ્યુલન્ટ ડિકેડઃ અ હિસ્ટ્રી ઑફ ધી કલ્ચરલ રેવૉલ્યુશન. (1996). 736 પાનાં.

અર્થતંત્ર અને પર્યાવરણ

• ચાઉ, ગ્રેગોરી સી. ચાઈનાસ ઈકોનોમિક ટ્રાન્સફોર્મેશન (2જી એડ્. 2007) ટૂંકસાર અને લખાણ શોધ
• ઍલ્વિન, માર્ક. રીટ્રીટ ઑફ ધી ઍલીફન્ટ્સઃ ઍન ઍન્વાયર્નમેન્ટલ હિસ્ટ્રી ઑફ ચાઈના (2004). 564 પાનાં.
• ઍલ્વિન, માર્ક અને લિઉ, ત્સુઈ-જંગ, એડ્સ. સૅડિમેન્ટ્સ ઑફ ટાઈમઃ ઍન્વાયર્નમેન્ટ ઍન્ડ સોસાયટી ઈન ચાઈનીઝ હિસ્ટ્રી (1998). 820 પાનાં.
• જિ ઝાઓજિન. અ હિસ્ટ્રી ઑફ મોડર્ન શાંઘાઈ બેન્કિંગઃ ધી રાઈઝ ઍન્ડ ડિક્લાઈન ઑફ ચાઈનાસ ફિનાન્સ કેપિટાલિઝમ (2003. 325) પાનાં.
• નૌટોન, બૅરી. ધી ચાઈનીઝ ઈકોનોમીઃ ટ્રન્સિશન્સ ઍન્ડ ગ્રોથ (2007)
• રાવ્સ્કી, થોમસ જી. ઍન્ડ લિલિએન એમ. લિ. એડ્સ ચાઈનીઝ હિસ્ટ્રી ઈન ઈકોનોમિક પર્સ્પેક્ટિવ, યુનિવર્સિટી ઑફ કેલિફોર્નિયા પ્રેસ, 1992 સંપૂર્ણ લખાણ ઓનલાઇન મફત
• શીહાન, જેકી. ચાઈનીઝ વર્કર્સઃ અ ન્યુ હિસ્ટ્રી. રૂટલેડ્જ, 1998. 269 પાનાં.
• સ્ટુઅર્ટ-ફોક્સ, માર્ટિન. અ શોર્ટ હિસ્ટ્રી ઑફ ચાઈના ઍન્ડ સાઉથઈસ્ટ એશિયાઃ અ ટ્રિબ્યુટ, ટ્રેડ ઍન્ડ ઈન્ફ્લ્યુઅન્સ. (2003). 278 પાનાં.

મહિલાઓ (સ્ત્રીઓ) અને જાતિ

• એબ્રી, પેટ્રિસિયા. ધી ઈનર ક્વાર્ટર્સઃ મેરેજ ઍન્ડ ધી લાઇવ્સ ઑફ ચાઈનીઝ વિમેન ઈન ધી સોંગ પીરિયડ (1990)
• હર્શેટર, ગેઈલ, ઍન્ડ વાંગ ઝેંગ. “ચાઈનીઝ હિસ્ટ્રીઃ અ યુઝફૂલ કેટેગોરી ઑફ જેન્ડર ઍનાલીસિસ,” અમેરિકન હિસ્ટોરિકલ રિવ્યુ , ડિસેમ્બર 2008. ભાગ 113 અંક 5, પાનાં 1404-14211
• હર્શેટર, ગેઈલ. વિમેન ઈન ચાઈનાસ લોંગ ટ્વૅન્ટિએથ સેન્ચ્યુરી (2007), સંપૂર્ણ લખાણ ઓનલાઇન
• હર્શેટર, ગેઈલ, ઍમિલી હોનિગ, સુસાન મૅન ઍન્ડ લિસા રોફેલ, એડ્સ ' ગાઈડ ટુ વિમેન્સ સ્ટડિઝ ઈન ચાઈના/0} (1998)
• કો, ડોરોથી. ટીચર્સ ઑફ ઈનર ચેમ્બર્સઃ વિમેન ઍન્ડ કલ્ચર ઈન ચાઈના, 1573-1722 (1994)
• મૅન, સુસાન. પ્રેશિયસ રેકૉર્ડસઃ વિમેન ઈન લોંગ ટ્વૅન્ટિએથ સેન્ચ્યુરી (1997)
• વાંગ, શુઓ. “ધી ‘ન્યુ સોશિયલ હિસ્ટ્રી’ ઈન ચાઈનાઃ ધી ડેવલોપમેન્ટ ઑફ વિમેન્સ હિસ્ટ્રી,” હિસ્ટ્રી ટીચર , મે 2006, ભાગ 39 અંક 3, પાનાં 315-323

વધુ વાંચન

• ક્લાસિકલ હિસ્ટોરિઓગ્રાફી ફોર ચાઈનીઝ હિસ્ટ્રી
• ઍબ્રામસન, માર્ક એસ. (2008). ઍથનિક આઈડેન્ટિટી ઈન તાંગ ચાઈના . યુનિવર્સિટી ઓફ પેન્સિલવેનિયા પ્રેસ, ફિલાડેલ્ફિયા. ISBN 978-0-8122-4052-8.
• ઍન્કર્લ, જી. સી કોએક્ઝિસ્ટિંગ કોન્ટેમ્પરરી સિવિલાઈઝેશન્સઃ આરબો-મુસ્લિમ, ભારતી, ચાઈનીઝ ઍન્ડ વેસ્ટર્ન . આઇએયુ પ્રેસ જીનિવા, 2000. SBN 2-88155-004-5.
• ક્રીલ, હેર્લી ગ્લેસનર/0}. ધી બર્થ ઑફ ચાઈના . 1936.
• ફેયરબેન્ક, જ્હોન કિંગ, ચાઈનાઃ અ ન્યુ હિસ્ટ્રી , કેમ્બ્રીજ, માસ. : બ્લેન્કનેપ પ્રેસ ઓફ હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ, 1992. ISBN 0674116704
• ફેઈઝ, હર્બર્ટ, ધી ચાઈના ટેંગલઃ ધી અમેરિકન ઍફોર્ટ ઈન ચાઈના ફ્રોમ પર્લ હાર્બર ટુ ધી માર્શેલ મિશન , પ્રિન્સટન યુનિવર્સિટી પ્રેસ, 1953.
• હેમોન્ડ, કેનેથ જે. ફ્રોમ યાઓ ટુ માઓઃ 5000 યર્સ ઑફ ચાઈનિઝ હિસ્ટ્રી. ધી ટીચિંગ કંપની, 2004. (ડીવીડી પર રેકોર્ડ થયેલું વ્યાખાન)
• ગાઈલ્સ, હર્બર્ટ ઍલન. ધી સિવિલાઈઝેશન ઑફ ચાઈના . પ્રોજેક્ટ ગુટેનબર્ગ ઈ-ટેક્સ્ટ. 1911ની આસપાસ પ્રકાશિત થયેલો એક સામાન્ય ઇતિહાસ
• ગાઈલ્સ, હર્બર્ટ ઍલન. ચાઈના ઍન્ડ ધી મંચુસ . પ્રોજેક્ટ ગુટેનબર્ગ ઈ-ટેક્સ્ટ. 1912ની આસપાસ ક્વિંગ (મંચુ) વંશના પતન બાદ ટુંક સમયમાં જ પ્રસિદ્ધ થયેલુ આ પુસ્તક મંચુ વંશનું વર્ણન કરે છે.
• કોરોટાયેવ એ., માલકોવ એ., ખલ્ટુરિના ડી. ઈન્ટ્રોડક્શન ટુ સોશિયલ મૅક્રોડાયનેમિક્સઃ સેક્યુલર સાયકલ્સ ઍન્ડ મિલ્લેનિયલ ટ્રેન્ડ્સ. મોસ્કોઃ યુઆરએસએસ, 2006. ISBN 5-484-00559-0 [૬] (પ્રકરણ 2: હિસ્ટોરિકલ પોપ્યુલેશન ડાયનેમિક્સ ઈન ચાઈના).
• લૌફર, બર્ટહોલ્ડ. 1912. જેડઃ અ સ્ટડી ઈન ચાઈનીઝ આર્કિયોલૉજી ઍન્ડ રિલિજિયન . પુનઃમુદ્રિતઃ ડોવર પબ્લિકેશન્સ, ન્યુ યોર્ક. 1974.
• મુર્રે, હગ ; ક્રોફર્ડ, જ્હોન; ગોર્ડોન, પીટર, ઍન હિસ્ટોરિકલ ઍન્ડ ડિસ્ક્રિપ્ટિવ અકાઉન્ટ ઑફ ચાઈના , ઍડનબરો ઍન્ડ લંડનઃ ઑલિવર ઍન્ડ બૉય્ડ, 1836, 3 ભાગ.
• ટેરિલ્લ, રોસ, 800,000,000: ધી રિયલ ચાઈના , બૉસ્ટન, લિટલ, બ્રાઉન, 1972
• વિલ્કિન્સન, એન્ડીમિયોન પોર્ટર, ચાઇનીઝ હસ્ટ્રીઃ એ મેન્યુઅલ , સુધારો અને વિસ્તરણ- કેમ્બ્રીજ, માશ. : હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટી, એશિયા સેન્ટર (ધ ધ હાર્વર્ડ-યેનચિંગ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ), 2000, 1181 p., ISBN 0-674-00247-4; ISBN 0-674-00249-0

બાહ્ય લિંક્સ

• એકેડેમિયા સિનિકાનો ચાઈનીઝ ડેટાબેઝ સંગ્રહિત ૨૦૧૬-૧૧-૨૦ ના રોજ વેબેક મશિનઢાંચો:Zh icon
• એકેડેમિયા સિનિકાનો મેન્યુસ્ક્રિપ્ટ ઍન્ડ ગ્રાફિક્સ ડેટાબેઝ સંગ્રહિત ૨૦૨૦-૦૫-૦૬ ના રોજ વેબેક મશિન એકેડેમીયા સિનિકા દ્વારા ઢાંચો:Zh icon
• ચાઈના ક્રોનોલોજી વર્લ્ડ હિસ્ટ્રી ડેટાબેઝ સંગ્રહિત ૨૦૧૦-૧૧-૦૮ ના રોજ વેબેક મશિન
• અ યુનિવર્સલ ગાઈડ ફોર ચાઈના સ્ટડીઝ સંગ્રહિત ૨૦૧૨-૧૧-૨૯ ના રોજ વેબેક મશિન
• હિસ્ટ્રી ઑફ એન્સિયન્ટ ચાઈના સંગ્રહિત ૨૦૧૧-૦૨-૦૭ ના રોજ વેબેક મશિન
• ચાઈનીઝ સીઝ વૉરફેર – મિકેનિકલ આર્ટિલરી ઍન્ડ સીઝ વૅપન્સ ઑફ એન્ટિક્વિટી – એન ઈલ્લસ્ટ્રેટેડ હિસ્ટ્રી બ્રોટ ટુ યુ બાય હિસ્ટ્રી ફોરમ.
• યીન યુ ટેન્ગઃ અ ચાઈનીઝ હોમ. આ પુસ્તકમાં ક્વિંગ વંશના શાસન દરમિયાન ઘરેલુ સ્થાપત્યની ઐતિહાસિક વિગતો તથા તેનું ચાઈનીઝ વારસા અને ઐતિહાસિક સંસ્કૃતિમાં પ્રસ્તુતતા માણો.
• અર્લી મેડિવિયલ ચાઈના સંગ્રહિત ૨૦૦૬-૦૭-૧૯ ના રોજ વેબેક મશિન, આ સામયિક ટાંગ યુગની શરૂઆત અને હાન યુગના અંત વચ્ચેના સમયગાળા સાથે સંબંદ્ધિત વિદ્વતાપૂર્ણ અભ્યાસને સમર્પિત છે.
• કલ્ચરલ રેવૉલ્યુશન પ્રોપેગન્ડા પોસ્ટર
• ચાઈના રિડિક્વર્સ ઈટ્સ ઓન હિસ્ટ્રી, પ્રિન્સટન યુનિવર્સિટીનાં ઈસ્ટ એશિયન સ્ટડીઝ ઍન્ડ હિસ્ટ્રીના પ્રતિષ્ઠિત પ્રાધ્યાપક અને જાણિતા વિદ્વાન/લેખક યુ યીંગ-શિહ દ્વારા ચાઈનીઝ હિસ્ટ્રી પર આપવામાં આવેલું 100 મિનીટનું વ્યાખાન
• રિસોર્સિસ ફોર મિડલ સ્કૂલ સ્ટુડન્ટ્સ સંગ્રહિત ૨૦૦૮-૦૧-૦૫ ના રોજ વેબેક મશિન, ધોરણ 5-9માં અભ્યાસ કરતાં વિદ્યાર્થીઓ માટે વાંચી શકાય તેવો 250થી વધુ લિંક્સ ધરાવતો સ્રોત.
• વૉલ્ફ્રેમ ઍબરહાર્ડ, અ હિસ્ટ્રી ઑફ ચાઈના (ઑનલાઈન), ફેબ્રુઆરી 7, 2006 [EBook #17695], ISO-8859-1
• ચાઈના ફ્રોમ ધી ઈનસાઈડ – 2006 પીબીએસ દસ્તાવેજી ચિત્ર. કેક્યુઈડી (KQED) પબ્લિક ટેલીવિઝન ઍન્ડ ગ્રેનાડા ટેલીવિઝન ફોર પીબીએસ (PBS), ગ્રેનાડા ઈન્ટરનેશનલ ઍન્ડ ધી બીબીસી (BBC).
• ઓરિએન્ટલ સ્ટાઈલ સંગ્રહિત ૨૦૧૦-૦૩-૨૫ ના રોજ વેબેક મશિન, ધી જેન્યુઈન સોલ ઑફ એન્શિયન્ટ ચાઈનીઝ પીપલ
• ચાઈનીઝ ટેક્સ્ટ પ્રોજેક્ટ, ઐતિહાસિક ચાઈનીઝ કૃતિઓનો અનુવાદ અને લખાણ
• એન્શિયન્ટ એશિયન વર્લ્ડ સંગ્રહિત ૨૦૧૨-૦૫-૧૫ ના રોજ વેબેક મશિન, પ્રાચીન એશિયા ખંડના ઇતિહાસ, સંસ્કૃતિ અને પુરાતત્વ વિશેની માહિતી આ પુસ્તકમાં છે. તેમાં ઘણા લેખો અને ચિત્રો છે.
• હિસ્ટ્રી ઑફ ચાઈનાઃ ટેબલ ઑફ કન્ટેન્ટ્સ – યુનિવર્સિટી ઑફ મૅરીલેન્ડ ખાતેના કેઓસ ગ્રુપ દ્વારા
• હિસ્ટ્રી ફોરમ – ચાઈનીઝ ઇતિહાસ વિશેની ચર્ચા કરો હિસ્ટ્રી ફોરમ્સ એશિયન હિસ્ટ્રી વિભાગમાં
• ડાઉનલોડ કરી શકાય તેવો લેખ: "એવીડેંસ ધેટ અ વેસ્ટ-ઈસ્ટ એડ્મિક્ષ્ડ પૉપુલેશન લિવ્ડ ઇન ધ તરિમ બેઝિન એઝ અર્લી એઝ ધ અર્લી બ્રોંજ એઇજ” લી એટ અલ. બીએમસી બાયોલોજી 2010, 8:15. [૭]