હિંદુત્વ

હિંદુત્વ એ ભારતમાં હિંદુ રાષ્ટ્રવાદનું મુખ્ય સ્વરૂપ છે. આ શબ્દને રાષ્ટ્રવાદી નેતા વિનાયક દામોદર સાવરકર દ્વારા ૧૯૨૩ માં પ્રખ્યાત કરવામાં આવ્યો હતો. તેને હિંદુ રાષ્ટ્રવાદી સ્વયંસેવક સંગઠન રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ (આરએસએસ), વિશ્વ હિંદુ પરિષદ (વીએચપી) અને હિંદુ સેના દ્વારા અનુસરવામાં આવે છે.

હિંદુત્વના જનક વિનાયક દામોદર સાવરકર.

વ્યાખ્યાઓ

સાવરકર

સાવરકર માટે, હિંદુત્વમાં: હિંદુ કોણ છે?, હિંદુત્વ એ દરેક બાબતનો સમાવેશ કરતો શબ્દ છે. સાવરકરની વ્યાખ્યામાં હિંદુત્વ ની ત્રણ આવશ્યક બાબતો સામાન્ય રાષ્ટ્ર, સામાન્ય જાતિ, અને સામાન્ય સંસ્કૃતિ અથવા સભ્યતા હતી. સાવરકરે "હિંદુ" અને "સિંધુ" શબ્દ એકબીજા સાથે વાપર્યા. તે શબ્દો તેમના હિંદુત્વના પાયામાં હતા, કારણ કે તે ભૌગોલિક, સાંસ્કૃતિક અને વંશીય ખ્યાલો હતાં અને શર્માની અનુસાર "ધર્મ તેના સમૂહમાં આવ્યો ન હતો". હિંદુત્વના તેમના વિસ્તરણમાં તમામ ભારતીય ધર્મો, એટલે કે હિંદુ ધર્મ, બૌદ્ધ, જૈન ધર્મ અને શીખ ધર્મનો સમાવેશ થાય છે. સાવરકરે "હિંદુ રાષ્ટ્રીયતા" ને "ભારતીય ધર્મો" સુધી મર્યાદિત કર્યા તે અર્થમાં કે તેઓ તેમના મૂળની જમીન માટે એક સામાન્ય સંસ્કૃતિ અને સભ્યતા છે.

સાવરકરની હિંદુત્વની કલ્પનાએ તેમના હિંદુ રાષ્ટ્રવાદની પાયાની રચના કરી. ક્લિફોર્ડ ગીર્ટ્ઝ, લોઈડ ફાલર્સ અને એન્થની ડી સ્મિથે નક્કી કરેલા માપદંડ મુજબ તે વંશીય રાષ્ટ્રવાદનો એક પ્રકાર હતો.

હિંદુત્વવાદી સંગઠનો

બ્રિટિશ જ્ઞાનકોશ અનુસાર, ભારતીય જનતા પાર્ટી (બીજેપી), ભારતનો એક મુખ્ય રાજકીય પક્ષ, હિંદુત્વ ની વિચારધારા ધરાવે છે જે "હિંદુ મૂલ્યોની દ્રષ્ટિએ ભારતીય સંસ્કૃતિ" ની હિમાયત કરે છે. ભાજપના મતે હિંદુત્વ શબ્દ, "સાંસ્કૃતિક રાષ્ટ્રવાદ" નો સંદર્ભ આપે છે અને તે "ધાર્મિક અથવા દેવશાહી ખ્યાલ નથી".

ઈતિહાસ

વિચારધારા

"હિંદુત્વ" શબ્દ સૌ પ્રથમ ૧૮૭૦ ના દાયકાના મધ્યમાં બંકિમચંદ્ર ચટ્ટોપાધ્યાયની નવલકથા આનંદમઠમાં આવ્યો હતો. બંગાળમાં ચંદ્રનાથ બાસુ અને રાષ્ટ્રીય વ્યક્તિ બાલ ગંગાધર તિલક દ્વારા હિંદુત્વ શબ્દ પહેલાથી ૧૮૯૦ ના દાયકામાં ઉપયોગમાં લેવાયો હતો. આ શબ્દ જમણેરી રાષ્ટ્રવાદી અને ભારતીય સ્વતંત્રતા ચળવળના કાર્યકર વિનાયક દામોદર સાવરકર દ્વારા ૧૯૨૩ માં અપનાવવામાં આવ્યો હતો, જ્યારે તેઓને બ્રિટીશ રાજને બરાબર બદલવા અને તેની સામે યુદ્ધ ઉશ્કેરવા બદલ જેલમાં ધકેલ્યાં હતા. તેમણે આ શબ્દનો ઉપયોગ તેમની વિચારધારા અને "વૈશ્વિક અને આવશ્યક હિંદુ ઓળખના વિચાર" ની રૂપરેખા માટે કર્યો હતો, જ્યાં "હિંદુ ઓળખ" વાક્યનો અર્થ "જીવનના માર્ગો અને અન્યના મૂલ્યો" થી વ્યાપક રીતે અર્થઘટન કરવામાં આવે છે તેવું ડબલ્યુ જે જોહ્ન્સન - હિંદુ ધર્મ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવા સાથે ધાર્મિક અધ્યયનના વિદ્વાન દ્વારા કહેવાયું છે. હિંદુત્વનો સમકાલીન અર્થ અને ઉપયોગ મોટા ભાગે સાવરકરના વિચારો પરથી ઉદ્ભવે છે. ચેતન ભટ્ટ જણાવે છે કે, જેમ કે ૧૯૮૦ પછીના રાષ્ટ્રવાદ અને ભારતમાં તે સામૂહિક રાજકીય પ્રવૃત્તિ છે.  

હિંદુ ધર્મના વિદ્વાન અરવિંદ શર્મા અનુસાર, હિંદુત્વ એક "સ્થિર અને એકાધિકાર ખ્યાલ" રહ્યો નથી, તેના બદલે તેનો અર્થ અને "સંદર્ભ, ટેક્સ્ટ અને સબટેક્સ્ટ સમય જતાં બદલાયા છે". સંસ્થાનવાદી યુગના સંઘર્ષો અને ૨૦મી સદીની શરૂઆતમાં નિયો-હિંદુ ધર્મની રચનાએ હિંદુત્વના મૂળ "હિંદુનેસ" અર્થમાં "વંશીયતા" ની ભાવના ઉમેરી. તેના પ્રારંભિક સમયમાં ૨૦મી સદીના પહેલા ભાગમાં યુરોપમાં પ્રચલિત જાતિવાદ અને રાષ્ટ્રવાદ વિભાવનાઓનો સમાવેશ થતો હતો, અને સંસ્કૃતિ ભાગરૂપે "વહેંચાયેલ લોહી અને જાતિ" ના પરિણામે તર્કસંગત હતી. સાવરકર અને તેમના હિંદુત્વના સાથીઓએ ૧૯૩૦ ના દાયકામાં પ્રચલિત "સામાજિક ડાર્વિનવાદ" સિદ્ધાંતો સ્વીકાર્યા. શર્મા કહે છે કે આઝાદી પછીના સમયગાળામાં, ખ્યાલ અસ્પષ્ટતાનો ભોગ બન્યો છે અને તેની સમજ "બે જુદા જુદા અક્ષો" પર આધારિત છે - એક ધર્મ વિરુદ્ધ સંસ્કૃતિ, રાષ્ટ્ર વિરુદ્ધ રાજ્યનો બીજો. સામાન્ય રીતે, ઘણા ભારતીયોમાં હિંદુત્વના વિચારોએ "પોતાને સંસ્કૃતિ અને રાષ્ટ્ર સાથે ગોઠવવાનો પ્રયાસ કર્યો છે".

વૃદ્ધિ

સુનામીમાં સંઘના સ્વયંસેવકો દ્વારા કરાતી સહાય

આરએસએસના ભૂતપૂર્વ સ્વયંસેવક એવા નાથુરામ વિનાયક ગોડસેએ મહાત્મા ગાંધીની હત્યા કર્યા પછી, ભારતના પ્રથમ વડા પ્રધાન જવાહરલાલ નહેરુની કેબિનેટે હિન્દુત્વની વિચારધારા આધારિત આરએસએસ પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો અને આરએસએસના ૨૦૦,૦૦૦ થી વધુ સ્વયંસેવકોની ધરપકડ કરી હતી. નહેરુએ હત્યા અને સંબંધિત સંજોગોની તપાસ માટે સરકારી કમિશનની પણ નિમણૂક કરી હતી. રાજકીય વિજ્ઞાનના વિદ્વાન નંદિની દેવ કહે છે કે આ સરકારી કમિશન દ્વારા કરવામાં આવેલી તપાસની શ્રેણીમાં પાછળથી હત્યામાં ભૂમિકા માટે આરએસએસનું નેતૃત્વ અને આરએસએસ નિર્દોષ હોવાનું જાણવા મળ્યું છે. ધરપકડ કરાયેલા સંઘના સ્વયંસેવકોને ભારતીય અદાલતો દ્વારા છૂટા કરવામાં આવ્યા હતા, અને ત્યારથી આરએસએસએ તેનો ઉપયોગ "ખોટા આળ લગાવેલ અને નિંદાના પુરાવા" તરીકે કર્યો છે.

દક્ષિણ ઍશિયાના અભ્યાસમાં વિશેષતા ધરાવતા ઇતિહાસકાર રોબર્ટ ફ્રાયનબર્ગના જણાવ્યા મુજબ, સ્વતંત્ર ભારતમાં આરએસએસના સભ્યપદનો મોટો વધારો થયો. આ સમયગાળામાં જ્યારે આરએસએસ "રાજકારણથી છૂટુંછવાયું" રહ્યું, જનસંઘ - એક અન્ય હિન્દુત્વ-વિચારધારા આધારિત સંસ્થા રાજકીય ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ્યો. ૧૯૫૨ અને ૧૯૭૧ ની વચ્ચેની ભારતીય સામાન્ય ચૂંટણીઓમાં જનસંઘને મર્યાદિત સફળતા મળી હતી. આ ભાગરૂપે, જન સંઘની નબળા નેતૃત્વ અને નેતૃત્વ અને તેના અભિયાનમાં પૂરતી સામાજિક અને આર્થિક નિતીના અભાવ ને કારણે, હિન્દુત્વની ભાવના પર તેનું ધ્યાન મતદારોને આકર્ષિત કરતું ન હતું. કોંગ્રેસ પક્ષના નેતાઓ જેમ કે ઇન્દિરા ગાંધીએ હિન્દુત્વ વિચારધારાના કેટલાક મહત્ત્વપૂર્ણ વિષયોની પસંદગી કરી હતી અને તેને સમાજવાદી નીતિઓ અને તેના પિતાના જવાહરલાલ નહેરુ સોવિયત શૈલીના કેન્દ્રિય રીતે નિયંત્રિત આર્થિક મોડેલ સાથે જોડ્યા હતા. હિન્દુત્વથી પ્રેરિત આરએસએસએ ૧૯૪૭ અને ૧૯૭૦ ના દાયકાની શરૂઆતની વચ્ચે તેની પાયાની કામગીરી ચાલુ રાખી હતી અને તેના સ્વયંસેવકોએ બ્રિટીશ ભારતના ભાગલાથી, યુદ્ધ અને હિંસાના ભોગ બનેલા હિંદુ અને શીખ શરણાર્થીઓ, આપત્તિ પીડિતોને આર્થિક રીતે સ્થાયી થવા માટે માનવતાવાદી સહાય પૂરી પાડી હતી અને મદદ કરી હતી.

૧૯૭૫-૧૯૭૭ ની વચ્ચે ઇન્દિરા ગાંધીએ પ્રેસ સેન્સરશીપ, વિપક્ષી નેતાઓની ધરપકડ અને ભારતીય નાગરિકોના ઘણાં મૂળભૂત માનવાધિકારોને સ્થગિત કરીને કટોકટીને નિર્દયતાથી અમલ કરી હતી. કટોકટીના દુરૂપયોગોએ એક વિશાળ પ્રતિકાર, સ્વયંસેવકોની ઝડપી વૃદ્ધિ અને હિન્દુત્વની વિચારધારાને રાજકીય ટેકો આપ્યો. ઇન્દિરા ગાંધી અને તેમના પક્ષને ૧૯૭૭ માં સત્તાની બહાર મત આપવામાં આવ્યા હતા. હિન્દુત્વની વિચારધારા આધારિત જન સંઘના સભ્યો જેમ કે અટલ બિહારી વાજપેયી, બ્રિજલાલ વર્મા અને લાલ કૃષ્ણન અડવાણીએ રાષ્ટ્રીય પ્રાધાન્ય મેળવ્યું હતું, અને હિન્દુત્વની વિચારધારા પર સહાનુભૂતિ ધરાવનાર મોરારજી દેસાઇ ગઠબંધન બિન-કોંગ્રેસ સરકારના વડા પ્રધાન બન્યા. આ ગઠબંધન ૧૯૮૦ સુધી ચાલ્યું ન હતું, અને સંયુક્ત પક્ષોના તૂટી પડવાથી એપ્રિલ ૧૯૮૦ માં ભારતીય જનતા પાર્ટીની સ્થાપના થઈ હતી. આ નવી રાષ્ટ્રીય રાજકીય પાર્ટીએ હિંદુત્વની વિચારધારા આધારિત ગ્રામીણ અને શહેરી તળિયા સંગઠનો પર આધાર રાખ્યો હતો જે ૧૯૭૦ના દાયકામાં ઝડપથી વિકસેલા હતા.