અવકાશ સંશોધન

અવકાશ સંશોધને બાહ્ય અવકાશના સંશોધન માટે ખગોળશાસ્ત્ર અને અવકાશ ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ છે. અવકાશમાં ભૌતિક સંશોધન માનવસહિત સ્પેસફલાઈટ અને રોબોટિક અવકાશયાન એમ બંને દ્વારા કરવામાં આવે છે. અવકાશીય પદાર્થોના નિરીક્ષણના વિજ્ઞાન ખગોળશાસ્ત્રનું અસ્તિત્વ ભરોસાપાત્ર રીતે નોંધાયેલા ઇતિહાસ પહેલાંનું છે, પરંતુ 20મી સદીમાં પ્રવાહી ઈંધણ ધરાવતા મોટા રોકેટ એન્જિનની શોધ થયા બાદ અવકાશનું ભૌતિક સંશોધન વાસ્તવિકતા બન્યું. અવકાશીય સંશોધનના સામાન્ય કારણોમાં વૈજ્ઞાનિક શોધખોળ, વિવિધ દેશોનું જોડાણ, માનવજાતના ભવિષ્યના બચાવની ખાતરી અને અન્ય દેશો સામે લશ્કરી અને વ્યૂહાત્મક સરસાઇ વધારવા માટેનો સમાવેશ થાય છે. ઘણીવાર અવકાશીય સંશોધનની અનેક રીતે ટીકા કરવામાં આવે છે.

સેટર્ન વી રોકેટનો અને અવકાશ સંશોધન મિશનમાં ઉપયોગ થયો છે

અવકાશીય સંશોધનનો ઉપયોગ ઘણીવાર શીત યુદ્ધ જેવી ભૂરાજકીય દુશ્મનાવટમાં આડકતરી હરીફાઇ તરીકે પણ કરવામાં આવે છે. અવકાશીય સંશોધનનો પ્રારંભિક યુગ સોવિયેત યુનિયન અને અમેરિકા વચ્ચેની અવકાશીય દોડ દ્વારા આલેખાયેલો છેઃ યુએસએસઆર દ્વારા ઓકટોબર 4, 1957ના રોજ પૃથ્વીની ભ્રમણકક્ષામાં મૂકવામાં આવેલા પ્રથમ માનવ ર્સિજત પદાર્થ સ્પુટનિક-1 અને અમેરિકાના અપોલો-11 ક્રાફટ દ્વારા જુલાઈ 20, 1969ના રોજ ચંદ્ર પર કરવામાં આવેલા પ્રથમ ઉતરાણને આ પ્રારંભિક ગાળાની સીમારેખા માનવામાં આવે છે. સોવિયેટ અવકાશ કાર્યક્રમએ ઘણાં સીમાચિહ્નો પ્રથમ વખત સિદ્ધ કર્યા હતા, જેમ કે 1957માં ભ્રમણકક્ષામાં પ્રથમ જીવિત વસ્તુને મોકલવી, 1961માં પ્રથમ માનવસહિત અવકાશીવિમાન (યુરી ગાગારીને વોસ્ટોક-1માં સફર કરી), 1965માં પ્રથમ સ્પેસવોક (એલેકસેઈ લેનોવ દ્વારા), 1966માં અન્ય અવકાશી પદાર્થ પર પ્રથમ ઓટોમેટીક ઉતરાણ અને 1971માં પ્રથમ સ્પેસ સ્ટેશન (સાલયુટ-1).

આશરે 20 વર્ષના અવકાશીય સંશોધન બાદ, અવકાશીય સંશોધન માટેનું કેન્દ્રબદુ કાંઈક નવું જાણવા માટે મોકલવામાં આવતી ફલાઈટથી હટીને સ્પેસ શટલ પ્રોગ્રામ જેવા રીન્યુએબલ હાર્ડવેર પર અને સ્પર્ધાને બદલે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્પેસ સ્ટેશન સહિતના સહકાર પર કેન્દ્રિત થયું.

1990થી ખાનગી લાભને કારણે અવકાશ પ્રવાસન અને ત્યારબાદ ચંદ્ર પરના ખાનગી અવકાશીય સંશોધનને પ્રોત્સાહન આપવામાં આવ્યું. (જુઓ જીએલએકસપી).

ઈ.સ.2000માં ચીને માનવસહિત સ્પેસફલાઈટના સફળ કાર્યક્રમનો પ્રારંભ કર્યો, જયારે યુરોપીયન યુનિયન, જાપાન અને ભારતે પણ ભવિષ્યમાં માનવસહિતના યાનની અવકાશી યાત્રાના કાર્યક્રમો ઘડેલા છે. અમેરિકાએ 2018સુધીમાં ચંદ્ર પર ફરી પાછા જવાનું અને ત્યાર બાદ મંગળ પર જવાનો નિર્ધાર વ્યકત કરેલો છે. 21મી સદી દરમિયાન ચીન, રશિયા, જાપાન અને ભારતે ચંદ્ર પરના માનવ યાત્રાની તરફેણ કરી છે, જયારે યુરોપીયન યુનિયને 21મી સદીમાં ચંદ્ર અને મંગળ બંને પર માનવ યાત્રાની તરફેણ કરી છે.

20મી સદીમાં અવકાશીય સંશોધનનો ઇતિહાસ

આ પણ જુઓ: Timeline of space exploration, Astronomy § History, and Timeline of first orbital launches by country

મોટા ભાગની ભ્રમણકક્ષા ઉડાન હકીકતમાં વાતાવરણના ઉપરના સ્તરમાં થતી હોય છે, ખાસ કરીને ઉષ્માઆવરણમાં

જુલાઈ 1950માં પ્રથમ બમ્પર રોકેટ કેપ કેનાવેરલ, ફ્લોરિડા ખાતેથી લોન્ચ કરાયું હતું, બમ્પર બે તબક્કાનું રોકેટ હતું.તે વી-2 મિસાઇલ બેઝ સાથે ડબલ્યુ કોર્પોરેટ રોકેટ સાથે ઉડ્યું હતું.તે તે સમયની વિક્રમી ઊંચાઇએ 400 કિલોમીટરે પહોંચી શક્યું હતું.જનરલ ઇલેક્ટ્રિક કંપની દ્વારા લોન્ચ થયેલું આ બમ્પરનો પ્રાથમિક રીતે રોકેટ સિસ્ટમના પરીક્ષણ અને ઉપરી વાતાવરણમાં સંશોધન માટે ઉપયોગ થયો હતો.બમ્પર રોકેટ કેટલાક પેલોડ્સ લઇને ઉડ્યું હતું જેને કારણે તેઓ હવાના તાપમાન અને પૃથ્વીની બહારથી આવતા કિરણોની અસર સહિતના પરિબળો માપી શક્યા હતા.

માનવર્સિજત પદાર્થને અવકાશમાં તરતો મૂકવાની દિશામાં પ્રથમ પગલું બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન વી-2 રોકેટના પરીક્ષણ દરમિયાન જર્મન વૈજ્ઞાનિકો દ્વારા ભરવામાં આવ્યું, જે ઓકટોબર 3,1942ના દિવસે વી-4ના અવકાશમાં લોન્ચ થવાની સાથે અવકાશમાં પ્રથમ માનવર્સિજત પદાર્થ બની રહ્યો. યુદ્ધ પછી, મિત્રરાજયોએ જર્મન વૈજ્ઞાનિકો અને યુદ્ધ દરમિયાન જપ્ત કરવામાં આવેલા તેમના રોકેટનો ઉપયોગ લશ્કરી અને નાગરિક અમે બંને પ્રકારના સંશોધનો માટે કર્યો. વી-2 રોકેટ પર અમેરીકાએ મે 10,1946માં કરેલું કોસ્મિક રેડિયેશન લોન્ચ અવકાશમાંથી પ્રથમ અવકાશીય સંશોધન બની રહ્યું. આ જ વર્ષે અવકાશમાંથી પૃથ્વીની પ્રથમ તસવીર લેવામાં આવી અને ત્યારબાદ 1947માં ફ્રુટફલાઈસને અવકાશમાં લઇ જવા સાથે પ્રથમ એનિમલ એકસપરીમેન્ટ કરવામાં આવ્યો, આ બંને પ્રયોગો અમેરીકનોએ લોન્ચ કરેલા મોડીફાઈડ વી-2એસ પર કરવામાં આવ્યા. આ બંને પ્રયોગો અવકાશમાં માત્ર થોડા સમય સુધી જ થઇ શકયા હોવાથી તેમની ઉપયોગીતા મર્યાદિત બની ગઇ.

ભ્રમણકક્ષામાં પ્રથમ ઉડાન

સૌ પ્રથમ કૃત્રિમ ઉપગ્રહ સ્પુટનિક 1એ 1957માં 939 કિમી (583 માઇલ) થી 215 કિમી (134 માઇલ)માં પૃથ્વીનું પરીભ્રમણ કર્યું હતું અને તેના ટૂંક જ સમય બાદમાં સ્પુટનિક 2 લોન્ચ કરવામાં આવ્યું હતું.દેશ દ્વારા પ્રથમ ઉપગ્રહ જુઓ (પ્રતિકૃત્રિ ચિત્રણ)

સોવિયેટ યુનિયને ઓકટોબર 4, 1957ના રોજ પૃથ્વીની ભ્રમણકક્ષામાં માનવરહિત સ્પુટનિક (ઉપગ્રહ-1) લોન્ચ કર્યો, જે ભ્રમણકક્ષામાં સફળતાપૂર્વક લોન્ચ કરવામાં આવેલો પ્રથમ પદાર્થ બની રહ્યો. આ ઉપગ્રહનું વજન આશરે 83 કિલોગ્રામ (184 પાઉન્ડ) હતું અને પૃથ્વીની ભ્રમણકક્ષામાં તે પૃથ્વીથી આશરે 250 કિલોમીટર (150 માઈલ)ના અંતરે ભ્રમણ કરતો હોવાનું માનવામાં આવે છે. તેમાં બે રેડિયો ટ્રાન્સમીટર (20 અને 40 મેગાહર્ટઝ તરંગલંબાઈ ધરાવતા) લગાવેલા હતા, જેમાંથી પેદા થતો "બીપ" અવાજ દુનિયાભરના રેડિયોમાં સાંભળી શકાતો હતો. રેડિયો સિગ્નલોનું પૃથક્કરણ કરીને આયોનોસ્ફીયરની ઈલેકટ્રોનની ઘનતા અંગેની માહિતી એકત્ર કરવામાં આવતી હતી, જયારે દબાણ અને તાપમાનના આંકડાઓ રેડિયો બીપના સમયગાળા પરથી મેળવવામાં આવતા હતા. પરીણામોએ દર્શાવ્યું કે ઉલ્કા પરમાણુથી ઉપગ્રહને પંચર પડ્યું ન હતું. સ્પુટનિક-1 આર-7 રોકેટ દ્વારા લોન્ચ કરવામાં આવ્યો હતો. આ ઉપગ્રહ પૃથ્વી પર પાછા ફરતી વખતે જાન્યુઆરી 3, 1958ના રોજ બળી ગયો હતો.

આ સફળતાથી અમેરીકાના અવકાશીય કાર્યક્રમોને વેગ મળ્યો, જેણે બે મહિના બાદ વાનગાર્ડ-1ને ભ્રમણ કક્ષામાં તરતો મૂકવાનો નિષ્ફળ પ્રયાસ કર્યો. જાન્યુઆરી 31, 1958ના રોજ, અમેરીકાએ જૂનો રોકેટ પર એકસપ્લોરર-1 ભ્રમણકક્ષામાં સફળતાપૂર્વક તરતો મૂકયો. આ સમય દરમિયાન, સોવિયેટ યુનિયને અવકાશમાં મોકલેલી લાઈકા નામની કૂતરી નવેમ્બર 3, 1957ના રોજ ભ્રમણકક્ષામાં જનારું પ્રથમ પ્રાણી બની.

પ્રથમ માનવ ઉડાન

પ્રથમ માનવ અવકાશયાન વોસ્ટોક-1 ("ઈસ્ટ 1") હતું, જે 27 વર્ષીય રશિયન અવકાશયાત્રી યુરી ગેગારીનને એપ્રિલ 12, 1961ના રોજ અવકાશમાં લઇ ગયું. આ અવકાશયાને એક કલાક અને 48 મિનિટમાં પૃથ્વીની પરીક્રમા પૂરી કરી. ગેગેરીનના યાને વિશ્વભરમાં ડંકો વગાડી દીધો, જેણે ખૂબ જ પ્રગતીશીલ સોવિયેટ અવકાશી કાર્યક્રમની વિશ્વને ઝાંખી કરાવી અને અવકાશીય સંશોધનમાં માનવ સ્પેસફ્લાઇટના નવા યુગનો પ્રારંભ કર્યો.

ચિત્ર:Gagarin space suite.jpg

યુરી ગાગારિન, પૃથ્વીની સૌપ્રથમ પરીભ્રમણીય ઉડાન કરનાર વ્યક્તિ

વોસ્ટોક-1ના પૃથ્વીના ભ્રમણકક્ષામાં તરતા મૂકાવાની ઘટનાના એક મહિનામાં જ અમેરીકાએ અવકાશમાં મરકયુરી-રેડસ્ટોન-3માં એલન શેફર્ડની સબઓર્બિટલ ફલાઈટ સાથે પ્રથમ માનવ અવકાશમાં મોકલ્યો. જહોન ગ્લેનની મરકયુરી-એટલાસ-6એ ફેબ્રુઆરી 20, 1962ના રોજ પૃથ્વીની પરીક્રમા કરી તે સાથે અમેરીકાએ ઓર્બિટલ ફલાઈટની સિદ્ધિ મેળવી.

વેલેન્ટાઇના ટેરેસ્કોવાએ વોસ્ટોક-6માં જૂન 16, 1963ના રોજ પૃથ્વીની 48 પરીક્રમા કરીને અવકાશમાં જનારી પ્રથમ મહિલા તરીકેનું સન્માન મેળવ્યું.

ચીને વોસ્ટોક-1ના અવકાશમાં જવાની ઘટનાના 42 વર્ષ બાદ ઓકટોબર 15, 2003ના રોજ યાંગ લીવેઈને શેન્ઝાઉ-5 (સ્પેસબોટ-5) અવકાશ યાનમાં અવકાશમાં મોકલીને અવકાશમાં માનવ મોકલવાની સિદ્ધિ મેળવી.

ગ્રહનું પ્રથમ સંશોધન

અન્ય અવકાશી પદાર્થ પર પહાચનારો પ્રથમ કૃત્રિમ ઉપગ્રહ લૂના-2 હતો, જે 1959માં અન્ય પદાર્થ પર પહાચ્યો. લૂના-9 એ 1966માં અન્ય અવકાશી પદાર્થ પર ઓટોમેટીક ઉતરાણ કર્યું. લ્યુના-10 અન્ય અવકાશી પદાર્થનો પ્રથમ કૃત્રિમ ઉપગ્રહ બન્યો.

અન્ય અવકાશી પદાર્થ પર પ્રથમ માનવ ઉતરાણ અપોલો-11એ તેના જુલાઈ 20, 1969ના ચંદ્ર ઉતરાણ દ્વારા કર્યું.

પ્રથમ સફળ આંતરગ્રહીય ઊડાન મરાઇનર-2એ 1962માં શુક્ર પર (અંતર 34773 કિલોમીટર) ભરી હતી. અન્ય ગ્રહો પરની ઊડાનની સિદ્ધિમાં મરાઇનર-4એ 1960માં મંગળ પરની ઊડાન, પાયોનિયર-10એ 1973માં ગુરૂની ઊડાન, મરાઇનર-10એ 1974માં બુધ પરની ઊડાન, પાયોનિયર-11એ 1979માં શનિની ઊડાન, વોયેજર-2એ 1986માં યુરેનસની ઊડાન અને વોયેજર-2એ 1989માં નેપ્ચ્યૂન પરની ઊડાન દ્વારા મેળવી હતી.

અન્ય ગ્રહ પરથી તેની સપાટી પરથી મર્યાદિત પ્રમાણમાં પણ માહિતી મેળવવા માટેની સૌ પ્રથમ આંતરગ્રહીય ઊડાન 1970માં વિનેરા-7એ શુક્ર પર ભરી હતી, જેણે 23 મિનિટ સુધી માહિતી મોકલી હતી. 1971માં માર્શ-3 મિશને મંગળ પર પ્રથમ સોફટ લેન્ડિંગ કરવાની સિદ્ધિ મેળવીને લગભગ 20 સેકન્ડની માહિતી મોકલી હતી. પછીથી ઘણાં લાંબા સમય સુધી અન્ય ગ્રહની સપાટી પર રહેવાની સિદ્ધિ પણ મેળવવામાં આવી હતી, જેમાં વાઇકિંગ-1ના 1975થી 1982 સુધી એમ લગભગ 6 વર્ષ કરતાં પણ વધારે સમય મંગળની સપાટી પર કાર્ય કરવાના અને 1982માં વિનેરા-13ના શુક્રની સપાટી પરના લગભગ બે કલાકના ટ્રાન્સમિશનનો સમાવેશ થાય છે (જે અત્યાર સુધીનું સૌથી લાંબુ સોવિયેટ પ્લાનેટરી સરફેસ મિશન હતું).

અવકાશીય સંશોધનના પ્રથમ તબક્કાના મહત્ત્વના લોકો

રોકેટ ટેકનોલોજીએ પૃથ્વીના બહારના વાતાવરણમાં પહોંચવાના સ્વપ્નને વેગ આપ્યો. બળ પૂરું પાડવાના અને મટીરીયલ નિષ્ફળ જવાની સમસ્યાથી ઊપર ઊઠીને અવકાશમાં યાત્ર કરનાનું પ્રથમ રોકેટ જર્મન વી-2 હતું. દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ધના અંતિમ દિવસો દરમિયાન આ ટેકનોલોજી અમેરીકા અને રશિયા એમ બંનેએ તેના ડિઝાઈનરની જેમ જ હસ્તગત કરી લીધી. આ ટેકનોલોજીના વિકાસનું પ્રારંભિક બળ અણુશસ્ત્રોને ઝડપથી વહન કરવા માટે લાંબા અંતરની ઈન્ટરકોન્ટીનેન્ટલ બેલિસ્ટિક મિસાઈલ્સ (આઈસીબીએમ) માટેની શસ્ત્રો માટેની દોટે પૂરું પાડ્યું, પરંતુ 1961માં યુએસએસઆરએ અવકાશમાં પ્રથમ માનવ મોકલતાં અમેરીકાએ રશિયા સાથે અવકાશી દોડમાં પોતાને સામેલ કર્યું.

• કોન્સ્ટાન્ટીન ટીઓલકોવ્સ્કી, રોબર્ટ ગોડાર્ડ , હર્મન ઓબેર્થ અને રેઈનહોલ્ડ ટિલિંગ એ 20મી સદીના પ્રારંભિક વર્ષોમાં રોકેટ્રીના પાયાના કામમાં આગેવાની લીધી.
• વેર્નહર વોન બ્રૌન દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન નાઝી જર્મનીના વી-2 રોકેટ પ્રોજેકટનો અગ્રણી રોકેટ એન્જિનિયર હતો. યુદ્ધના અંતિમ દિવસોમાં જર્મન રોકેટ પ્રોગ્રામના કારીગરોને દોરીને અમેરીકનોની સરહદ સુધી લઇ આવ્યો, જયાં તેમણે શરણાગતિ સ્વીકારી અને તેમને અમેરિકાના રોકેટના વિકાસ માટે કામ કરવા માટે અમેરીકા લઇ આવવામાં આવ્યા. તેણે અમેરિકન નાગરિકત્વ મેળવ્યું અને અમેરીકાના પ્રથમ ઊપગ્રહ એકસપ્લોરર-1 વિકસાવનારી અને તેને લોન્ચ કરનારી ટીમનું નેતૃત્ત્વ કર્યું. વોન બ્રૌને પછીથી નાસાના માર્શલ સ્પેસ ફલાઈટ સેન્ટર ખાતે સેટર્ન-5 નામના ચંદ્ર રોકેટને વિકસાવનારી ટીમનનું પણ નેતૃત્ત્વ કર્યું.
• પ્રારંભિક વર્ષોમાં અવાકાશી દોડનું નેતૃત્ત્વ સર્જેઈ કોરોલ્યોવે પણ સંભાળ્યું, જેના વારસમાં આર-7 અને સોયુઝ બંનેનો સમાવેશ થાય છે, જે આજે પણ સેવામાં છે. પૃથ્વીની ભ્રમણ કક્ષામાં પ્રથમ સેટેલાઈ, પ્રથમ પુરુષ (અને પ્રથમ સ્ત્રી પણ) લઇ જનાર અને પ્રથમ સ્પેસવોક લોન્ચ કરવામાં પણ કોરોલેવનું ભેજું હતું. તેના મૃત્યુ સુધી તેની ઓળખને રાજકીય ભેદ તરીકે સાચવવામાં આવી હતી, એટલી હદ સુધી કે તેની માતાને પણ ખ્યાલ ન હતો કે તે રશિયાના અવકાશ કાર્યક્રમો માટે જવાબદાર છે.
• કેરીમ કેરીમોવ સોવિયેટ અવકાશ કાર્યક્રમોના સ્થાપકોમાં સ્થાન ધરાવતો હતો અને સર્જેઈ કોરોલ્યોવની સાથે મળીને પ્રથમ માનવ યાન (વોસ્ટોક -1)ના નિર્માણમાં ભાગ ભજવનારો અગ્રણી આર્કિટેકટ હતો. 1966માં કોરોલ્યોવના મૃત્યુ બાદ કેરીમોવ સોવિયેટના અવકાશ કાર્યક્રમોમાં અગ્રણી વૈજ્ઞાનિક બની ગયો અને સેલ્યુટ અને મીર સીરીઝ સહિત 1971થી 1991 દરમિયાન પ્રથમ સ્પેસ સ્ટેશન અને તેના પહેલાંના 1967માં કોસમોસ 186 અને કોસમોસ 188 લોન્ચ કરવા માટે જવાબદાર હતા.

રોબર્ટ ગિલરુથ

અન્ય મહત્ત્વના લોકો નીચે મુજબ છેઃ

• વેલેન્ટીન ગ્લુશ્કો એ યુએસએસઆર માટે ચીફ એન્જિન ડિઝાઈનરની ભૂમિકા ભજવી. ગ્લુશ્કોએ પ્રારંભના વર્ષોમાં સોવિયેટ દ્વારા લોન્ચ કવરામાં આવેલા રોકેટ્સમાં ઊપયોગમાં લેવાયેલા એન્જિન ડિઝાઈન કર્યા હતા, પરંતુ તેને કોરોલ્યોવ સાથે ગજગ્રાહ રહેતો હતો.
• વેસીલી મિશીન સર્જેઈ કોરોલ્યોવના હાથ નીચે કામ કરતો ચીફ ડિઝાઈનર અને જર્મન વી-2 ડિઝાઈનની ચકાસણી કરનારા સોવિયેટ વૈજ્ઞાનિકોમાં સ્થાન ધરાવતો હતો. સર્જેઈ કોરોલ્યોવના મૃત્યુ બાદ ચંદ્ર પર પ્રથમ માનવ મોકલનારા દેશ તરીકેની સિદ્ધિ મેળવવામાં રશિયાના નિષ્ફળતા માટે મિશીનને જવાબદાર ઠેરવવામાં આવ્યો હતો.
• બોબ ગીલરુથ સ્પેસ ટાસ્ક ફોર્સનો નાસાનો વડો અને 25 માનવ અવકાશ યાનનો ડિરેકટર હતો. ગીલરુથએ જ જહોન એફ કેનેડીને અવકાશી સંશોધનના ક્ષેત્રમાં સોવિયેટ પર ફરીથી સરસાઈ મેળવવા માટે ચંદ્ર પર પહાચવાનું બહાદુરીભર્યું પગલું ભરવાનું સૂચન કર્યું હતું.
• ક્રિસ્ટોફર સી. ક્રાફટ, જુનિયર મિશન કન્ટ્રોલ અને તેને સંલગ્ન ટેકનોલોજી અને પ્રક્રિયા પર દેખરેખ રાખનાર નાસાનો પ્રથમ ફલાઈટ ડિરેકટર હતો.
• મેકસીમ ફેગેટ મકર્યુરી કેપ્સ્યુલનો ડિઝાઈનર હતોઃ તેણે જેમિની અને અપોલો અવકાશયાન ડિઝાઈન કરવામાં મહત્ત્વનો ભાગ ભજવ્યો હતો અને સ્પેસ શટલની ડિઝાઈનમાં પણ પોતાનું યોગદાન આપ્યું હતું.

અવકાશીય સંશોધનનું ભવિષ્ય

ઇન્ટરનેશનલ સ્પેસ સ્ટેશન ખાતે યુરોપીયન સ્પેસ એજન્સીનું કોલમ્બસ મોડ્યુલ, જે 2008માં યુએસ સ્પેસ શટલ મિશન એસટીએસ-122 પર અવકાશમાં લોન્ચ કરવામાં આવ્યું હતું.

સરકારી સંસ્થાઓ અને અવકાશીય સંશોધનનો હેતુ ધરાવતી ખાનગી ક્ષેત્રની સંસ્થાઓએ ઈ.સ. 2000માં અવકાશીય સંશોધન અંગેના અનેક આયોજનનો અંગે જાહેરાતો કરી હતી.

સંશોધનના લક્ષ્યાંક

અવકાશજીવવિજ્ઞાન

મુખ્ય લેખ: Astrobiology

અવકાશજીવવિજ્ઞાન એ ખગોળશાસ્ત્ર, જીવશાસ્ત્ર અને ભૂસ્તરશાસ્ત્ર સહિતના બ્રહ્માંડમાં રહેલા જીવનનો અભ્યાસ કરતી વિદ્યાશાખા છે. તે પ્રાથમિક રીતે જીવનના ઉદભવ, વહેંચણી અને ઊત્ક્રાંતિ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. તેને એકસોબાયોલોજી (ગ્રીક ભાષામાં έξω પરથી "બહારનું") તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. શબ્દ ઝેનોબાયોલોજીનો પણ ઊપયોગ કરવામાં આવે છે, પરંતુ ટેકનિકલ રીતે આ શબ્દ પ્રયોગ ખોટો છે કારણ કે તેનો અર્થ અજાણી વસ્તુઓનું જીવશાસ્ત્ર થાય છે. અવકાશજીવવૈજ્ઞાનિકે પૃથ્વી પર જોવા મળતા જીવન કરતાં સ્રાસાયણિક રીતે સંપૂર્ણ અલગ હોય તેવા જીવનની શકયતાને પણ ધ્યાનમાં લેવી જ જોઈએ.

7 જૂન 1992ના રોજ સૂર્યની લીધેલી તસવીરો જે સૂર્યકલંકો દર્શાવે છે

સૂર્ય

સૂર્ય પર ભૌતિક રીતે સંશોધન હાથ ધરવું નજીકના ભવિષ્યમાં શકય બને તેમ લાગતું ન હોવાં છતાં અવકાશમાં જવાના એક કારણમાં સૂર્ય વિશે વધારે જાણવાની તમન્નાનો પણ સમાવેશ થાય છે. એકવખત વાતાવરણથી અને પૃથ્વીના ચુંબકીય ક્ષેત્રથી ઊપર ગયા બાદ પૃથ્વી પર ન પહાચી શકતા સૌર પવન અને ઈન્ફ્રારેડ અને પારજાંબલી કિરણો સુધી પહાચી શકાય છે. સૂર્યમાંથી જ મોટો ભાગના અવકાશી હવામાનનું સર્જન થાય છે, જે પૃથ્વી પર વીજળીના ઊત્પાદન અને ટ્રાન્સમિશન સિસ્ટમને અસર કરે છે અને તેમાં અવરોધ કરીને ઊપગ્રહ કે અવકાશીની તપાસને બગાડી પણ શકે છે.

મર્ક્યુરીની મેસેન્જર છબી

18,000 કિમીની ઊંચાઇએથી લીધેલી મેસેન્જર છબી, જે 500 કિમીનો વિસ્તાર દર્શાવે છે

બુધ

મુખ્ય લેખ: Exploration of Mercury

અંદરના ગ્રહોમાં બુધ પર સૌથી ઓછું સંશોધન થયું છે. જાન્યુઆરી 2008ની સ્થિતિએ, મરાઇનર-10 અને મેસેન્જર મિશન જ બુધનું સૌથી નજીકથી નિરીક્ષણ કરનારા મિશન બની રહ્યા છે. મરાઇનર-10એ 1975માં કરેલા (મુસેલ, 2006બી) નિરીક્ષણોની વધારે તપાસ માટે મેસેન્જરે જાન્યઆરી 14, 2008ના રોજ બુધ પર ઊડાન ભરી હતી. બુધ પરનું ત્રીજી અવકાશ યાત્રા ઈ.સ. 2020માં આયોજન કરવામાં આવેલું બેપિકોલોમ્બો છે, જેમાં બે સંશોધનનો સમાવેશ થાય છે. બેપિકોલોમ્બો જાપાન અને યુરોપીયન અવકાશી સંસ્થાનું સંયુકત સાહસ છે. મેસેન્જર અને બેપીકોલોમ્બોનો ઊદ્દેશ્ય મરાઇનર-10ની ઊડાન દ્વારા શોધી કાઢવામાં આવેલી ઘણી રહસ્યમયને સમજવામાં વૈજ્ઞાનિકોને મદદરૂપ થવા માટે ખૂટતી માહિતી એકત્ર કરવાનો છે.

સૂર્યમંડળની અંદર રહેલા અન્ય ગ્રહો પરની ઊડાન ઉર્જાના ખર્ચે સિદ્ધ કરવામાં આવે છે, જેને અવકાશયાનની ઝડપમાં આવેલા ચોખ્ખા તફાવત અથવા ડેલ્ટા-વી તરીકે વર્ણવવામાં આવે છે. બુધ પર પહોંચવામાં પ્રમાણમાં વધારે પ્રમણમાં ડેલ્ટા-વીની જરૂરીયાત હોવાથી અને બુધ સૂર્યથી તે ઘણો નજીક હોવાને કારણે તેનું સંશોધન કરવું મુશ્કેલ છે અને તેની આસપાસની ભ્રમણકક્ષા પણ અસ્થિર છે.

શુક્રની મરાઇનર 10 છબી

શુક્ર

મુખ્ય લેખ: Observations and explorations of Venus

શુક્ર આંતરગ્રહીય ઊડાન અને યાનના ઊતરાણ માટેનું પ્રથમ લક્ષ્યાંક હતો અને સૂર્ય મંડળમાં સૌથી પડકારદાયક સપાટી પરનું વાતાવરણ ધરાવતો હોવા છતાં સૂર્ય મંડળના કોઇપણ ગ્રહ કરતાં તેના પર સૌથી વધારે યાન (લગભગ બધા જ યુએસએસઆર દ્વારા) ઊતરાણ માટે મોકલવામાં આવ્યા છે. તરફની સૌ પ્રથમ ઊડાન ભરનાર યાન અમેરીકન મેરિનર-2 હતું, જે 1962માં શુક્ર પાસેથી પસાર થયું હતું. મરાઇનર-2 પછી શુક્ર તરફની ઊડાનને અન્ય અવકાશી પદાર્થોને ગુરુત્વાકર્ષીય સહાય પૂરી પાડવાના મિશનના ભાગરૂપે અનેકવિધ અવકાશ સંસ્થાઓ તરફથી અનેક યાને શુક્ર તરફ ઊડાન ભરી છે. ઈ.સ.1967માં સૌ પ્રથમ વખત વિનેરા-4એ શુક્રના વાતાવરણમાં પ્રવેશીને તેની ચકાસણી કરી હતી. ઈ.સ. 1970માં વિનેરા-7 શુક્રની સપાટી સુધી પહાચીને ઊતરાણ કરનારું પ્રથમ અવકાશ યાન બન્યું અને 1985 સુધીમાં સોવિયેટ યુનિયનના આઠ યાને શુક્ર પર સફળતાપૂર્વક ઊતરાણ કર્યું જેણે તસવીરો અને અન્ય સપાટી સંબંધિત માહિતી સીધી રીતે પૂરી પાડી. સોવિયેટે ઈ.સ. 1975માં ભ્રમણકક્ષામાં મૂકેલા વિનેરા-9થી શરૂ કરીને લગભગ દસ જેટલા સફળ ઓર્બિટર મિશન શુક્ર પર મોકલવામાં આવ્યા છે, જેમાં શુક્રની સપાટીની માપણી કરવા માટે સમજવામાં મુશ્કેલી પડે તેવા વાતાવરણમાં ઘૂસવા માટે રડારનો ઊપયોગ કરનારા પછીના મિશનનો પણ સમાવેશ થાય છે.

એપોલો 17 દ્વારા લેવાયેલું "માર્બલ" પૃથ્વી ચિત્ર

અવકાશમાંથી લેવાયેલી પૃથ્વીની પ્રથમ ટેલિવિઝન તસવીર

પૃથ્વી

મુખ્ય લેખ: Earth observation satellite

અવકાશી સંશોધનનો ઊપયોગ પૃથ્વીને સ્વતંત્ર અવકાશી પદાર્થ તરીકે સમજવા માટે પણ કરવામાં આવે છે. ભ્રમણકક્ષાની અવકાશ યાત્રા પૃથ્વી અંગેની એવી માહિતી પૂરી પાડી શકે છે જે માત્ર પૃથ્વીની સપાટી પર રહીને મેળવવામાં આવેલા સંદર્ભો દ્વારા મેળવવી મુશ્કેલ અથવા તો અશકય હોય છે.

દાખલા તરીકે, અમેરીકાના પ્રથમ કૃત્રિમ ઊપગ્રહ એકસપ્લોરર-1 એ શોધ કરી ત્યાં સુધી વાન એલન વલયના અસ્તિત્વ અંગે બધા અજાણ હતા. આ બેલ્ટ્સ પૃથ્વીના ચુંબકિય ક્ષેત્રો દ્વારા આંતરવામાં આવેલા રેડિયેશન ધરાવે છે, જે હાલમાં 1000 કિમી ઊપરથી ઊપર અવકાશમાં માનવજીવન ધરાવતા સ્પેસ સ્ટેશનના બાંધકામને બિનવ્યવહારુ બનાવે છે. આ આકસ્મિક શોધ બાદ, પૃથ્વીના અવકાશીય દૃષ્ટિકોણથી સંશોધન માટે અનેક ઊપગ્રહો પૃથ્વીના નિરીક્ષણ માટે તેની ભ્રમણકક્ષામાં તરતા મૂકવામાં આવ્યા છે. આ ઉપગ્રહોએ પૃથ્વી પર આકાર લેતી અનેકવિધ ઘટનાઓને સમજવામાં ખૂબ જ મોટો ફાળો આપ્યો છે. દાખલા તરીકે, ઓઝોનના સ્તરમાં પડેલા ગાબડું પૃથ્વીના વાતાવરણનું સંશોધન કરી રહેલા કૃત્રિમ ઉપગ્રહ દ્વારા શોધી કાઢવામાં આવ્યું હતું અને ઉપગ્રહોનો ઉપયોગ પુરાતત્ત્વીય સ્થળો અથવા તો ભૂસ્તરીય બંધારણની શોધ માટે પણ કરવામાં આવે છે જેની ઓળખ અન્ય રીતે મુશ્કેલ કે અશકય બની રહે છે.

અર્થ લ્યુક વાયાટુર (બેલ્જિયમ) પરથી ચંદ્રનું દૃશ્ય

એપોલો 16 અવકાશયાત્રી જોહન યંગ

પૃથ્વીનો ચંદ્ર

મુખ્ય લેખ: Exploration of the Moon

પૃથ્વીનો ચંદ્ર (પૃથ્વી સિવાય) પ્રથમ અવકાશી પદાર્થ હતો જેના અંગે અવકાશી સંશોધન શરૂ કરવામાં આવ્યું. ચંદ્ર પ્રથમ અવકાશી પદાર્થ તરીકે ઊડાન ભરવામાં આવી હોવાનું, તેનું ભ્રમણ કરવામાં આવ્યું હોવાનું અને તેના પર અવકાશયાન ઊતારવામાં આવ્યું હોવાનું આગવું મહત્ત્વ ધરાવે છે અને માનવ દ્વારા જેની મુલાકાત લેવામાં આવી હોય તેવો તે એકમાત્ર અવકાશી પદાર્થ છે.

ઈ.સ. 1959માં સોવિયેટે માનવજાતને કયારેય દૃશ્યમાન ન થઇ શકી હતી તેવી ચંદ્રની બીજી બાજુની પ્રથમ તસવીર મેળવી. અમેરિકાનું ચંદ્રનું સંશોધન ઈ.સ. 1962માં રેન્જર-4 સાથે શરૂ થયું. ઈ.સ. 1966થી શરૂ કરીને સોવિયેટે ચંદ્ર પર અનેક અવકાશયાન સફળ રીતે ઉતાર્યા જેણે ચંદ્રની સપાટી પરથી માહિતી મોકલી આપીઃ માત્ર ચાર જ મહિના બાદ, સર્વેયર-1એ ચંદ્ર પર અમેરિકાના સફળ યાન ઊતરાણની શ્રેણીના મંડાણ કર્યા. સોવિયેટની માનવવિહીન અવકાશયાત્રા 1970ના દાયકામાં લુનોખોડ પ્રોગ્રામમાં પૂરી થઇ જેમાં પ્રથમ માનવવિહીન રોવર્સ અને ચંદ્રની સપાટીની માટી પૃથ્વી પર અભ્યાસ માટે લાવવાની સફળતાનો સમાવેશ થાય છે. આ એવી પ્રથમ (અને અત્યારસુધીની એકમાત્ર) ઘટના બની રહી જેમાં અન્ય ગ્રહોની માટીના નમૂના પૃથ્વી પર ઓટોમેટીક રીતે લાવવામાં આવ્યા હોય. અનેક દેશો દ્વારા ચંદ્રના પરીભ્રમણ માટે છોડવામાં આવેલા માનવવિહીન અવકાશ યાન દ્વારા ચંદ્રનું સંશોધન ચાલુ રહ્યું અને ભારતે પણ 2008માં મૂન ઇમ્પેક્ટ પ્રોબ મિશન હાથ ધર્યું.

ઈ.સ. 1968માં એપોલો-8ની અવકાશ યાત્રાથી માનવસહિતના યાન દ્વારા ચંદ્રના સંશોધનનો પ્રારંભ થયો જેમાં પ્રથમ વખત કોઈપણ અવકાશી પદાર્થની માનવ દ્વારા સફળ પરીક્રમા કરવામાં આવી. ઈ.સ. 1969માં અપોલો-11ની અવકાશયાત્રાથી માનવે અન્ય વિશ્વ પર પ્રથમ વખત પગ માંડ્યો. જો કે, ચંદ્રનું માનવ સંશોધન લાંબો સમય ચાલ્યું નહીં. ઈ.સ. 1972માં અપોલો-17 દ્વારા છેલ્લી વખત માનવે ચંદ્રની મુલાકાત લીધી અને નજીકના ભવિષ્યમાં ચંદ્ર પર માનવયાત્રાનું કોઇ આયોજન કરવામાં આવ્યું નથી.

એચએસટી પરથી મંગળનું દૃશ્ય

2004માં સ્પિરિટ દ્વારા લેવાયેલી પેનોરમાનો એક ભાગ

મંગળ

મુખ્ય લેખ: Exploration of Mars

સોવિયેટ યુનિયન (પછીથી રશિયા), અમેરિકા, યુરોપ અને જાપાનના અવકાશી સંશોધન કાર્યક્રમમાં મંગળનું સંશોધન મહત્ત્વનો ભાગ છે. 1960ના દાયકામાં ઓર્બિટર, લેન્ડર્સ અને રોવર્સ સહિતના ડઝનબંધ રોબોટિક અવકાશયાનો મંગળ તરફ મોકલવામાં આવ્યા હતા. આ અવકાશયાત્રાઓનો ઊદ્દેશ્ય મંગળની વર્તમાન પરિસ્થિતિ અને ઇતિહાસ અંગેના સવાલોના જવાબ આપવા માટેની માહિતી એકઠી કરવાનો હતો. વૈજ્ઞાનિક સમુદાય દ્વારા ઊભા કરવામાં આવેલા પ્રશ્નો માત્ર આ લાલ ગ્રહ અંગેની વધારે સમજ પૂરી પાડવા ઉપરાંત પૃથ્વીના ભૂતકાળ અને શકય ભવિષ્ય અંગે પણ વધારે ઉંડાણપૂર્વકની માહિતી પૂરી પાડશે તેવી અપેક્ષા રાખવામાં આવે છે.

મંગળનું સંશોધન ખૂબ જ ખર્ચાળ પણ પૂરવાર થયું છે કારણ કે લગભગ બે-તૃત્યાંશ જેટલા અવકાશયાનો મંગળ પરની તેમની યાત્રા પૂરી કરે તે પહેલાં જ તૂટી પડ્યા છે તો કેટલાક તો યાત્રા શ જ કરી શકયા ન હતા. આટલી મોટી નિષ્ફળતાનું કારણ આ આંતરગ્રહીય યાત્રામાં સમાવિષ્ટ ગૂંચવડો અને અનેકવિધ વિવિધતાઓને કારણે ગણી શકાય અને તેના કારણે સંશોધકો મજાકમાં તેને મહાન મોટામસ ભૂત તરીકે ઓળખાવે છે જે મંગળ પર જતા યાનને ખાઇને જીવન ગુજારે છે. આ પરિસ્થિતિને મંગળના શ્રાપ (મંગળ દોષ) તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.

ફોબોસ

મુખ્ય લેખ: Exploration of Phobos

ઈ.સ. 2011માં લોન્ચ કરવાનું આયોજન કરવામાં આવેલી રશિયન અવકાશયાત્રા ફોબોસ-ગ્રન્ટ ફોબોસ અને મંગળની આજુબાજુની ભ્રમણકક્ષાના સંશોધનનો પ્રારંભ કરશે અને મંગળના ચંદ્રો અથવા ફોબોસ મંગળ પર યાત્રા કરતાં યાનને બદલવાનું સ્થળ બની શકે તેમ છે કે નહીં.

ગુરુની વોયેજર 1 દ્વારા લેવાયેલી તસવીર

ગેલિલીયો અવકાશયાન દ્વારા લેવાયેલી તસવીર

ગુરુ

મુખ્ય લેખ: Exploration of Jupiter

ગુરુના સંશોધનમાં આ ગ્રહ પર 1973થી શ કરીને નાસા દ્વારા મોકલવામાં આવેલા અનેક ઓટોમેટિક અવકાશયાનનો સમાવેશ થાય છે. મોટાભાગની અવકાશયાત્રાઓ માત્ર ફલાયબાય્સ હતી જેમાં ગ્રહ પર ઊતરાણ કર્યા વિના કે તેની ભ્રમણ કક્ષામાં પ્રવેશ કર્યા સિવાય ઉંડાણપૂર્વક નિરીક્ષણ કરવામાં આવ્યું હતું, માત્ર ગેલિલીયો અવકાશયાને જ ગુરુ પર ઊતરાણ કર્યું હતું. ગુરુ પર માત્ર થોડોક જ ખડકાળ પ્રદેશ હોવાનું અને કઠળ સપાટી ન હોવાનું માનવામાં આવતું હોવાથી તેના પર ઊતરાણ લગભગ શકય નથી.

પૃથ્વી પરથી ગુરુ પર જવા માટે 9.2 કિમી પ્રતિ સેકન્ડના ડેલ્ટા-વીની જરૂર પડે છે, જેની સરખામણી પૃથ્વીની નીચલી ભ્રમણકક્ષામાં પહાચવા માટે જરી 9.7 કિમી પ્રતિ સેકન્ડ ડેલ્ટા-વી સાથે કરી શકાય. સદનસીબે, ગ્રહની આસપાસની ઊડાનથી મળતી ગુરુત્વાકર્ષણની સહાયતાનો ઉપયોગ ગુરુ સુધી પહોંચવા માટે જર પડતી ઉર્જામાં ઘટાડો કરવામાં કરી શકાય, અલબત્ત તેના માટે અવકાશયાત્રાનો સમયગાળો ખૂબ જ વધી જાય.

ગુરુ જાણમાં હોય તેવા 60થી વધુ ચંદ્ર ધરાવે છે જેમાંથી મોટા ભાગના વિશે ખૂબ જ ઓછી માહિતી છે.

વોયેજર 2 દ્વારા લેવાયેલી શનિની તસવીર

ટિટાનની સપાટી પરથી હ્યુજેન્સની તસવીર

શનિ

મુખ્ય લેખ: Exploration of Saturn

શનિનું સંશોધન માત્ર નાસા દ્વારા મોકલવામાં આવેલા માનવરહિત અવકાશ યાન દ્વારા જ કરવામાં આવ્યું છે, જેમાં અન્ય અવકાશી સંસ્થાઓના સહકારમાં આયોજન કરીને અમલ કરવામાં આવેલી એક અવકાશ યાત્રા (કેસીની-હ્યુજીન્સ)નો પણ સમાવેશ થાય છે. આ અવકાશયાત્રાઓમાં શનિની આસપાસથી પસાર થયેલા 1979માં પાયોનિયર-11, 1980માં વોયજર-1, 1982માં વોયજર-2 અને 2004માં શનિની ભ્રમણ કક્ષામાં પ્રવેશેલા કેસીની અવકાશયાનનો સમાવેશ થાય છે અને તેની યાત્રા 2010માં પણ ચાલુ રહેશે તેવી અપેક્ષા રાખવામાં આવે છે.

શનિને ઓછામાં ઓછા 60 ઉપગ્રહો છે,જો કે તેની ચોક્કસ સંખ્યા અંગે મતભેદ છે કારણ કે શનિના વલયો સ્વતંત્ર રીતે પરિભ્રમણ કરતાં જુદા-જુદા કદના અનેક પદાર્થોના બનેલા છે. આ ચંદ્રમાંથી સૌથી મોટો ટાઈટન છે. ટાઈટન સૂર્ય મંડળનો એવો એકમાત્ર ચંદ્ર છે જે પૃથ્વી કરતાં વધારે ગાઢ અને ઊંડું વાતાવરણ હોવાની વિશિષ્ટતા ધરાવે છે. કેસીની અવકાશયાનમાંથી હ્યજીન પ્રોબ્સને ટાઈટન પર સફળતાપૂર્વક ઊતારવાને પરિણામે, ટાઈટન (પૃથ્વીના પોતાના ચંદ્ર સિવાય) લેન્ડર દ્વારા સફળતાપૂર્વક સંશોધન કરવામાં આવ્યો હોય તેવા એક માત્ર ચંદ્ર હોવાની પણ વિશિષ્ટતા ધરાવે છે.

વોયેજર 2 પરથી યુરેનસનું દૃશ્ય

મિરાન્ડાની વિકૃત સપાટી દર્શાવતી વોયેજર 2ની તસવીર

યુરેનસ

મુખ્ય લેખ: Exploration of Uranus

યુરેનસનું સંશોધન સમગ્રપણે વોયેજર 2 અવકાશયાન દ્વારા થયું છે અને અત્યારે તેની અન્ય કોઇ મુલાકાતનું આયોજન નથી. તેના 97.77° ઢોળાવને કારણે તેના ધ્રૂવીય પ્રદેશો લાંબા સમય સુધી સૂર્યપ્રકાશ અથવા અંધકારના સંપર્કમાં આવે છે, યુરેનસ પર શું છે તેની વૈજ્ઞાનિકો ધારણા કરી શકતા નથી. 24 જાન્યુઆરી 1986ના રોજ યુરેનસની સૌથી નજીક જવાયું હતું. વોયેજર 2 એ ગ્રહના અનન્ય વાતાવરણ અને ચુંબકીયઆવરણનો અભ્યાસ કર્યો હતો. વોયેજર 2 એ તેની વલય પ્રણાલી અને યુરેનસના ચંદ્રની પર તપાસ કરી હતી જેમાં અગાઉ જાણમાં આવેલા ચંદ્રોનો પણ સમાવેશ થાય છે, તેણે અગાઉ જાણમાં ન આવ્યા હોય તેવા દસ ચંદ્રો પણ શોધ્યા હતા.

યુરેનસની તસવીરો સૂચવે છે કે તે દેખાવમાં અત્યંત સમાન છે અને તેમાં ગુરુ અને શનિ પર જોવા મળે છે તેમ વાવાઝોડા કે વાતાવરણીય પટ્ટા નથી. ગ્રહની છબીમાં માત્ર કેટલાક વાદળાઓની ઓળખ કરવા પણ સખત મહેનતની જરૂર પડી હતી. જો કે યુરેનસનું ચુંબકીયઆવરણ એકદમ અલગ હોવાનું સાબિત થયું છે અને તેના પર ગ્રહની અસાધારણ અક્ષીય ઢાળની ભારે અસર છે. યુરેનસના સપાટ દેખાવથી વિપરિત યુરેનસના ચંદ્રની ચમકતી છબીઓ મેળવવામાં આવી છે જેમાં તે પુરુવાનો પણ સમાવેશ થાય છે કે મિરાન્ડા અસાધારણ રીતે ભૌગોલિક રીતે સક્રિય છે.

વોયેજર 2 દ્વારા નેપ્ચ્યૂનની લેવાયેલી તસવીર

વોયેજર 2 દ્વારા લેવાયેલી ટ્રાઇટોનની તસવીર

નેપ્ચ્યૂન

મુખ્ય લેખ: Exploration of Neptune

નેપ્ચ્યૂનનું સંશોધન 25 ઓગસ્ટ 1989ના રોજ વોયેજર 2ની ઉડાન સાથે શરૂ થયું હતું. જે 2009 સુધીની સૌ પ્રથમ મુલાકાત હતી. નેપ્ચ્યૂન ઓર્બિટરની શક્યતાઓ અંગે ચર્ચા થઇ છે પરંતુ કોઇ અન્ય મિશનને હજુ સુધી ગંભીરતાથી લેવાયું નથી.

વોયેજર 2ની 1986ની મુલાકાત દરમિયાન યુરેનસના અત્યંત સમાન દેખાવ છતાં એવી ધારણા રખાય છે કે નેપ્ચ્યૂન પણ કેટલીક દૃશ્યમાન વાતાવરણીય ઘટનાઓ ધરાવતો હશે. વોયેજર 2એ શોધ્યું હતું કે નેપ્ચ્યૂન સ્પષ્ટ પટ્ટા, દૃશ્યમાન વાદળ, ઓરોરા અને એન્ટિસાયક્લોન સ્ટોર્મ સિસ્ટમ પણ ધરાવે છે અને તેના કદની તુલના ગુરુના મહાન કલંક સાથે જ થઇ શકે તેમ છે. નેપ્ચૂયન પર સૂર્યમંડળના કોઇ પણ અન્ય ગ્રહ કરતા સૌથી ઝડપી પવન હોવાનું પણ સાબિત થયું છે જે 2,100 કિલોમીટર પ્રતિકલાક જેટલી ઊંચી ઝડપ ધરાવે છે. વોયેજર 2એ નેપ્ચ્યૂનના વલય અને ચંદ્ર મંડળની પણ તપાસ કરી હતી. તેણે નેપ્ચ્યૂનની ફરતે ચાર પૂર્ણ વલય અને એક વધારાનો આંશિક વલય પણ શોધ્યો હતો. નેપ્ચ્યૂનના અગાઉ જાણીતા ત્રણ ચંદ્રની તપાસ કરવા ઉપરાંત વોયેજર 2એ અગાઉ અજાણ્યા પાંચ ચંદ્રની પણ શોધ કરી હતી જેમાંથી એક પ્રોટિયસ હતો અને તે મંડળનો બીજા ક્રમનો સૌથી મોટો ચંદ્ર હોવાનું સાબિત થયું હતું. વોયેજરની માહિતીએ તે દ્રષ્ટિકોણને વધુ મજબૂત બનાવી છે કે નેપ્ચ્યૂનનો સૌથી મોટો ચંદ્ર ટ્રાઇટોન એ ઝડપાયેલો ક્યુઇપર પટ્ટો પદાર્થ છે.

વામન ગ્રહો

પ્લુટો

મુખ્ય લેખ: Exploration of Pluto

વામન ગ્રહ પ્લુટો તેના પૃથ્વીથી અત્યંત દૂર અંતર અને નાના કદને કારણે અવકાશયાન માટે મોટો પડકાર બન્યો છે. પ્લુટો ઓક્ટોબર 2006માં આઇએયુએ ગ્રહની ફેરવ્યાખ્યા કરી ત્યાં સુધી એક ગ્રહ ગણાતો હતો. પ્લુટોના અત્યંત નાના કદને કારણે અત્યારે ભમ્રણકક્ષમાં ઘુસવું બહુ મુશ્કેલ છે. વોયેજર 1 પ્લુટોની મુલાકાત લઇ શક્યું હોત પરંતુ અંકુશકારોએ તેના સ્થાને શનિના ચંદ્ર ટાઇટનની ઉડાનની પસંદગી કરી હતી જેને કારણે પ્લુટોની ઉડાન પ્રવાસમાર્ગને અસંગત બની હતી. વોયેજર 2 પ્લુટો સુધી પહોંચવા માટે ક્યારેય વૃદ્ધિપથ ધરાવતો ન હતો.

વચગાળાના કદના દૂરના બરફીલા પદાર્થોના નવા અને ઉભરી રહેલા વર્ગમાં દળની દ્રષ્ટિએ બાકીના આઠ ગ્રહો અને લઘુગ્રહો તરીકે ઐતિહાસિક રીતે ઓળખાતા નાના ખડકાળ પદાર્થોમાં અગ્રણી અને સૌથી નિકટના સભ્ય તરીકે ફેરવર્ગીકરણ છતાં પ્લુટો રસપ્રદ ગ્રહ રહ્યો છે. (તે ભ્રમણકક્ષાને આધારે વ્યાખ્યાયિત કરાયેલા મહત્ત્વના પેટાવર્ગનો પ્રથમ સભ્ય પણ છે અને તે "પ્લુટિનો" તરીકે ઓળખાય છે.) પ્લુટો પર પહોંચવાના ન્યૂ હોરાઇઝન તરીકે ઓળખાતા મિશનને ભારે રાજકીય ચર્ચા બાદ 2003માં અમેરિકન સરકારે ભંડોળને મંજૂરી આપી હતી. ન્યૂ હોરાઇઝન 19 જાન્યુઆરી 2006નીમ સફળતાપૂર્વક લોન્ચ કરાયું હતું. 2007ની શરૂઆતમાં અવકાશયાને ગુરુની ગુરુત્વાકર્ષણ સહાયનો ઉપયોગ કર્યો હતો. તે 14 જુલાઈ 2015ના રોજ પ્લુટોની સૌથી નજીક પહોંચશે, આ મુસાફરીના પાંચ મહિના અગાઉ પ્લુટોના વૈજ્ઞાનિક નિરીક્ષણ શરૂ થઇ જશે અને એનકાઉન્ટર બાદ લગભગ એક મહિના સુધી ચાલશે.

હબલ દ્વારા લેવાયેલી એરિસ અને ડાયસ્નોમિયાની તસવીર

ઇરિઝ

મુખ્ય લેખ: Eris (dwarf planet)

ઇરિઝ સૂર્યમંડળનો જાણમાં આવેલો સૌથી મોટો વામન ગ્રહ છે અને સૂર્યનું પરિભ્રમણ કરતો જાણમાં આવેલો નવમો સૌથી મોટો પદાર્થ છે. પાલોમર વેધશાળા દ્વારા જાન્યુઆરી 2005માં તેની શોધ થઇ હતી. ઇરિઝનો વ્યાસ અંદાજે 2,500 કિલોમીટર ચે અને અને પ્લુટો કરતા 27% વધુ દળ ધરાવે છે. તે ડાયસ્નોમિયા નામનો એક ચંદ્ર ધરાવે છે. સૂર્યથી તેનું વર્તમાન અંતર 96.7 એયુ છે જે પ્લુટોના અંતર કરતા ત્રણગણુ વધુ છે. કેટલાક ધૂમકેતુઓને બાદ કરતા તેને સૂર્યમંડળમાં કુદરતી પદાર્થો તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

હબલ દ્વારા લેવાયેલી કેરેસની તસવીર

સિરીઝ

મુખ્ય લેખ: Ceres (dwarf planet)

સિરીઝનું અત્યાર સુધી બહુ સંશોધન થયું નથી પરંતુ 2015માં નાસાની ડોન અવકાશ તપાસ તેના પર કામ શરૂ કરે અને વામનગ્રહની આસપાસ ધરીમાં પ્રવેશ કરે તેવી ધારણા છે.

951 ગેસપ્રા

લઘુગ્રહો

મુખ્ય લેખ: Exploration of the asteroids

અવકાશ પ્રવાસની શોધ પહેલા લઘુગ્રહ પટ્ટામાં પદાર્થો સૌથી મોટા ટેલિસ્કોપમાં પણ પ્રકાશના માત્ર પિનપ્રિક્સ જેવા જ દેખાતા હતા અને તેમના આકાર અને પ્રદેશો એક રહસ્ય રહ્યાં હતા. કેટલાક લઘુગ્રહોની તપાસ દ્વારા મુલાકાત લેવાઇ છે જેમાં સૌ પ્રથમ ગેલિલીયો નો સમાવેશ થાય છે તેણે બે વખત ઉડાન ભરી હતી, 1991માં 951 ગેસપ્રા અને 1993માં 243 ઇડા. આ બંને ઉડાના ગેલિલીયોના સ્વીકાર્ય ખર્ચમાં ગુરુની મુલાકાતની દિશામાં પ્રવાસની ઘણી નિકટ છે. લઘુગ્રહ પર પ્રથમ ઉતરાણ 2000માં નીયર શૂમેકર તપાસ દ્વારા કરાયું હતું. ત્યાર બાદ પદાર્થના પરિભ્રમણકક્ષાનો સરવે થયો હતો. વામન ગ્રહ સિરીઝ અને લઘુગ્રહ 4 વિસ્ટા, નાસાના સપ્ટેમ્બર 2007માં શરૂ થયેલા ડોન મિશનના ત્રણ સૌથી મોટા લક્ષ્યાંક પૈકીના બે છે.

તાર્કિક આધાર

મુખ્ય લેખ: Space advocacy

એક ખ્રિસ્તી અવકાશયાત્રી બઝ એલ્ડ્રીન, ચંદ્ર પર ઉતર્યો ત્યારે તેની પાસે વ્યક્તિગત કમ્યુનિયોન સર્વિસ હતી.

નાસા અને આરકેએ જેવી રાષ્ટ્રીય અવકાશ સંસોધન એજન્સીઓ દ્વારા હાથ ધરવામાં આવેલા સંશોધન સમર્થકો દ્વારા સરકારના ખર્ચને યોગ્ય ઠેરવવા આપવામાં આવતા કારણો પૈકીનું એક છે. નાસાના કાર્યક્રમોનું આર્થિક વિશ્લેષણ સૂચવે છે કે કાર્યક્રમ ના ખર્ચની તુલનાએ (સ્પિન-ઓફ જેવી બાબતોમાંથી) હાલ મળી રહેલા આર્થિક લાભ અનેક ગણો છે.

અન્ય એક દાવો એવો છે કે અવકાશનું સંશોધન માનવજાત માટે જરૂરી છે કારણકે આપણા પોતાના ગ્રહ પર રહેવાથી આપણું અસ્તિત્ત્વ નષ્ટ થઇ શકે છે. અન્ય કારણોમાં કુદરતી સંસાધનોની તંગી, ધૂમકેતુ, પરમાણુ યુદ્ધ અને વિશ્વવ્યાપી રોગચાળાનો સમાવેશ થાય છે. જાણીતા બ્રિટીશ ભૌતિકશાસ્ત્રી સ્ટિફન હોકિન્સએ જણાવ્યું હતું કે, "આપણો જો અવકાશ સુધી આપણો ફેલાવો ના કરી શકીએ તો મને નથી લાગતું કે આગામી હજાર વર્ષમાં માનવ જાત અસ્તિત્વમાં રહેશે. એવા ઘણા અકસ્માતો છે કે એક જ ગ્રહના જીવન પર થઇ શકે છે. પરંતુ હું આશાવાદી છું. આપણે તારાઓ સુધી પહોંચીશું."

નાસાએ અવકાશ સંસાધનના વિચારને સમર્થન આપતી પબ્લિક સર્વિસ એનાન્સમેન્ટની આખી એક વિડીયો શ્રેણીનું નિર્માણ કર્યું છે.

એકંદરે, લોકો માનવસહિત અને માનવરહિત બંને પ્રકારના અવકાશ સંશોધનના મોટે ભાગે સમર્થનમાં છે. જુલાઇ 2003માં હાથ ધરવામાં આવેલા એસોસિયેટેડ પ્રેસ પોલ મુજબ, 71% અમેરિકન નાગરિકો તે નિવેદન સાથે સહમત હતા કે અવકાશ કાર્યક્રમ "એક સારું રોકાણ" છે, જ્યારે 21% લોકો તેમ માનતા ન હતા.

આર્થર સી ક્લાર્કે તેના બિનકાલ્પનિક સેમિટેકનિકલ મોનોગ્રાફ ઇન્ટરપ્લેનેટરી ફ્લાઇટ માં અવકાશના માનવ સંશોધનની જરૂરીયાત પાછળના કારણો દર્શાવ્યા હતા. તેમણે દલીલ કરી હતી કે માનવતાની પસંદગી બે બાબતની વચ્ચે રહેલી છે, પૃથ્વીની બહાર નિકળીને અવકાશ સુધી વિસ્તરણ કરવું અથવા સાસ્કૃતિક (અને ધીમેધીમે જૈવિક) સ્થિરતા અને મૃત્યુ.

વિરોધ

ભૌતિકશાસ્ત્રી અને નોબલ પારિતોષિક વિજેતા રિચાર્ડ ફેનમેનએ દલીલ કરી છે કે માનવીના અવકાશ પ્રવાસ (રોબોટિક મિશન જેવા અવકાશ સંશોધનને કારણે થતા પ્રવાસ)થી હજુ સુધી કોઇ પણ મોટી વૈજ્ઞાનિક સફળતા હાંસલ નથી થઇ.

સંબંધિત વિષયો

સ્પેસફ્લાઇટ

મુખ્ય લેખ: Spaceflight

સ્પેસફ્લાઇટ એ અવકાશયાનની અવકાશની અંદર અને બહાર ઉડાન હાંસલ કરવા માટે અવકાશ ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ છે

સ્પેસફ્લાઇટનો અવકાશ સંશોધન અને અવકાશ પ્રવાસન અને ઉપગ્રહ ટેલિકમ્યુનિકેશન જેવી વેપારી પ્રવૃત્તિઓમાં ઉપયોગ થાય છે. સ્પેસફ્લાઇના બિનવેપારી હેતુસર વધારાના ઉપયોગમાં અવકાશ નિરીક્ષણ, ઉપગ્રહોની તપાસ અને અન્ય પૃથ્વી નિરીક્ષણ ઉપગ્રહોનો સમાવેશ થાય છે.

સ્પેસફ્લાઇટ રોકેટ લોન્ચ સાથે શરૂ થાય છે જે ગુરુત્વાકર્ષણ બળને ઘટાડવા પ્રાથમિક બળ પુરું પાડે છે અને અવકાશયાનને પૃથ્વીની સપાટીથી દૂર ધકેલે છે. એકવાર અવકાશમાં પહોંચ્યા બાદ, અવકાશયાનની ગતિ - તે જ્યારે પ્રોપેલ સ્થિતિમાં હોય કે ના હોય બંને સ્થિતિમાં- નો એસ્ટ્રોડાયનેમિક્સ તરીકે ઓળખાતા અભ્યાસમાં સમાવેશ થાય છે. કેટલાક અવકાશયાન અવકાશ અનંતકાળ સુધી રહે છે. કેટલાક વાતાવરણ પુનઃપ્રવેશ વખતે તૂટી જાય છે જ્યારે અન્ય કેટલાક ઉતરાણ અથવા અથડામણ માટે ચંદ્ર અથવા ગ્રહની સપાટી સુધી પહોંચે છે.

ઉપગ્રહો

મુખ્ય લેખ: Satellite

ઉપગ્રહોનો ઉપયોગ અનેકવિધ હેતુઓને લઈને કરવામાં આવે છે. તેના સામાન્ય પ્રકારમાં લશ્કરી (જાસુસી) અને નાગરિક પૃથ્વી નિરીક્ષણ ઉપગ્રહો, સંચાર ઉપગ્રહો, નેવિગેશન ઉપગ્રહો, હવામાન ઉપગ્રહો, અને સંશોધન ઉપગ્રહોનો સમાવેશ થાય છે. અવકાશ કક્ષામાં સ્પેસ સ્ટેશન અને માનવ અવકાશયાન પણ ઉપગ્રહો છે.

અવકાશનું સૈન્યીકરણ

મુખ્ય લેખ: Militarisation of space

અવકાશના સૈન્યીકરણનો પ્રારંભ 1960થી શરૂ થયો છે અને અવકાશી વિજ્ઞાનમાં નિપૂણતા ધરાવતા રાષ્ટ્રોએ નિર્ણાયક લશ્કરી લાભ માટે અવકાશમાં શસ્ત્રો ગોઠવતા અત્યારે તે અવકાશના સશસ્ત્રીકરણ તરીકે ઉભર્યું છે.

અવકાશ કેટલીક ચોક્કસ લશ્કરી પવૃત્તિઓ થઇ છે અને (ઇમેજિંગ અને કમ્યુનિકેશન ઉપગ્રહ જેવા) ઘણા લશ્કરી અવકાશયાન માટે અવકાશ એક સંચાલન સ્થળ અથવા (બેલિસ્ટિક મિસાઇલ જેવા) શસ્ત્રોની હેરફેર માટે હંગામી પરિવહન માધ્યમ રહ્યું છે તેમ છતાં અવકાશમાં મોટા પાયે શસ્ત્રોની ગોઠવણી હજુ સુધી થઇ નથી.

અવકાશી સામૂહીકીકરણ

મુખ્ય લેખ: Space colonization

અવકાશ સામૂહિકીકરણને અવકાશ રહેવાશ અને અવકાશ માનવીયકરણ પણ કહેવાય છે. અવકાશ સામૂહિકીકરણએ સ્થિર સંસાધનોનો નોંધપાત્ર પ્રમાણમાં ઉપયોગ કરીને પૃથ્વી બહારના સ્થળો પર ખાસ કરીને કુદરતી ઉપગ્રહો અથવા ચંદ્ર અને મંગળ જેવા ગ્રહો પર સ્વાયત્ત માનવ વસવાટ છે.

સ્પેસ સ્ટેશન મિર આજ દીન સુધીમાં માનવીનો અવકાશમાં સૌથી લાંબો રહેવાસ હતો જેમાં વાલેરી પોલ્યાકોવની 438 દિવસની વિક્રમી સ્પેસ ફ્લાઇટ સહિત લગભગ દસ વર્ષ સુધીના સતત રહેવાસનો સમાવેશ થાય છે. અવકામાં લાંબો સમય સુધી રહેવાથી ઓછા ગુરુત્વાકર્ષણ બળને કારણે હાડકા, સ્નાયુની સમસ્યા ઉભી થાય છે, રોગપ્રતિકારક શક્તિમાં ઘટાડો થાય છે તેમજ વિકિરણના સંપર્કમાં આવવાનો ભય ઉભો થાય છે.

અવકાશના સંશોધન અને સામૂહિકીકરણ માટે ભૂતકાળમાં જે કાર્યક્રમો હાથ ધરાયા અને અત્યારે જેના પર કામ થઇ રહ્યું છે તે તમામમાં અન્ય ગ્રહો, ખાસ કરીને મંગળનો અભ્યાસ કરીને પાછા ફરવા માટે ચંદ્રનો "સ્ટેપિંગ સ્ટોન" તરીકે ઉપયોગ કરવા પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે. 2002માં નાસાએ જાહેરાત કરી હતી કે તે તેઓ સતત હાજરી સાથે 2024 સુધીમાં ચંદ્ર પર એક કાયમી થાણું ઉભું કરવાનું આયોજન ધરાવે છે.

આ પણ જોશો

રોબોટિક અવકાશ સંશોધન કાર્યક્રમો

• રોબોટિક અવકાશયાન
• ગ્રહીય સંશોધનની સમયરેખા
• અન્ય ગ્રહો પર ઉતરાણ
• પાયોનિયર કાર્યક્રમ
• લ્યુના કાર્યક્રમ
• ઝોન્ડ કાર્યક્રમ
• વિનેરા કાર્યક્રમ
• મંગળ તપાસ કાર્યક્રમ
• રેન્જર કાર્યક્રમ
• મરાઇનર કાર્યક્રમ
• સર્વેયર કાર્યક્રમ
• વાઇકિંગ કાર્યક્રમ
• વોયેજર કાર્યક્રમ
• વેગા કાર્યક્રમ
• ફોબોસ કાર્યક્રમ
• ડિસ્કવરી કાર્યક્રમ
• ચંદ્રાયણ કાર્યક્રમ
• ચેન્જ કાર્યક્રમ

અવકાશમાં પ્રાણીઓ

• અવકાશમાં પ્રાણીઓ
• અવકાશમાં વાંદરા
• રશિયન અવકાશ શ્વાન

અવકાશમાં માનવ

• અવકાશયાત્રી
• માનવ અવકાશઉડાન
• માનવ અવકાશઉડાનની યાદી
• કાર્યક્રમવાર માનવ અવકાશઉડાનની યાદી
• વોસ્ટોક કાર્યક્રમ
• મર્ક્યુરી કાર્યક્રમ
• વોસ્ખોડ કાર્યક્રમ
• જેમિની કાર્યક્રમ
• સોયઝ કાર્યક્રમ
• એપોલો કાર્યક્રમ
• સાલયુટ કાર્યક્રમ
• સ્કાયલેબ
• અવકાશયાન કાર્યક્રમ
• મિર
• આંતરારાષ્ટ્રીય અવકાશ સ્ટેશન
• અવકાશ સંશોધનમાં દ્રષ્ટિ
• અરોરા કાર્યક્રમme
• ટાયર વન
• અવકાશ પ્રત્યે માનવનું અનુકૂલન
• અવકાશ આર્કિટેક્ચર
• અવકાશ પુરાતત્ત્વવિદ્યા

તાજેતરની અને ભાવિ ઘટનાઓ

• એશિયાની અવકાશ સ્પર્ધા
• ઊર્જા વિકાસ
• ક્રૂ સંશોધન વાહન
• મંગળનું સંશોધન
• અંતરિક્ષ પર્યટન
• ખાનગી અવકાશઉડાન
• અવકાશી સામૂહીકીકરણ
• ઇન્ટરસ્ટેલર અવકાશઉડાન
• માનવ આઉટપોસ્ટ
• મંગળ થી સ્ટે

અન્ય

• સૌરમંડળના સંશોધનની સમયરેખા
• અવકાશઉડાન
• વાતાવરણીય પુનઃપ્રવેશ
• અવકાશ સ્ટેશન
• અવકાશ અને અસ્તિત્વ
• અવકાશ દુર્ઘટના
• એક્સ્ટ્રા-ટેરિસ્ટ્રીયલ સપાટી પર કૃત્રિમ પદાર્થોની યાદી
• અવકાશઉડનાનોની યાદી
• અવકાશમાં ધર્મ
• રશિયન સંશોધકો
• અમેરિકાન અવકાશ સંશોધન ઇતિહાસ અમેરિકન સ્ટેમ્પ પર

બાહ્ય લિંક્સ

• અવકાશને લગતા સમાચાર
• માનવ અવકાશ પ્રવાસ પર નાસાની વેબસાઇટ
• "અમેરિકાનો અવકાશ કાર્યક્રમ: નવી સરહદનું સંશોધન" , નેશનલ પાર્ક સર્વિસ ટિચીંગ વિથ હિસ્ટોરિકલ પ્લેસિસ (ટીડબલ્યુએચપી) લેસન પ્લાન
• સોવિયેટ-રશિયન અવકાશઉડાનના ઇતિહાસનો ફોટોસંગ્રહ
• 21 મહાન અવકાશ ફોટો સંગ્રહિત ૨૦૧૦-૧૨-૨૭ ના રોજ વેબેક મશિન - લાઇફ મેગેઝિન નો સ્લાઇડ શો