સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન

સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન અથવા શબ્દાનુશાસન સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત ભાષાઓનો વ્યાકરણગ્રંથ છે જેની રચના હેમચંદ્રાચાર્યે કરી હતી. અપભ્રંશનું વ્યાકરણ ધરાવતો આ એક માત્ર ગ્રંથ છે.

મુનિઓ વડે અપાતી સૂચનાઓ, સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન

તીર્થંકર પાર્શ્વનાથ ની પૂજા, સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન

પૃષ્ઠભૂમિ

ગુજરાતના રાજા સિદ્ધરાજ જયસિંહ જ્યારે માળવા વિજય કરી આવ્યા ત્યારે તેમણે જીતેલા પુસ્તક ભંડારમાં ભોજ રચિત 'સરસ્વતી-કંઠાભરણ' ગ્રંથ જોયો હતો પણ ગુજરાતી વિદ્વાનના હાથે આ ગ્રંથ ન રચાયો હોવાથી તેઓ ખિન્ન થયા. ત્યારબાદ હેમચંદ્રાચાર્યે આ કાર્યને સ્વીકાર્યું, પૂર્ણ કર્યું અને ગ્રંથનું નામ 'સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન' રાખવામાં આવ્યું.

વિષય

આઠ અધ્યાયોમાં વર્ગીકૃત એવા આ ગ્રંથમાં દરેક અધ્યાયને ચાર પાદ છે. આઠમો અધ્યાય પ્રાકૃત અને અપભ્રંશની માહિતી ધરાવે છે તથા કુલ ૧,૧૧૯ શ્લોકોથી તે રચાયેલ છે. પ્રથમ સાત અધ્યાયમાં સંસ્કૃત વ્યાકરણને લગતા કુલ ૩,૫૫૬ શ્લોકો છે તે વિવિધ વિષયો જેવા કે સંજ્ઞા, સ્વરસંધિ, વ્યંજનસંધિ, સમાસ, કારક વગેરેની વિગતે ચર્ચા કરે છે.

હેમચંદ્રાચાર્યે પૂર્વ રચાયેલા વ્યાકરણગ્રંથોના જે સૂત્રો યોગ્ય લાગ્યાં તેમનો તેમ જ સ્વીકાર કર્યો છે; જે સૂત્રમાં ફેરફાર કરવાની આવશ્યકતા લાગી તેમાં યથોચિત ફેરફાર કરી ખામી દૂર કરી છે; જે સૂત્રો નવાં ઉમેરવાની જરૂરિયાત લાગી ત્યાં નવાં ઉમેર્યાં છે.

આઠમા પ્રકરણમાં કુલ છ ભાષાઓની ચર્ચા છે: પ્રાકૃત (મહારાષ્ટ્રી પ્રાકૃત), શૌરસેની (હિંદીની પૂર્વભાષા), માગધી, પૈશાચી, ચૂલિકાપૈશાચી અને અપભ્રંશ. નગીન શાહના મતાનુસાર, "અપભ્રંશવિભાગ ગુજરાતી ભાષાના વિકાસનો અભ્યાસ કરનાર માટે ઘણું મહત્વ ધરાવે છે."

હેમચંદ્રાચાર્યે આ ગ્રંથ સિવાય તેના ઉપરની લઘુવૃત્તિ અને બૃહદવૃત્તિ પણ લખી છે. સાથે જ, તેમણે પતંજલિનું મહાભાષ્ય પણ લખ્યું. 'સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન'ના અધ્યાપનનું કાર્ય કક્કલ નામના વિદ્વાનને સોંપાયું હતું તથા સિદ્ધરાજ જયસિંહે આ ગ્રંથની નકલો કરાવી વિવિધ પંડિતોને મોકલી હતી.