આત્મસિદ્ધિ

આત્મસિદ્ધિ એ ઓગણીસમી સદીના રહસ્યવાદી જૈન કવિ અને અધ્યાત્મિક ગુરુ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર દ્વારા ગુજરાતીમાં રચાયેલ આધ્યાત્મિક કાવ્યગ્રંથ છે. જૈન ધર્મ અનુસાર આત્મ એટલે "આત્મા" અથવા "સ્વ" અને "સિદ્ધિ" એટલે "પ્રાપ્તિ". આથી આત્મસિદ્ધિનો અર્થ આત્મપ્રાપ્તિ કે આત્મસાક્ષાત્કાર થાય છે. તે ગુજરાતીમાં ૧૪૨ શ્લોકની રચના છે, જેમાં આત્મા અને તેની મુક્તિ વિશેના મૂળભૂત દાર્શનિક સત્યો સમજાવવામાં આવ્યા છે. તે આત્મા સંબંધિત છ મૂળભૂત સત્યોને પ્રતિપાદિત કરે છે જેને સાતપદ (છ પગથિયાં) તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.

આત્મસિદ્ધિ
માહિતી
ધર્મ	જૈન ધર્મ
લેખક	શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર
ભાષા	ગુજરાતી
સમયગાળો	૧૯મી સદી
શ્લોકો	૧૪૨

લેખક શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર સમ્યકત્વ, વ્યક્તિગત પ્રયાસો અને આત્મસાક્ષાત્કારના માર્ગમાં સાચા શિક્ષકના માર્ગદર્શન પર વિશેષ ભાર મૂકે છે. રાજચંદ્રના અનુયાયીઓમાં આત્મસિદ્ધિ અત્યંત આદરણીય છે. કવિતા સ્વરૂપમાં હોવા છતાં, તે આત્મ-સિદ્ધિ શાસ્ત્ર તરીકે પણ ઓળખાય છે.

તેમને ૨૯ વર્ષની ઉંમરે ગુજરાતના નડીઆદ ખાતે આસો વદ એકમ, ગુુરુવાર, સંવત ૧૯૫૨ અને તારીખ ૨૨ ઓક્ટોબર ૧૮૯૬ની રાતે એક બેઠકે ૧૪૨ ગાથાના આ કાવ્ય ગ્રંથની રચના ધર્મના તત્વોને સમજાવવા કરી હતી.

પૃષ્ઠભૂમિ

પત્ર

શ્રીમદ્‌ના પ્રશંસકમાંના એક લલ્લુજી મહારાજ ખૂબ જ બીમાર હતા અને તેમણે સમાધિ મરાણ અંગે શ્રીમદ્‌ની સલાહ માંગી હતી. જવાબમાં શ્રીમદ્‌ ૩૧-૩-૧૮૮૮નો તેમનો પ્રખ્યાત પત્ર (જેને છ પદનો પત્ર પણ કહેવાય છે) લખ્યો હતો, જેમાં છ મૂળભૂત સત્યોનો પ્રચાર કરવામાં આવ્યો હતો જેનાથી લલ્લુજી મહારાજને મૃત્યુનો ડર ન રાખવાની પ્રેરણા મળી હતી. આ પત્ર એ આધાર છે જેમાંથી આત્મસિદ્ધિનો વિકાસ કરવામાં આવ્યો હતો. લલ્લુજી મહારાજ આ પત્રની પ્રશંસા કરતાં આ પ્રમાણે જણાવે છે.

આ પત્રએ આપણા બધા રખડતા–ભટકતા વિચારોને દૂર કરવામાં મદદ કરી છે. તેણે આપણી શંકાઓને દૂર કરી છે, જૈન ધર્મના મૂળભૂત તત્ત્વો અને સામાન્ય રીતે તમામ ધર્મોના મૂળભૂત તત્ત્વો એટલે કે આત્માના સ્વભાવ અને વિકાસમાં આપણા વિશ્વાસની પુષ્ટિ કરી છે.

છ મૂળભૂત સત્યો

શ્રીમદ્ પત્રમાં છ મૂળભૂત સત્યોને રજૂ કરે છે. તે તેમને છ પાડા અથવા છ આધ્યાત્મિક પગલાં તરીકે ઓળખાવે છે.

1. સ્વ (આત્મા) અસ્તિત્વ ધરાવે છે
2. તે કાયમી અને શાશ્વત છે
3. તે તેની પોતાની ક્રિયાઓનો કર્તા છે
4. તે તેની ક્રિયાઓનો આનંદ માણનાર અથવા પીડિત છે
5. મુક્તિ (મુક્તિ) અસ્તિત્વમાં છે
6. મુક્તિ મેળવવાનો માર્ગ છે.

શ્રીમદ્ આગળ નોંધે છે કે:

અહીં મેં સર્વજ્ઞાની સંતો દ્વારા પ્રસ્તુત આ છ પગલાં ટૂંકમાં બતાવ્યા છે - જે પગલાં સમ્યક દર્શનનું મુખ્ય નિવાસસ્થાન છે અથવા જીવ (આત્મા)ની યોગ્ય દૃષ્ટિ (જ્ઞાન) છે. તેઓ તેની કુદરતી વિચારસરણી અને પ્રતિબિંબમાં તેની મુક્તિની ખૂબ નજીકના આત્મા માટે સૌથી અસરકારક અને મદદરૂપ સાબિત થવાને લાયક છે. તે ખૂબ સરળતાથી જોઈ શકે છે કે આ છ પગલાં માનવ આત્માના સર્વોચ્ચ નિર્ણયો છે. જો આ પગલાંનું સારી રીતે પાલન કરવામાં આવે તો તેઓ માનવ આત્મામાં એક સરસ ભેદ (સાચું અને ખોટું શું છે તેના પર ભેદભાવપૂર્ણ જ્ઞાન)ને સરળતાથી જન્મ આપી શકે છે. આ છ પગલાં સંપૂર્ણપણે સાચા અને તમામ સંભવિત શંકાથી પર છે, જે ખૂબ જ ઉચ્ચ વ્યક્તિ ભગવાન મહાવીર દ્વારા સૂચવવામાં આવ્યા છે. આ છ પગલાંનો ભેદ તેમના દ્વારા જીવ (સ્વ)ને તેમના પોતાના સ્વરૂપો અને પ્રકૃતિને યોગ્ય રીતે સમજવામાં મદદ કરવા માટે આપવામાં આવ્યો છે. છ પગલાંની આ દિશા બધા જ મહાન સંતો દ્વારા બતાવવામાં આવી છે, જેથી જીવને તેના અહંકારને હચમચાવી નાખવામાં મદદ કરી શકાય અને તેથી સંપૂર્ણપણે મુક્ત થવાની તીવ્ર લાગણીથી વિકસિત થાય છે. જો જીવને ખ્યાલ આવે કે તેનો વાસ્તવિક સ્વભાવ આ સ્વપ્નની અવસ્થાથી મુક્ત છે, તો એક ક્ષણમાં તે જાગે છે અને સમ્યક દર્શન અથવા યોગ્ય દ્રષ્ટિ અથવા ધારણા પ્રાપ્ત કરે છે. જો તે યોગ્ય દ્રષ્ટિ પ્રાપ્ત કરે તો તે ઝડપથી તેના પોતાના વાસ્તવિક સ્વભાવ તરીકે મુક્તિ મેળવી શકે છે. પછી કોઈ પણ નાશવંત અથવા અશુદ્ધ વસ્તુ અથવા ભાવ (જુસ્સો)ના સંપર્કને કારણે તે આનંદ અથવા દુઃખનો અનુભવ નહીં કરે.

કાવ્યરચના

નડિયાદ ખાતેના એક ઓરડામાં જ્યાં આત્મસિદ્ધિ રચાઈ હતી ત્યાં શ્રીમદ રાજચંદ્ર અને અંબાલાલની પ્રતિમાઓ.

ગુજરાતના ખેડા જિલ્લાના નડિયાદ ખાતેના શ્રીમદ્‌ના શિષ્ય સોભાગ્યભાઈએ પત્રનો વિષય કવિતા સ્વરૂપે મૂકવા વિનંતી કરી હતી, કારણ કે પત્રને યાદ કરવો મુશ્કેલ થશે. આથી આ સૂચન થી શ્રીમદે ગુજરાતીમાં આત્મ-સિદ્ધિ નામની ૧૪૨ શ્લોક કવિતાની રચના કરી. દંતકથા મુજબ, જ્યારે સોભાગ્યભાઈએ શ્રીમદ્‌ને વિનંતી કરી ત્યારે તે રાતનો સમય હતો. એટલે જ્યારે શ્રીમદે શ્લોકની રચના કરી ત્યારે તેમનો બીજો શિષ્ય અંબાલાલ હાથમાં ફાનસ લઈને ઊભો હતો. પછી તેમણે અંબાલાલને સૂચના આપી કે હસ્તપ્રતની ચાર નકલો બનાવો અને એક-એક નકલ તેમના શિષ્યો સોભાગ્યભાઈ, અંબાલાલ પોતે, લલ્લુજી મહારાજ અને ઝવેરી માણેકલાલ ઘેલાભાઈને આપો. તેમણે લલ્લુજીને એકાંતમાં આત્મસિદ્ધિનો અભ્યાસ કરવા અને પ્રતિબિંબિત કરવાની સૂચના આપી હતી.