નિર્વાણ

નિર્વાણ (સંસ્કૃત: निर्वाण; પાલી: निब्बान; પ્રાકૃતઃ णिव्वाण) શ્રમણિક વિચારમાં પીડા (કે દુખ)થી મુક્ત હોવાની સ્થિતિ છે. આ શબ્દનો શાબ્દિક અર્થ "હવાનું જોશભેર બહાર નીકળવાના" — નાં સંદર્ભે થાય છે, બૌદ્ધ સંદર્ભમાં,લોભ, દ્વેષ, અને ભ્રમની અગ્નિથી બહાર નીકળી જવું. આ શબ્દ બૌદ્ધવાદ,હિંદુ ધર્મ (ભગવદ ગીતા જુઓ) અને જૈન ધર્મના કેન્દ્રીય વિચારોને સંદર્ભિત કરે છે.

બૌદ્ધવાદમાં નિર્વાણ

બુદ્ધે નિર્વાણને સંપૂર્ણ શાંતિની એવી માનસિક સ્થિતિ તરીકે વર્ણવ્યું કે જે તૃષ્ણા,ક્રોધ અને અન્ય પીડાદાયક સ્થિતિઓ(ક્લેષો )થી મુક્ત છે. એ "વિશ્વનો અંત" પણ છે; કોઇ ઓળખ નથી રહી,અને મન માટે કોઇ મર્યાદાઓ નથી. વ્યક્તિ એવા શાંતિમય વિશ્વમાં છે જે,બધા માટે કરુણા ધરાવે છે અને મનોગ્રસ્તિઓ અને જડતાઓનો ત્યાગ કરે છે. આ શાંતિ ત્યારે પ્રાપ્ત થાય છે જયારે પ્રવર્તંમાન સંકલ્પ રચનાઓ શાંત થઇ જાય છે, અને નવા ઉત્પન્ન થવાની અવસ્થાઓ જડમૂળથી નાશ પામે છે. નિર્વાણમાં ઇચ્છા અને અનિચ્છાનાં મૂળ કારણો વિલુપ્ત થઇ જાય છે,તેથી વ્યક્તિ માનવીય વેદનાઓ(પાલી: દુખ) કે આગળસંસારમાં પુનર્જન્મને પાત્ર રહેતો નથી. પાલીસિદ્ધાંતમા નિર્વાણ અંગેના અન્ય દ્રષ્ટિકોણો પણ છે;વ્યક્તિ માટે,એ વિલક્ષણ શૂન્ય સ્વભાવને જોવા સાથે સંકળાયેલ છે. એ ચેતનાના આમૂલ પુનઃનિર્ધારણ અને ચેતનાથી મુક્તિ તરીકે પણ પ્રસ્તુત છે. વિદ્વાન હર્બર્ટ ગ્વેન્થર કહે છે કે નિર્વાણ સાથે "આદર્શ વ્યક્તિત્વ,સાચો મનુષ્ય" વાસ્તવિકતા બને છે. ધમ્મપદ,માં નિર્વાણ વિષે બુદ્ધ કહે છે કે એ "ઉચ્ચતમ સુખ" છે. અશાશ્વત વસ્તુઓથી વ્યુત્પન્ન સુખની બદલે,આ સુખ [[ઉપદેશ/0} કે બોધી|ઉપદેશ/0} કે બોધી ]]થી પ્રાપ્ત શાંતિથી પરિપૂર્ણ એક શાશ્વત, ઇન્દ્રિયાતીત સુખ છે. નિર્વાણ સાથેના જ્ઞાનને બોધી શબ્દ દ્વારા વ્યક્ત કરવામા આવેલ છે.

બુદ્ધનિર્વાણને "બિનશરતી" (અસાંખતા) મન તરીકે વર્ણવે છે,એવુ મન કે જે સંકલ્પ રચનાઓનુ ઉત્પાદન બંધ થઇ જવાથી સંપૂર્ણ શુદ્ધતા અને સ્પષ્ટતાની સ્થિતિએ પહોંચી ગયું છે. તેને બુદ્ધે "અમરતા" (પાલી: અમતા કે અમરાવતી ) તરીકે વર્ણવેલ છે અને ઉચ્ચતમ અધ્યાત્મિક પ્રાપ્તિ તરીકે,કે જે વ્યક્તિ સદ્‌ગુણી વર્તન અને મહા અષ્ટાવક્ર માર્ગ મુજબ આચરણનું જીવન જીવે છે તેને સ્વાભાવિક પરિણામરૂપે મળે છે. આવું જીવન કર્મ(સંસ્કૃત; પાલી, કમ્મ )ની ઉત્પત્તિ પર નિયંત્રણ પેદા કરે છે. એ હકારાત્મક પરિણામો સાથે સ્વસ્થ કર્મ ઉત્પન્ન કરે છે અને અંતે કર્મના મૂળની સમાપ્તિ સાથે સંપૂર્ણપણે નિબ્બાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. અન્યથા,અસ્તિત્વ હંમેશાં ઇચ્છાઓ,આકાર અને નિરાકારના નાશવંત અને વેદના-દાયી ક્ષેત્રો જેને એકસાથે સંસાર કહે છે,તેમાં ભટક્યા કરે છે.દરેક સ્વતંત્ર વ્યક્તિ નવા કર્મની ઉત્પત્તિ કરતો નથી,પરંતુ એક ચોક્કસ વિશિષ્ટ વ્યક્તિત્વને જાળવે છે જે તેના કે તેણીના કાર્મિક ઇતિહાસના અંશનું પરિણામ છે. તે બહુ સત્ય છે કે અરહંતના શેષ જીવનકાળ દરમ્યાન મનો-શારીરિક ઉપસ્થિતિ કર્મની અવિચ્છિન્ન અસર દર્શાવે છે.પહેલાના શાસ્ત્રોનું એવું વલણ છે કે હાલના કે કોઇ ભવિષ્યના જન્મમાં નિબ્બાનની પ્રાપ્તિ પ્રયત્નો પર આધારિત છે, અને પૂર્વ-નિર્ધારિત નથી.

વ્યુત્પત્તિશાસ્ત્ર

નિર્વાણ ઉપસર્ગ નિ[ર]- (નિ, નિસ, નિહ)નું સંયોજન છે.અર્થાત્‌ "બહાર, થી દૂર, ની વગર", અને મૂળ વા[ણ] (પાલી. વતી ) જેનો અનુવાદ "મુક્ત થવું" એટલે કે "વાયુનું મુક્ત થવું", અને "ગંધ,વગેરે" તરીકે પણ કરી શકાય છે.[૭] અભિધર્મ-મહાવિભાષા-શાસ્ત્ર , સર્વસ્તિવાદિન ભાષ્ય, તેના સંસ્કૃત મૂળોના શક્ય અર્થોનો પૂર્ણ સંદર્ભ આપે છે.

• વાણ, પુનર્જન્મનો માર્ગ દર્શાવવો , + નિર, અર્થાત નો અંત કરવો' કે "પુનર્જન્મના માર્ગથી દૂર હોવું."
• વાણ, અર્થાત 'દુર્ગંધ', + નિર, અર્થાત "વિના": "પીડાદાયી કર્મની દુર્ગંધ વિના."
• વાણ, અર્થાત "ઘેઘૂર વનો", + નિર, અર્થાત "વિના" = "પાંચ સંખ્યાઓના ઘેઘૂર વનો વિના" (પંચ સ્કંધ), કે "લોભ, વેર અને ભ્રમના ત્રણ મૂળો" (રાગ ,દ્વેષ , અવિદ્યા ) કે "અસ્તિત્વની ત્રણ લાક્ષણિકતાઓ" (અસ્થાયી, અનિત્ય;અસંતુષ્ટતા,દુખ,નિરાત્મતા,અનાત્મન).
• વાણ, અર્થાત "વણવું", + નિર, અર્થાત "ગાંઠ" = " કર્મના પીડાદાયક સૂત્રની ગ્રંથિમાંથી મુક્તિ."

સર્વસામાન્ય નિરીક્ષણ

સૂત્રોમાં કદી નિર્વાણની કદી એક સ્થાન તરીકે કલ્પવામાં નથી આવ્યું કે (જેમકે વ્યક્તિને સ્વર્ગની પ્રાપ્તિ થાય),પણ સંસારથી વિસંગત(નીચે જુઓ) જે સ્વયં અજ્ઞાનનું સમાનાર્થક છે,જે સ્વયં અજ્ઞાનતા (અવિદ્યા, પાલી અવિજ્જા ). તેમાં કહ્યું છે કે :

"'મુક્ત મન (ચિત્ત) જે બંધનમાં નથી રહેતું' અર્થાત નિબ્બાન" (મજજીમા નિકાય 2-Att. 4.68).

નિર્વાણનો અર્થ ખાસ કરીને -આધ્યાત્મિક જ્ઞાન સાથે સંલગ્ન - કે જે મન (ચિત્ત)ની ઓળખ અસાધારણ અનુભવ સાથે અંત થાય છે. સૈદ્ધાંતિક રીતે,એવા મનને નિબ્બાન કહે છે "જેમાં કંઇ આવતું કે (ભાવ ) અને જતું નથી (વિભાવ )", પણ જેણે ચીરસ્થાયિત્વની ની સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરી છે,જેને "મુક્તિ (વિમુત્ત ) કહી શકાય".

એ આગળ જતા સ્થિરતા,શીતળતા, અને શાંતિના ગુણોને ધારણ કરે છે. નિર્વાણની અનુભૂતિની તુલના વિદ્યા (અજ્ઞાન)ના અંત સાથે કરવામાં આવી છે જે ઈચ્છા(ચેતના)ને સ્થાયી બનાવીને મનના મૂર્તિમંત સ્વરૂપને જૈવિક કે અન્ય સ્વરૂપમાં હંમેશા માટે જીવન બાદ જીવન(સંસાર)માંથી પસાર કરતો પ્રભાવ પાડે છે. સૈદ્ધાંતિક રીતે સંસારનુ કારણ છે તૃષ્ણા અને અજ્ઞાન (જુઓ [[]]આનુષંગિક મૂળ/0}). વ્યક્તિ મરણ પામ્યા વિના નિર્વાણની પ્રાપ્તિ કરી શકે છે. જ્યારે નિર્વાણની અનુભૂતિ કરનાર વ્યક્તિ મરણ પામે છે ત્યારે, તેના મૃત્યુને [[|parinirvāṇa]] (પાલી: પરિનિબ્બાન ) કહે છે, તેનું સંપૂર્ણપણે પસાર થઇ જવુ , કેમકે તેનુ જીવન તેના મૃત્યુ અને પુનર્જન્મ(સંસાર)ના ચક્રની અંતિમ કડી હતું ,અને તેઓનો ફરી પુનર્જન્મ નહી થાય.બૌદ્ધવાદ ધારણ કરે છે જે અંતિમ લક્ષ્ય અને સંસારિક અસ્તિત્વનો અંત ("હોવું" અને "મરવું" અને કદી સાચી રીતે ન હોવું)એ નિર્વાણની અનુભૂતિ છે. વ્યક્તિનું તેના parinirvāṇa પછી તેનું વર્ણન ન થઇ શકે,કેમકે એ બધા કાલ્પનિક અનુભવથી પર છે. પ્રશ્નોની એક શૃંખલા દ્વારા,સારિપુત્ત સાધુ પાસે કબૂલ કરાવે છે કે તેઓ હાલના જીવનમાં પણ એક સત્ય કે વાસ્તવિકતા તરીકે તથાગતને કાબૂમાં ન કરી શકે, તેથી મૃત્યુ બાદ અરહંતની મીમાંસા સંબંધી સ્થિતિની કલ્પના કરવી યોગ્ય નથી. જુઓ તથાગત#ગૂઢ.

અપ્રતિદેય સ્તર સુધીની વ્યક્તિઓ નિર્વાણનો માનસિક ચેતનાના એક ઉદ્દેશ તરીકે અનુભવ કરી શકે. નિબ્બાન સમયેનુ ચોક્કસ ચિંતન સમાધિ સુધી માટેના માર્ગદર્શનનો ઉદ્દેશ છે,જો તેનો ,અપ્રતિદેયના સ્તર કે અરહંતના આધ્યાત્મિક જ્ઞાન સુધી વિકાસ કરાય. ચિંતનના એ બિંદુએ, કે જ્યાં સુધી જ્ઞાનની પ્રગતિ દ્વારા પહોંચી શકાય છે,જો ધ્યાની અનુભવ કરી શકે કે આ સ્થિતિ પણ નિર્મિત છે અને તેથી અશાશ્વત છે, બંધનો નાશ પામે છે, અરહંતતા પ્રાપ્ત થાય છે,અને નિબ્બાનની અનુભૂતિ થાય છે.

ઇન્દ્રિયાતીત જ્ઞાન

મન સચેત છે;એ સભાન છે. નિર્વાણ સાથે,ચેતના મુક્ત થાય છે, અને મન એવી રીતે જાગૃત થાય છે કે જે અનુબંધિત વિશ્વની કોઈ પણ વસ્તુથી સાવ મુક્ત છે. તેને બુદ્ધ વિવિધ માર્ગો સાથે વર્ણવે છે. એક માર્ગ આ મુજબ છે:

દર્શન વિના ચેતના,અંત વિના,બધુ જ તેજસ્વી.

અજાહ્ન્સ પસાનો અને અમેરો લખે છે કે "વિજ્ઞાન" શબ્દનો ઉપયોગનો સંદર્ભ જાગૃતિની ગુણવત્તા માટે છે,અને "વિજ્ઞાન" શબ્દનો ઉપયોગમાં તેના સામાન્ય અર્થ કરતા વ્યાપક હોવો જોઇએ : "બુદ્ધ તેમની સાથેના ઘણા સમકાલીન દાર્શનિકોની મિથ્યા અલોચનાથી દૂર રહ્યા અને વધુ વ્યાપક માર્ગ પસંદ કર્યો,સામાન્ય શૈલી, ચોક્કસ શ્રોતાઓને ધ્યાનમાં રાખીને એવી ભાષામાં કે જે તેઓ સમજી શકે. આમ ‘વિજ્ઞાન’નો અર્થ અહીં 'જાણકારી' ધારી શકાય પણ આંશિક , વિભાગીય નહીં, જુદી (વિ-) જાણકારી(-જ્ઞાન) જે શબ્દમાં સામાન્ય રીતે સમાવિષ્ટ હોય છે . તેની બદલે અર્થ આદિકાળનુ જ્ઞાન થવો જોઇએ,ઇન્દ્રિયાતીત પ્રકૃતિ,નહિંતર માર્ગ જે તેને ધરાવે છે તે સ્વયં-વિરોધાભાસી બનશે." તેઓ શા માટે આ શબ્દોની પસંદગી કરવામાં આવી છે તેનો બાદમાં આગળ સંદર્ભ આપે છે. આ "અસ્પષ્ટ ચેતના" અન્ય છ સંવેદના માધ્યમ સાથે સંકળયેલ ચેતનાનાં પ્રકાર કરતા જુદી પડે છે, જે એવી "સપાટી" ધરાવે છે જેની પર તેઓ પડી શકે અને પ્રતિક્રિયા સ્વરૂપે ઉપર આવી શકે. પીટર હાર્વે મુજબ,પહેલાના લેખોમાં "ચેતના" શબ્દ યોગ્ય છે કે નહીં તે માટે વિરોધાભાસ છે. એક મુક્ત વ્યક્તિમાં,આ સીધું અનુભવાયેલ છે,એક રીતે તે કોઇ પણ આધારથી બધી જ સ્થિતિમાં મુક્ત છે.

એક વ્યાખ્યા મુજબ,"તેજસ્વી ચેતના" નિર્વાણ સમાન છે. અન્યો અસહમત છે,એમ જાણીને કે તે જ નિર્વાણ નથી, પણ એક પ્રકારની ચેતના છે જે માત્ર અરાહંતોને જ પ્રાપ્ય છે. મજજીમા નિકાયમાં તેને ખાલી સ્થાન તરીકે દર્શાવેલ છે. મુક્ત માટે તેજસ્વી,આધારિત સહ-ઉદયમાં નિબ્બાન સાથે સંકળાયેલ નિરાધાર ચેતના માનસિક ચેતનાના મધ્યસ્થ પરિબળ વિના સીધી જ્ઞાત છે,અને માનસિક ચેતનાના બધા ઉદ્દેશોથી પર છે. એ પૂર્વ-બૌદ્ધ ઉપનિષદોમાંના વિચાર કરતા એકદમ જુદું પડે છે અને ભગવદ ગીતાના સ્વયં-સાક્ષત્કાર,વ્યક્તિની અંતરિમ ચેતનાની પ્રાપ્તિરૂપે વર્ણિત,તેમાં તે એક પાસા તરીકે ગણેલ નથી,વ્યક્તિના વયક્તિત્વનું,સૌથી ગહન પાસુ પણ,અને તે "સ્વ" સાથે કોઇ પણ રીતે મળત્ય આવત્યં નથી. તેથી આગળ, એ અનંત ચેતનાના ગોળાર્ધથી પર છે, બૌદ્ધ જાનાઓમાંથી છઠ્ઠું, જે પોતે જ "હું"ના અજ્ઞાનનો અંત નથી.

નાગાર્જુને દિગ્નિકાયમાં બે જુદા કાર્યોમાં એક જગ્યાએ ચેતનાના આ સ્તર સંબંધી સંકેત આપ્યો છે. તેઓએ લખ્યું:

ઋષિઓએ ઘોષિત કર્યુ છે કે જે પૃથ્વી, જળ, અગ્નિ, અને વાયુ,લાંબુ, ટૂંકુ, સુઘડ અને અણઘડ, સારુ, અને વગેરે ચેતનામાં વિલુપ્ત થાય છે... અહીં લાંબું અને ટૂંકુ, સુઘડ અને અણઘડ, સારુ અને ખરાબ, અહીં નામ અને રૂપ બધા અટકે છે.

એક સંબંધિત વિચાર,જેને પાલી સિદ્ધાંત અને સમકાલીન થરવાડા રુઢિમાં આધાર મળે છે થરવાડા ભાષ્યો અને અભિધમ્મમાં તેની ગેરહાજારી છતા, જે અરહંતના મન છે તે જ નિબ્બાન છે.

નિર્વાણ અને સંસાર

મહાયાન બૌદ્ધવાદમાં, ધર્મકાયાની અંતિમ પ્રકૃતિ પરથી જોતા નિર્વાણ અને સંસાર અલગ નથી. બૌદ્ધ માર્ગને અનુસરીને વ્યક્તિ નિર્વાણ પામી શકે છે. જો તેઓ અંતે ભિન્ન હતા તો આ અશક્ય હોત. આમ, નિર્વાણ અને સંસાર વચ્ચે જોડી ફક્ત રૂઢિગત સ્તર પર યોગ્ય છે. આ તારણ પર આવવાનો અન્ય માર્ગ પૃથક્કરણનો છે કે બધા ચમત્કારો એક આવશ્યક ઓળખથી ખાલી છે,અને તેથી વેદના કોઇ પણ કિસ્સામાં કદી પ્રકૃતિદત્ત હોતી નથી. આમ વેદના અને તેના કારણોમાંથી મુક્તિ કોઈ વાસ્તવિક પરિવર્તન નથી. આ વિચારના વધુ સારા વિવરણ માટે જુઓ દ્વિ-સત્ય સિદ્ધાંત.

થરવાડા શાળા સંસાર અને નિબ્બાનનો વિરોધાભાસ એ મુક્તિની સમગ્ર શોધનું આરંભ બિંદુ છે એથીય વધુ,એ આ વિરોધાભાસને અંતિમ લક્ષ્યનો નિર્ધારક ગણે છે, જે છે ખરી રીતે સંસારથી પર અને નિબ્બાનની પ્રાપ્તિ છે. જ્યાં થરવાડા મહાયાન શાળાઓથી ઘણી ખરી રીતે જુદુ પડે છે, જે પણ સંસાર અને નિર્વાણના દ્વંદ સાથે શરૂ થાય છે,તે આ વલણ માટે જડ શિક્ષકોવાળા લોકો માટે પ્રારંભિક પાઠ નથી,જે અંતે અદ્વૈતવાદની વધુ ઉચ્ચ અનુભૂતિ તરફ લઇ જાય છે..પાલી સુત્તોના દ્રષ્ટિબિંદુએથી ,બુદ્ધ અને અરહંતની વેદના અને તેની સમાપ્તિથી પણ, સંસાર અને નિબ્બાન, ભિન્ન રહે છે. બંને શાળાઓ સહમત થાય છે કે શક્યમુનિ બુદ્ધ નિર્વાણ પ્રાપ્ત કરીને સંસારમાં હતા,જ્યારે તે સાથે ત્યાર સુધી તેઓને બધાએ સંસારથી મુક્ત જોયા હતા.

પાલી સિદ્ધાંતમાં નિર્વાણના માર્ગો

વિસુદ્ધિમાગ્ગમાં, ch. I, v. 6 (બુદ્ધઘોષ & Ñāṇamoli, 1999, pp. 6–7), બુદ્ધઘોષ પાલી સિદ્ધાંતમાં નિર્વાણના માર્ગની શોધના ઘણા વિકલ્પો ઓળખાવે છે, જેમાં આનો સમાવેશ થાય છેઃ:

1. સૂક્ષ્મદ્રષ્ટિ (વિપશના )દ્વારા એકલા (જુઓ Dh. 277)
2. જન અને સમજ દ્વારા(Dh. 372 જુઓ)
3. કર્મો દ્વારા, દ્રષ્ટિ અને સદ્‌ગુણો(જુઓ MN iii.262)
4. સદ્‍ગુણ દ્વારા , ચેતના અને સમજ (7SN i.13)
5. સદ્‍ગુણ દ્વારા,સમજ,એકાગ્રતા અને સમજ અને પ્રયત્ન (જુઓ SN i.53)
6. ધ્યાનના ચાર આધાર દ્વારા(જુઓ સતીપત્થન સુત્ત, DN ii.290)

પૃથક્કરણના આધારે,દરેક વિકલ્પને સ્વરૂપને બુદ્ધની સદ્‍ગુણ, માનસિક વિકાસ અને વિદ્વતાની ત્રેવડી તાલીમનાં પુનઃસ્વરૂપ તરીકે જોઈ શકાય.

મહાયાનનો નિર્વાણ પર દ્રષ્ટિકોણ

શુદ્ધ,અદ્વૈત 'શ્રેષ્ઠ મન'નો નિર્વાણ તરીકેનો વિચારમાં અમુક મહાયાન/તાંત્રિક પાઠોમાં મળી શકે છે. સંપુટ' ,ઉદાહરણ માટે,દર્શાવેલ છે: વાસના અને ભાવોની અશુદ્ધિઓ દ્વારા અપ્રદૂષિત,કોઇ દ્વૈત દ્રષ્ટિકોણથી ન ઘેરાયેલ,આ શ્રેષ્ઠ મન ખરેખર શ્રેષ્ઠ નિર્વાણ છે.'

અમુક મહાયાન પરંપરાઓ બુદ્ધને લગભગ દસ્તાવેજી શબ્દોમાં જુએ છે, તેના દેખીતા લક્ષણોને નિર્વાણની સ્થિતિ પરથી કરેલ કલ્પના તરીકે. પ્રોફેસર એટીન લેમોટ મુજબ,બૌદ્ધો હંમેશા અને બધો સમય નિર્વાણમાં હોય છે, અને તેમનુ પોતાનુ દૈહિક પ્રદર્શન અને તેમની બૌદ્ધિક કારકિર્દી અંતે ભ્રામક છે. લેમોટ બૌદ્ધો વિશે લખે છે: ‘તેમનો જન્મ થાય છે,બોધ મેળવે છે,ધર્મનુ ફરતુ ચક્ર ગોઠવે છે,અને નિર્વાણમાં પ્રવેશ કરે છે. જોકે,આ બધા ફક્ત ભ્રમ છે બુદ્ધનો દેખાવ અસ્તિત્વ,સમય અને વિનાશની ગેરહાજરી છે;તેમનુ નિર્વાણ એ સત્ય છે કે તેઓ હંમેશા અને બધો સમય નિર્વાણમાં હોય છે.

અમુક મહાયાન સૂત્રો આગળ જઇને નિર્વાણની પ્રકૃતિનુ જ પાત્રાલેક્હન કરવા પ્રયત્ન કરે છે. મહાયાન મહાપરિનિર્વાણ સૂત્ર, જેમાં તેના મુખ્ય વિષયોમાંનો એક ખાસ કરીને નિર્વાણનું ક્ષેત્ર કે ધાતુ છે જેમાં બુદ્ધે નિર્વાણ માટે અગત્યના ચાર તત્વો કહ્યા છે. તેમાંનું એક છે ‘સ્વ’ (આત્મન ), જેને બુદ્ધનાં અસ્તિત્વને ટકાવી રાખવા તરીકે સમજવામાં આવેલ છે. આ મહાયાન પર લખતા નિર્વાણને સમજતા, વિલિયમ એડવર્ડ સૂધીલ અને લેવિસ હોડસ વિધાન કરે છે:

‘નિર્વાણ સૂત્ર ઇન્દ્રિયાતીત ક્ષેત્રમાં સ્થિરતાનાં પ્રાચીન વિચારો, આનંદ, વ્યક્તિત્વ, શુદ્ધતા નિર્વાણ હોવાનો દાવો કરે છે. મહાયાન જાહેર કરે છે કે હીનયાન,ઇન્દ્રિયાતીત ક્ષેત્રમાં વ્યક્તિત્વનો અસ્વીકાર કરીને,બુદ્ધના અસ્તિત્વનો અસ્વીકાર કરે છે. મહાયાનમાં, અંતિમ નિર્વાણ ઇન્દ્રિયાતીત છે, અને સંપૂર્ણ શબ્દ માટે પણ વપરાય છે.’

જ્યારે આ શાસ્ત્ર લખાયુ, ત્યારે નિર્વાણ અને બુદ્ધ વિષે સકારાત્મક વાતો કહેવાઇ ચુકી હતી. જ્યારે પૂર્વ બૌદ્ધ વિચારમાં નિર્વાણને સ્થિરતા,આનંદ, અને શુદ્ધતાથી બનેલ હોવાનું વિચારાય છે,તેને "હું છું" અભિગમની વિકાસ-ભૂમિને અટકાવવા તરીકે જોવાય છે, અને સ્વ-માયાની બધી શક્યતાથી પર છે. મહાપરિનર્વાણ સૂત્ર , એક લાંબો અને સારી રીતે સંકલિત મહાયાન ગ્રંથ, બુદ્ધના "સ્વ" શબ્દના પ્રયોગને અ-બૌદ્ધ વૈરાગીઓને જીતવા માટે કર્યો હોવાનો સંદર્ભ આપે છે. તેમાંથી, તે આગળ ચાલે છે,: "બુદ્ધ-પ્રકૃતિ વાસ્તવમાં સ્વ નથી. સંવેદનશીલ વ્યક્તિઓ માટે[માર્ગદર્શક], હું એને સ્વ તરીકે વર્ણવું છું."

એક સંબંધિત પાઠ,રત્નગોત્રવિભાગ,સૂચવે છે કે તથાગતગર્ભની વિદ્યાનો આશય સંવેદનશીલ વ્યક્તિઓની ત્યાગ પર જીત માટેનો છે "જાત માટે મમતા" - અ-બૌદ્ધ વિદ્યા દ્વારા થતી પાંચ ક્ષતિઓમાંથી એક. યોઉરું વાંગ લંકાવતાર સૂત્રમાં સમાન ભાષા નોંધીને,લખે છે: " આ સંદર્ભ નોંધવો અગત્યનો છે. એ આપણને એવા તારણ પર આવતા રોકે છે કે તથાગતગર્ભનો કિસ્સો ફક્ત અન્ય કોઇ તત્ત્વમીમાંસાની કલ્પના જેવો જ છે." જોકે, અમુક લોકો આ વાંચન ખાસ કરીને મહાપરિનર્વાણ પર વાંધો ઉઠાવે છે, અને દાવો કરે છે કે બુદ્ધ બાદમાં આ સ્થાને સ્વની વાસ્તવિકતા વિષે પોતાની ટિપ્પણીઓને હકારાત્મક કરી નાખી,તેમ જાહેર કર્યુ કે તેઓ વાસ્તવમાં સ્વ છે.

'વિવિધ કારણો અને સ્થિતિઓને લીધે,મેં શિખવ્યું કે સ્વ એ સ્વથી મુક્ત છે,તો પણ સ્વનું સાચે જ અસ્તિત્વ છે,મેં શીખવ્યું કે જાત નથી, અને તેમ છતા તેમાં કશુ ખોટું નથી. બુદ્ધ-ધાતુ સ્વ વિનાની છે. જયારે તથાગત સ્વ ન હોવાનું શીખવે છે,એ શાશ્વતને લીધે છે. તથાગત સ્વ છે,અને તેની વિદ્યા કે સ્વ નથી તે તેઓએ પ્રાપ્ત નિપુણતા/સર્વોપરિતા[ઐશ્વર્ય]ને લીધે છે.'

નિર્વાણ સૂત્રમાં,બુદ્ધ કહે છે કે તેઓ હવે પહેલા અપ્રગટ ઉપદેશો (નિર્વાણ પરના સહિત) શીખવશે અને તેના પહેલાની અજાત પરની વિદ્યા એક ફક્ત એક અનુકૂળતા હતી. ડૉ. કોશો યમામોટો લખે છે:

‘તેઓ કહે છે કે અજાત જે તેઓએ એક વાર શીખવેલ તે બીજુ કંઇ નહીં પણ અનુકૂળતા માટે છે તેઓ કહે છે કે તેઓ હવે અપ્રગટ વિદ્યા વિષે બોલવા તૈયાર છે. મનુષ્ય બદલાતા વિચારોને નિભાવી લે છે. તો તેઓ હવે નિર્વાણના હકારાત્મક ગુણો વિષે બોલશે, જે અન્ય કોઈ નહિ પણ શાશ્વત,આનંદ,અહં અને શુદ્ધતા છે.’

અમુક વિદ્વાનો મુજબ ,તથાગતગર્ભની પ્રકારના સૂત્રોમાં વપરાયેલ ભાષા લોકોને નિહીલવાદને ખોટા પ્રભાવને લેધે બૌદ્ધવાદથી દૂર થતા રોકવા માટે,સકારાત્મક ભાષાના ઉપયોગથી આનુષંગિક મૂળનાં પ્રાચીન બૌદ્ધ ઉપદેશો કહેવાનો એક પ્રયત્ન લાગે છે. ઉદાહરણ માટે,આમાંના અમુક સૂત્રોંમાં અજાતની વિદ્વત્તાની સંપૂર્ણતા એ સાચુ સ્વ હોવાનુ દર્શાવેલ છે; પથનું અંતિમ લક્ષ્યનું વર્ણન બાદમા સકારાત્મક ભાષાની એક શૃંખલા દ્વારા કરવામાં આવ્યું છે જે ભારતીય તત્વજ્ઞાનમાં દ્વારા તત્વવાદી દાર્શનિકો દ્વારા પહેલા ઉપયોગમાં લેવાયેલ, પણ જે હવે નવા બૌદ્ધ શબ્દોમાં અસ્તિત્વ સફળતાથી બૌદ્ધ માર્ગ પૂર્ણ કરે છે તેનું વર્ણન કરવા પરિવર્તિત કરાયેલ હતું.

ડૉ. યમામોટો મુદ્દો દર્શાવે છે કે નિર્વાણનું આ ‘હકારાત્મક’ વર્ણન ધારેલ ઉચ્ચતર સ્વરૂપ નિર્વાણના – ‘મહા નિર્વાણ’ સાથે સંબંધિત છે. નિર્વાણ સૂત્ર નું પ્રકરણ 'ખૂબ સદ્‌ગુણી રાજા બોધિસત્વ' વિષે વાત કરતા, યમામોટો સ્વયં ગ્રંથને અવતરિત કરે છે: 'નિર્વાણ શું છે? ... વ્યક્તિને ભૂખ લાગી હોય અને થોડો આહાર લીધો હોય તેવી શાંતિ અને આનંદ મળે આ એવું છે.' . યમામોટો અવતરણ સાથે આગળ વધે છે,તેની પોતાની ટિપ્પણી ઉમેરે છે:

"‘પણ આવા નિર્વાણને “મહા નિર્વાણ” ન કહી શકાય". અને એ [એટલે કે બુદ્ધના નિર્વાણ વિષેનો નવો સાક્ષાત્કાર] goes on to dwell on “મહાન સ્વ”, “મહાન સ્વર્ગસુખ”, અને “મહાન શુદ્ધતા”,જેમાંના બધા,શાશ્વત સાથે, મહાન નિર્વાણની ચાર વિષેશતાઓની રચના કરે છે.’

અમુક વિદ્વાનો મુજબ,સંબંધિત સૂત્રોમાં અને ચર્ચિત "સ્વ" પ્રત્યક્ષ સ્વ દર્શાવતું નથી . તેને બદલે, એ શૂન્યતાનો સકારાત્મક ભાષા પ્રયોગ છે અને બૌદ્ધતા બૌદ્ધ આચરણોથી બૌદ્ધતાની અનુભૂતિને દર્શાવે છે. તે દ્રષ્ટિમાં,'તથાગતગર્ભ'/બુદ્ધ પ્રકૃતિ શીખવવાનો આશય સૈદ્ધાતિક કરતા ધાર્મિક છે.

જોકે, આ અર્થઘટન વિવાદાસ્પદ છે. બધા વિદ્વાનો એમાં સહભાગી નથી બનતાં. નિર્વાણ સૂત્ર અને સમાન ગ્રંથોમાં જોવા મળેલ તથાગતગર્ભઉપદેશની અલગ અલગ સમજો પર લખતા, ડૉ. જેમી હબર્ડ અમુક વિદ્વાનો આ તથાગતગર્ભમા દ્વૈતવાદ અને અદ્વૈતવાદ તરફના વલણને કઇ રીતે જુએ છે તેના પર પર ટિપ્પણી કરે છે[એક વલણ જેનુ જાપાની વિદ્વાન માત્સુમોટો અ-બૌદ્ધ તરીકે ખંડન કરે છે]. ડૉ. હબર્ડ કહે છે:

'માત્સુમોટો [વર્ણવે છે] તથાગતગર્ભ સાહિત્યમાં જોવા મળેલ અતિ સકારાત્મક ભાષા અને બોધની કારણદર્શક રચના અને આત્મન/બ્રહ્મન પરંપરામાં જોવા મળેલ પ્રત્યક્ષ અદ્વૈતવાદ વચ્ચેની સમાનતા તરફ ધ્યાન ખેચે છે. માત્સુમોટો, બેશક, આ સામ્યની નોંધ લેનાર ફક્ત એક જ નથી. તાકાસકી જીકીડો,ઉદાહરણ માટે,તથાગતગર્ભ પરંપરાના શ્રેષ્ઠ વિદ્વાન , તથાગતગર્ભના ઉપદેશમાં અને મહાયાનમાં સામાન્યપણે અદ્વૈતવાદ જુએ છે… તથાગતગર્ભ સાહિત્ય તેના અનુવાદ અને રત્નગોત્ર પર ટિપ્પણી માટૅ ઓબરમીલર આ પૂર્ણ અદ્વૈતવાદી વિચાર સાથે જોડાયા, જેને તેઓએ યોગ્ય રીતે "બૌદ્ધ અદ્વૈતવાદના નિર્દેશ” ઉપશીર્ષક આપ્યું… લેમોટ અને ફ્રૌવોલનરે તથાગતગર્ભ ઉપદેશનો માધ્યમિકાનો સીધો વિરોધ કરતા અને આત્મન/બ્રહ્મન પરિશ્રમના અદ્વૈતવાદ સાથે અમુક સમાનધર્મી વસ્તુને રજૂ કરતા જોયા, જ્યારે હજી અન્યો જેમકે નગાઓ, સેફોરત રુએગ, અને જોહ્નસ્ટન(રત્નગોત્રના સંપાદક) ફક્ત તેમની શંકાઓને વાચા આપતા કહે છે કે એ અદ્વૈતવાદનાં post-વેદિક સ્વરૂપો સમાન છે. વધુ એક છાવણી,દ્વારા યમાગુચી સુમુસુ અને તેના શિષ્ય ઓગવા ઇચીઓ, તથાગતગર્ભ વિચારને વેદિક વિચારના આશ્રય વિના દ્વારા શરતી કારણદર્શકતા અને શૂન્યતાની બૌદ્ધ પરંપરામાં સમાન રીતે મૂકીને સમજવા સક્ષમ છે, જે,બેશક, કોઇ પણ પ્રકારના અદ્વૈતવાદનો સંપૂર્ણ અસ્વીકાર કરે છે. સ્વાભાવિક રીતે,પ્રકૃતિ તથાગતગર્ભ અને બુદ્ધ-પ્રકૃતિ પરંપરાઓનો દ્વૈતવાદી કે અદ્વૈતવાદી હોવાનો પ્રશ્ન જટિલ છે.

ડૉ. હબર્ડ તથાગતગર્ભ ઉપદેશો પરના તેના અભ્યાસને સાથે આ શબ્દો સાથે સંક્ષેપિત કરે છે:

'તથાગતગર્ભના ઉપદેશ હંમેશા વિવાદાસ્પદ રહ્યા છે, એ મૂળભૂત રીતે સત્ય અને વિદ્વતા માટે તે હકારાત્મક અભિગમ ધરાવે છે,જેમાં વાસ્તવિકતાનું વર્ણન નકારાત્મક શબ્દો કે તેમાં જેની કમી છે કે રિક્ત છે તેમાં નહીં (સંન્યાસ વર્ણન, ખાસ કરીને વિદ્વતાના સંગ્રહ અને માધ્યમિકા શાળા) તેની બદલે એ જે છે તેને સકારાત્મક શબ્દોંમાં તેના (પ્રક્ષેપક વર્ણન, વઘુ લાક્ષણિક ભક્તિમય,તાંત્રિક, મહાપરિનર્વાણ અને કમળ સૂત્ર પરંપરાઓ, અને, અદ્વૈત શબ્દો રૂઢિચુસ્ત બ્રહ્મણિક પ્રણાલીઓની, નોંધ લેવી જોઇએ)'

પોલ વિલિયમ્સ મુજબ,તે જ રીતે આત્મન/બ્રહ્મન વિચારનો અદ્વૈતવાદ સમજાવેલ છે જયારે અ-બૌદ્ધ વૈરાગીઓને જીતવા માટેનાં એક પ્રયત્ન રૂપે નિર્વાણ સૂત્ર તેની સ્વ વિદ્યા રજૂ કરે છે

આ મુદ્દે બૌદ્ધવાદ પર હિંદુ પ્રભાવ વિષેનો ઉલ્લેખ કરવાની ઇચ્છા થઇ શકે,પણ પ્રભાવ વિષે બોલવું છે લગભગ હંમેશા ખૂબ સરળ હોય છે... એમ કહીને કે,બેશક મહાપરિનિર્વાણ-સૂત્ર એક અર્થમાં સ્વયં હિંદુ પ્રભાવ કબૂલ કરે છે જયારે એ બુદ્ધ "સ્વ" શબ્દના પ્રયોગને અ-બૌદ્ધ વૈરાગીઓને જીતવા માટે કર્યો હોવાનો સંદર્ભ આપે છે. તો પણ,ખાસ કરીને આ મુદ્દે બૌદ્ધવાદ પર ઇન્દ્રિયાતીત અદ્વૈત વેદાંતના અહં-બ્રહ્મનને આવશ્યક પ્રભાવી વિચારવું ખોટુ ગણાશે. એ સ્પષ્ટ જ છે કે જાત એ હકીકતે મહાપરિનિર્વાણ-સૂત્ર નું અજાત છે જે અદ્વૈત બ્રહ્મન સાથે તુલનીય છે,અને તથાગતગર્ભ સૂત્રો ગૌડપદ(સાતમી સદી)થી પહેલાના છે,હિંદુ અદ્વૈત શાળાના સ્થાપક...

સૂત્ર એ પણ કહે છે કે બુદ્ધ-પ્રકૃતિ હકીકતે અજાત છે,પણ બોલચાલની રીતમાં જાત કહેવાય છે.

મહાપરિનર્વાણ સૂત્ર માં,વ્યક્તિ માટે કઈક "હોવા" માટે ત્રણ પ્રકાર છે ;ભૂતકાળમાં હતું,વર્તમાનમાં છે,અને ભવિષ્યમાં હશે. તેના મુજબ"બધા પદાર્થોમાં બુદ્ધ-પ્રકૃતિ છે"નો અર્થ બધા પદાર્થો ભવિષ્યમાં બુદ્ધ બનશે એવો છે.. હકીકતે બુદ્ધ-પ્રકૃતિ સાથે હાલના સમયની વાસ્તવિકતા સરખાવતા (કે "સ્થિરતા વિના"), કે ઘાસ અને વૃક્ષોને પણ મન અને દેહ હોય છે,ડોજન જોકે સ્પષ્ટપણે કહે છે કે: અમુક અર્થમાં અ-બૌદ્ધો પણ બુદ્ધ-પ્રકૃતિ ધરાવે છે. ડોજન માટે,કઈ પણ જુએ તે બુદ્ધ-પ્રકૃતિ છે, જયારે ચિનુલ દલીલ કરે છે કે તે અત્યારે ઘ્રાણ અને દ્રષ્ટિ વગેરે તરીકે દેહમાં છે. અગત્ય લંકાવતાર સૂત્ર મુજબ જે બધી ક્રિયાઓ બુદ્ધ-પ્રકૃતિની ક્રિયાઓ છે,તે તેમનું કારણ અને સમગ્ર કાર્મિક ભાગ્યનું મૂળ છે,

ઉપર દર્શાવ્યા મુજ્બ,જાપાની ઝેન ગુરુ, ડોજન,બુદ્ધ-પ્રકૃતિનો જુદો અર્થ કરે છે,જેમાં 'સંપૂર્ણ-અસ્તિત્વ' છે તે બુદ્ધ-પ્રકૃતિ તરીકે જોવાય છે, અને કંઈ પણ (નિર્જીવ વસ્તુઓ પણ) એમાંથી અલગ કે વિશિષ્ટ નથી. બુદ્ધ-પ્રકૃતિ બૌદ્ધતાની 'સંભાવના' માટે નથી,પણ એ જ બધા પદાર્થોની પ્રકૃતિ છે. તેમના અસ્થાયિત્વમાંની બધી વસ્તુઓને બુદ્ધ-પ્રકૃતિ તરીકે જોવામાં આવે છે, અને બુદ્ધ-પ્રકૃતિ માટે 'શક્યતા'નુ એક બીજની પણ રચના થતી નથી. ડૉ. મસાઓ અબે આ સમજ પર લખે છે:

'... ડોજનની સમજ મુજબ, બુદ્ધ-પ્રકૃતિ શક્યતા નથી, એક બીજની જેમ, જે અસ્તિત્વ બધી સંવેદનશીલ વ્યક્તિઓમાં હો છે. તેની બદલે, બધા સંવેદનશીલ અસ્તિત્વ, કે વઘુ ચોક્કસતાપણે, બધા અસ્તિત્વો, સજીવ અને નિર્જીવ, મૂલતઃ બુદ્ધ-પ્રકૃતિના છે . એ એવી શક્યતા નથી કે જે અમુક સમયે ભવિષ્યમાં વાસ્તવિક બનશે, પણ મૂળ છે, બધા વ્યક્તિઓની મૂળભૂત પ્રકૃતિ.'

બધી વસ્તુઓનો સંપૂર્ણ સ્વીકાર કરવા ડોજન આમ બુદ્ધ-પ્રકૃતિની કલ્પના અને 'સંવેદનશીલ અસ્તિત્વો'નું વિસ્તરણ કરે છે અને ,તે જીવંત, નિયંત્રિત મન અને તે જ બુદ્ધ-પ્રકૃતિ તરીકે જોવા મળે છે. ડૉ. મસાઓ અબે સમજાવે છે:

'... ડોજને ફક્ત બુદ્ધ-પ્રકૃતિ શબ્દનો જ નહિ પણ ,સંવેદનશીલ અસ્તિત્વો , શબ્દનું અસ્તિત્વ (શુજો )નાં અર્થને પણ વ્યાપક કર્યો. "બુસશો" સાપ્તાહિકમાં, "સમગ્ર-અસ્તિત્વ બુદ્ધ-પ્રકૃતિ છે" એવું કહ્યાની તરત પછી, તેઓ ઉમેરે છે, "હું એક સમગ્ર-અસ્તિત્વના સંપૂર્ણ પદાર્થને 'સંવેદનશીલ અસ્તિત્વ' કહું છું" ... અર્થાત ડોજન નિર્જીવ અને અસંવેદનશીલ અસ્તિત્વોનો સમાવેશ કરવા,શુજો [સંવેદનશીલ અસ્તિત્વ]નો અર્થ વ્યાપક કરે છે, જે પારંપરિક રીતે સજીવ કે સંવેદનશીલ અસ્તિત્વોના સંદર્ભમાં છે. અન્ય શબ્દોમાં, તેઓ નિર્જીવ પદાર્થોમાં જીવનનું આરોપણ કરે છે, સંવેદનશીલથી અસંવેદનશીલ અસ્તિત્વ, અને અંતે તે બધામાં મન અને બુદ્ધ-પ્રકૃતિ.'.

અવતરણો

• ગૌતમ બુદ્ધ:
  • "નિર્વાણ શ્રેષ્ઠ સુખ છે." [Dp 204]
  • "જ્યાં કંઇ નથી;જ્યાં કઈ નથી મળતું,ત્યાં મર્યાદા પારનો દ્વીપ છે. નિર્વાણ શું હું તેને કહું-- વૃદ્ધત્વ અને મૃત્યુનો સંપૂર્ણ નાશ."
  • "ત્યાં,એક અજન્મ -- ન બનેલ --ન ઉત્પન્ન થયેલ -- બનાવટ વિનાના સાધુઓ છે. જો તે અજન્મ -- ન બનેલ --ન ઉત્પન્ન થયેલ -- બનાવટ વિના્ના ન હોય,તો તેનું બનેલ -- ઉત્પન્ન થયેલ -- બનાવટીપણામાંથી મુક્ત થવાનો મામલો ન હોવાનું સ્પષ્ટ છે. પણ ચોક્કસપણે અજન્મ -- ન બનેલ --ન ઉત્પન્ન થયેલ -- બનાવટ વિના્ના હોવાથી, માંથી બનેલ -- ઉત્પન્ન થયેલ -- બનાવટીપણામાંથી મુક્ત થવું સ્પષ્ટ છે." [ઉડાન VIII.3]
  • તેમાં કહ્યું છે કે: ‘મુક્ત મન/ઇચ્છા (ચિત્ત) જે જકડી નથી રાખતું’ અર્થાત નિબ્બાન” [MN2-Att. 4.68]
  • “નિર્વાણ અર્થાત અસ્તિત્વ પર કાબૂ';અર્થાત પાંચ સમુચ્યો નિયંત્રણ પર અર્થાત નિર્વાણ.” [SN-Att. 2.123]
  • અગ્ગી -વચ્છોગોત્ત સુત્ત માં બુદ્ધ નિબ્બાનની અગ્નિનાં શમન અને સમાપ્તિની સરખામણી કરે છે જ્યાં નિર્વાહ માટેનાં પદાર્થો નીકળી ગયા છે: "સૂક્ષ્મ દ્રષ્ટિવાળું, વચ્છ, આ ચમત્કાર છે, જેને જોવો મુશ્કેલ છે, આત્મસાત કરવો મુશ્કેલ છે, શાંત, શુદ્ધ, અનુંમાનના અવકાશથી પર, ચતુર,વિદ્વાન વ્યક્તિ દ્વારા જેને અનુભવવાનો છે."
  • "ત્યાં એવું પરિમાણ છે જ્યાં ન પૃથ્વી છે, ન જળ છે, ન અગ્નિ છે, ન વાયુ છે; ન અંતરિક્ષની અનંતતાનું પરિમાણ છે,ન ચેતનાની અનંતતાનું પરિમાણ છે, ન શૂન્યતાનું પરિમાણ છે, ન તો જ્ઞાન કે અજ્ઞાનનું પરિમાણ છે ; ન આ વિશ્વ, ન પછીનું વિશ્વ, ન સૂર્ય, ન ચંદ્ર છે. અને ત્યાં, હું કહું છું,ન આવવું છે, ન જવું છે, ન જડતા છે; ન ચાલ્યું જવું છે ન અસ્તિત્વ છે: દ્રષ્ટિબિંદુ વિના, પાયા વિના, આધાર[માનસિક ઉદ્દેશ] વિના. આ, માત્ર આ જ, દુખનો અંત છે."

• ગોતમ બુદ્ધના ભૌતિક મૃત્યુની તરત પછી કહેવાયું જેમાં તેમનુ મન(ચિત્ત) =parinirvāṇa= મુક્તિનો સર છે:
  • [DN 2.157] “No longer સાથે (તેનાથી અસ્તિત્વમાં છે) ન શ્વાસ છે ન ઉચ્છવાસ છે,તે(ગોતમ) પણ તેમ જ છે, જેનું મન(ચિત્ત) અડગ છે,બધા બધી aઆંતરિક ઇચ્છાઓનુ દમન કરીને મહાન ઋષિ તેનાથી પર છે. મન (ચિત્ત) અમર્યાદિતને લીધે તેઓ સમ્વેદના અનુભવતા નથી; પ્રકાશિત અને મુક્ત નિબ્બાન), તેમનુ મન (ચિત્ત) નિ:શંકપણે (અહુ) મુક્ત છે.”

• સુત્ત નિપાત, tr. રુન જોહન્સન:
  • accī yathā vātavegena khitto
    atthaṁ paleti na upeti sankhaṁ
    evaṁ muni nāmakāyā kimutto
    atthaṁ paleti na upeti sankhaṁ
  • atthan gatassa na pamāṇam atthi
    ynea naṁ vajju taṁ tassan atthi
    sabbesu dhammesu samūhatesu
    samūhatā vādapathāpi sabbe
  • જોરદાર પવન દ્વારા બુઝાઇ ગયેલ જ્યોતિ જેમ વિરામ પામે છે અને વ્યાખ્યાયિત ન થઇ શકે,એ જ રીતે નામ અને દેહમાંથી મુક્ત ઋષિ વિરામ પામે છે અને વ્યાખ્યાયિત ન થઇ શકે.
    જે વિરામ પામ્યા છે તેના વિશે કોઇ પણ માધ્યમથી કોઇ વર્ણન ન કરી શકે;તે તેના માટે નથી. જયારે બધા (ધર્મો) ચાલ્યા ગયા છે, બધા ઓળખના બધા ચિહ્નો પણ ચાલ્યા ગયા છે.
• આદરણીય સારિપુત્ત:
  • લોભ, દ્વેષ અને માયાનો નાશ નિર્વાણ છે .

જૈન ધર્મમાં નિર્વાણ

જૈન ધર્મમાં,એનો અર્થ કાર્મિક બંધનમાંથી અંતિમ મુક્તિ થાય છે. જયારે એક પ્રબુદ્ધ મનુષ્ય, જેમકે, એક અરહંત કે એક તીર્થંકર તેના શેષ અઘટીય કર્મોનું શમન કરે છે અને આમ તેના વૈશ્વિક અસ્તિત્વનો અંત કરે છે,તેને નિર્વાણ કહે છે . પારિભાષિક રીતે,એક અરહતનાં જીવનચક્રના અંતને અરહતનુ નિર્વાણ કહે છે,કેમકે તેઓએ તેના શાબ્દિક અસ્તિત્વનો અંત કરીને મુક્તિ પ્રાપ્ત કરી છે. મોક્ષ[[]], જેને કહે છે , મુક્તિ નિર્વાણને અનુસરે છે. એક અરહત સિદ્ધ બને છે , નિર્વાણ પછી,મુક્ત.

જૈન ધર્મમાં નિર્વાણ અર્થાત:

1. એક અરહતના વૈશ્વિક અસ્તિત્વના અંતે,જે ત્યાર બાદ મુક્ત બને છે,અને
2. મોક્ષ (જૈન ધર્મ)

જૈન ગ્રંથોમાં તીર્થંકરના નિર્વાણનું વર્ણન

જૈનો મહાવીરના નિર્વાણના દિવસ તરીકે દિવાળી ઉજવે છે. કલ્પસૂત્ર મહાવીરના નિર્વાણ વિશે એક વિગતવાર વૃત્તાંત આપે છે.

The aghatiya Karma’s of venerable Ascetic Mahavira got exhausted, when in this Avasarpini era the greater part of the Duhshamasushama period had elapsed and only three years and eight and a half months were left. Mahavira had recited the fifty-five lectures which detail the results of Karma, and the thirty-six unasked questions (the Uttaradhyana Sutra). The moon was in conjunction with the asterism Svati, at the time of early morning, in the town of Papa, and in king Hastipala's office of the writers, (Mahivira) single and alone, sitting in the Samparyahka posture, left his body and attained Nirvāṇa, freed from all pains.” (147)

In the fourth month of that rainy season, in the seventh fortnight, in the dark (fortnight) of Karttika, on its fifteenth day, in the last night, in the town of Papa, in king Hastipala's office of the writers, the Venerable Ascetic Mahavira died, went off, cut asunder the ties of birth, old age, and death; became a Siddha, a Buddha, a Mukta, a maker of the end (to all misery), finally liberated, freed from all pains. (123)

That night in which the Venerable Ascetic Mahavira died, freed from all pains, was lighted up by many descending and ascending gods. (125)

In that night in which the Venerable Ascetic Mahavira, died, freed from all pains, the eighteen confederate kings of Kasi and Kosala, the nine Mallakis and nine Licchavis, on the day of new moon, instituted an illuminations on the Poshadha, which was a fasting day; for they said: 'Since the light of intelligence is gone, let us make an illumination of material matter!'(128)

મોક્ષ તરીકે નિર્વાણ

ઉત્તરાધ્યાન સૂત્ર પાર્શ્વના એક શિષ્ય કેસીને નિર્વાણનો અર્થ સમજાવતા ગૌતમનું એક વૃત્તાંત આપે છે.

There is a safe place in view of all, but difficult of approach, where there is no old age nor death, no pain nor disease. It is what is called Nirvāṇa, or freedom from pain, or perfection, which is in view of all; it is the safe, happy, and quiet place which the great sages reach. That is the eternal place, in view of all, but difficult of approach. Those sages who reach it are free from sorrows, they have put an end to the stream of existence. (81-4)

આ પણ જોશો

• અતરક્ષિઆ
• બકા
• બોધી
• ભગવદ ગીતા
• હિંદુ ધર્મ
• જૈન ધર્મ
• મોક્ષ
• સતોરી
• વોઈડનેસ
• ઝેન

વધુ વાંચન

• સ્ટીવન કોલીંન્સ. નિર્વાણ: વિચાર, કલ્પના, કથાનક (ક્એમ્બ્રીજ યુનિવર્સિટી પ્રેસ; 2010) 204 પૃષ્ઠો

નોંધ

^ કાવામુરા, બોધીસત્વ ડોક્ટ્રીન બૌદ્ધવાદમાં, વીલફ્રૅડ લોરીયર પ્રેસ, 1981, pp. 11.

બાહ્ય લિંક્સ

• એક્સેસ ટૂ ઇન્સાઇટ: રીડીંગ્સ ઇન થરવાડા બૌદ્ધવાદ , નિબ્બાન સંગ્રહિત ૨૦૦૮-૦૫-૧૭ ના રોજ વેબેક મશિન - મોર એક્સર્પટ ફ્રોમ પાલી ત્રીપીતાકા ડીફાઇનીંગ નિબ્બાન
• મહાયાન મહાપરિનિર્વાણ સૂત્રનો અંગ્રેજી અનુવાદ
• માહિતીકોષ બ્રિટાનિકા, નિર્વાણ
• ભિક્ખું થાનીસ્સારો:ધ માઇન્ડ લાઇક ફાયર ઉનબાઉન્ડ-એન ઇમેજ ઓફ નિર્વાણ એન અર્લી બૌદ્ધ ડીસોર્સીસ
• નિર્વાણ જે રીતે બુદ્ધે વિચાર્યુ સંગ્રહિત ૨૦૦૭-૦૯-૨૮ ના રોજ વેબેક મશિન
• ધમ્મ ટોક ઓન નિબ્બાન સંગ્રહિત ૨૦૦૭-૦૯-૧૪ ના રોજ વેબેક મશિન