પ્રાણાયામ

પ્રાણાયામ એ યોગમાં શ્વાસ નિયંત્રણની પ્રથા છે. તેનો કસરત તરીકે આધુનિક યોગમાં આસનો વચ્ચેની ગતિવિધિઓ સાથે શ્વાસને સુમેળમાં લેવાનો સમાવેશ થાય છે; પરંતુ તે સ્વયં શ્વાસ લેવાની કસરત પણ છે, જે સામાન્ય રીતે આસનો પછી કરવામાં આવે છે. ભગવદ ગીતા અને પતંજલિના યોગસૂત્રો જેવા ગ્રંથોમાં અને પછી હઠ યોગ ગ્રંથોમાં તેનો અર્થ શ્વાસની સંપૂર્ણ સમાપ્તિ છે.

પ્રાણાયામ

વ્યુત્પત્તિશાસ્ત્ર

પ્રાણાયામ (દેવનાગરી : प्राणायाम) એક સંસ્કૃત સંયોજન છે. તે વિવિધ લેખકો દ્વારા વિવિધ વ્યાખ્યાયિત થયેલ છે.

મેકડોનેલના અનુસાર પ્રાણાયામ એટલે કે પ્રાણ (શ્વાસ) નો આયામ (નિયંત્રણ).

મોનિઅર-વિલિયમ્સે કુંભકના તત્વોની દ્રષ્ટિએ પ્રાણાયામની વ્યાખ્યા કરી હતી.

મોનીયર વિલિયમ્સે તેની વ્યાખ્યા ''ત્રણ કસરત (પૂરક,રેચક અને કુંભક)ના સમન્વય" તરીકે કરી હતી. આ તકનીકી વ્યાખ્યા શ્વાસ નિયંત્રણની ચોક્કસ પ્રણાલીનો સંદર્ભ આપે છે, જે ભટ્ટાચાર્ય દ્વારા સમજાવાયેલ ત્રણ પ્રક્રિયાઓ છે : પૂરક (શ્વાસ અંદર લઈ જવા માટે), કુંભક (તેને જાળવવા માટે), અને રેચક (ઉચ્છવાસ માટે).

હિંદુ ધર્મ

ભગવદ ગીતા

ભગવદ ગીતાના ૪.૨૯ શ્લોકમાં પ્રાણાયામનો ઉલ્લેખ છે.

ભગવદ-ગીતા તેના મૂળ રુપે અનુસાર તેનો અનુવાદ "બધા શ્વાસ બંધ કરીને સ્થિતિ " ઉત્પન્ન કરવા માટે કરવામાં આવે છે.

પતંજલિના યોગ સૂત્રો

પ્રાણાયામ એ પતંજલિના યોગ સૂત્રોમાં શ્લોક ૨.૨. માં ઉલ્લેખિત અષ્ટંગ યોગના આઠ અંગોનું ચોથું "અંગ" છે. પતંજલિ પ્રાણની પ્રકૃતિને સંપૂર્ણ રીતે સ્પષ્ટ કરી શકતા નથી, અને પ્રાણાયામનો સિદ્ધાંત અને અભ્યાસ તેમના પછી નોંધપાત્ર વિકાસ થયો હોવાનું જણાય છે. તે પ્રાણાયમની આવશ્યકતા એક કસરત તરીકે રજૂ કરે છે જે અગાઉના બૌદ્ધ ગ્રંથોની જેમ જ એકાગ્રતાની પ્રાથમિક છે.

કસરત તરીકે યોગ

યોગ વિદ્વાન એન્ડ્રીયા જૈન જણાવે છે કે પ્રાણાયામ ૨૦ મી સદી પહેલા "સૌથી વધુ વ્યાપકપણે ટાંકવામાં આવતા સ્રોતોથી સીમાંત" હતા; તે લખે છે કે આધુનિક યોગમાં જ્યારે પ્રાણાયામ કરવામાં આવે છે ત્યારે કસરત તરીકે શ્વાસને હલનચલન ( આસન વચ્ચે) સાથે સુમેળમાં સમાવેલો છે, ભગવદ ગીતા અને પતંજલિના યોગ સૂત્રો જેવા ગ્રંથોમાં, પ્રાણાયામનો અર્થ "શ્વાસનો સંપૂર્ણ સમાધિ" છે, જેના માટે તે બ્રોનહર્સ્ટ ૨૦૦૭ ટાંકે છે.

બૌદ્ધ ધર્મ

પાલી બૌદ્ધ કેનન અનુસાર, બુદ્ધે તેમના જ્ઞાનવૃત્તિ પહેલાં ધ્યાનની તકનીકનો અભ્યાસ કર્યો હતો જેમાં જીભથી તાળવું દબાવવું અને શ્વાસને બળજબરીપૂર્વક સંયમિત કરવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો હતો. આ બંને અત્યંત દુઃખદાયક અને જ્ઞાનપ્રાપ્તિ માટે અનુકૂળ ન હોવા તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યું છે. બૌદ્ધ યોજના અનુસાર, શ્વાસ ચોથા ઝાના (બૌદ્ધ અભિભાવના) સાથે અટકી જાય છે, જો કે આ તકનીકીની આડઅસર છે અને હેતુપૂર્ણ પ્રયત્નોના પરિણામ રૂપે આવતું નથી.

તબીબી

લાભો

કેટલાક સંશોધકોએ અહેવાલ આપ્યો છે કે પ્રાણાયામ તકનીકીઓ તાણ-સંબંધિત અનેક વિકારોની સારવારમાં ફાયદાકારક છે. શ્વાસ લેવાની કસરત દ્વારા અસ્થમાની રોગનિવારક રાહત અંગેની કોચ્રેન પદ્ધતિસરની સમીક્ષામાં આંકડાકીય રીતે નોંધપાત્ર સુધારણા મળી નથી પરંતુ જાણવા મળ્યું કે પ્રાણાયામ શ્વાસ દરમિયાન એફઈવી૧ (પીડી૨૦)માં ૨૦%નો ઘટાડો જોવા મળ્યો હતો.

જોખમો

પ્રમાણમાં સલામત હોવા છતાં, હઠયોગ જોખમ મુક્ત નથી. પ્રારંભિક લોકોએ તેમની ક્ષમતાઓમાં ભારે ચાલ અને વ્યાયામ કરવાનું ટાળવું જોઈએ. કાર્યાત્મક મર્યાદાઓને ધ્યાનમાં લેવી જોઈએ.