મિથિલા

મિથિલા પ્રાચીન ભારતમાં એક રાજ્ય હતું. મિથિલા હાલમાં એક સાંસ્કૃતિક ક્ષેત્ર છે જેમાં બિહારનો તિરહુત, દરભંગા, મુંગેર, કોશી, પૂર્ણિયા અને ભાગલપુર વિભાગો અને ઝારખંડના સંથાલ પરગણા વિભાગો તેમજ નેપાળના તેરાઇ ક્ષેત્રનો ભાગ શામેલ છે. મિથિલાની લોકવાયકા ઘણી સદીઓથી ચાલે છે, જે ભારત અને ભારતની બહાર તેની બૌદ્ધિક પરંપરા માટે જાણીતી છે. મૈથિલી ભાષા આ ક્ષેત્રની મુખ્ય ભાષા છે. હિન્દુ ધાર્મિક ગ્રંથોમાં, આનો પ્રથમ સંકેત શતપથ બ્રાહ્મણમાંથી મળે છે અને વાલ્મીકી રામાયણમાં સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ મળે છે. મિથિલાનો ઉલ્લેખ મહાભારત, રામાયણ, પુરાણ અને જૈન અને બૌદ્ધ ગ્રંથોમાં છે.

નામકરણ: પ્રાચીન સંદર્ભોનો સંદર્ભ

પૌરાણિક સંદર્ભો અનુસાર, મિથિલા આ ક્ષેત્રનું સૌથી પ્રાચીન નામ છે; તેને વિધા નામથી પણ સંબોધન કરવામાં આવ્યું છે. નામ તીરભુક્તિ (તિરહુત) પ્રાપ્ત કરેલા ઉલ્લેખ અનુસાર ખૂબ પાછળથી સાબિત થાય છે.

મિથિલા અને વિદેહ

વાલ્મીકી રામાયણ અને વિવિધ પુરાણોમાં, મિથિલા નામ રાજા નિમિના પુત્ર મિથિ સાથે સંકળાયેલું છે. આ ગ્રંથોમાં દરેક જગ્યાએ એક દંતકથા છે કે મિમિનો જન્મ નિમિના મૃત શરીરના મંથનથી થયો છે. વાલ્મિકી રામાયણમાં મિથિના વંશનો મૈથિલ તરીકે ઉલ્લેખ છે. જ્યારે પૌરાણિક ગ્રંથોમાં સ્પષ્ટપણે જણાવાયું છે કે મિથિ દ્વારા જ મિથિલાનો સમાધાન થાય છે. ઘણા ગ્રંથોમાં એવું કહેવામાં આવે છે કે તેનું નામ આપમેળે જન્મ લેવાને લીધે થયો છે, તે વિદેહ (શરીરવિહીન) પિતા પાસેથી જન્મેલા કારણે તેને વૈદેહ કહેવાયો હતો અને મંથન થતાં તેમના જન્મના કારણે તેનું નામ મિથિ થઈ ગયું હતું. આ રીતે, તેમના દ્વારા શાસિત રાજ્યનું નામ વિધા અને મિથિલા માનવામાં આવ્યું છે. મહાભારતમાં, રાજ્યનું નામ 'મિથિલા' છે અને તેના શાસકોને 'વિદેહવંશિય' (વિદેહ) કહેવામાં આવે છે.

તીરભુક્તિ(તિરહુત)

વૃહદ્વિષ્ણુપુરાણના મિથિલા-મહાત્મમાં, મિથિલા અને તીરભુ્ક્તિ બંને નામ કહેવામાં આવે છે. મિથિલાના નામથી મિથિલા અને ઘણી નદીઓના તીર પર સ્થિત હોવાથી, તીરંદાજીને ભોગ (નદીના તીરથી પોષાય છે) માનવામાં આવે છે. આ પુસ્તકમાં, ગંગા અને હિમાલયની વચ્ચે સ્થિત મિથિલામાં મુખ્ય 15 નદીઓની સ્થિતિ ધ્યાનમાં લેવામાં આવી છે અને તેમના નામો પણ ગણાવાયા છે.

પૌરાણિક મહત્વ

મિથિલાના મહત્વને સમજાવતા, વૃદ્ધાવસ્થા પુરાણના મિથિલા-મહાત્મ્ય વિભાગ જણાવે છે કે ગંગા અને હિમાલયની વચ્ચે 15 નદીઓનો સમાવેશ કરેલો અંતિમ પવિત્ર બાણ (તિરહુત) છે. આ તીર મિથિલા સીતાની નિમિકાનન છે, જ્ knowledgeાનનું ક્ષેત્ર છે અને કૃપાની પાછળ છે. જાણો કે આ જન્મસ્થળ મિથિલા નિર્દોષ અને નિર્દોષ છે. તે રામ અને મંગલદાયિનીને આનંદદાયક છે. પ્રયાગ વગેરે તીર્થસ્થળોમાં યોગ્યતા આપવા જઈ રહ્યા છે પણ તે રામને પાત્ર નથી; પરંતુ આ મિથિલા ચોક્કસપણે રામને રાજી કરવાના તમામ પ્રકારોમાં વિશેષ છે. જેમ વિશ્વના શહેરને કારણે અયોધ્યા એક સ્વરૂપ છે, તેવી જ રીતે મિથિલા પણ બધા આનંદનું કારણ છે. તેથી મહર્ષિગ્ન તમામ પરીગ્રહોને છોડીને રામની ઉપાસના માટે અહીં રહે છે. શ્રીસાવિત્રી અને શ્રીગૌરી જેવી દેવ-શક્તિઓએ આ જન્મ લીધો. આ મિથિલા પોતે સર્વેશ્વરેશ્વરી શ્રીસિતા જીનું જન્મસ્થળ છે, જે નિષ્ઠાપૂર્વક નિવાસ કરીને તમામ સિદ્ધિઓ આપશે.

સરહદ અને આંતર-ક્ષેત્ર: પ્રાચીન સંદર્ભોના સંદર્ભ સાથે

મહાભારતમાં, મગધ પછી, ઉત્તરમાં મિથિલાની સ્થિતિ માનવામાં આવે છે. શ્રી કૃષ્ણ, અર્જુન અને ભીમની મગધ યાત્રા વર્ણવતા, ઉલ્લેખ કરવામાં આવે છે કે સરયુ નદી પાર કર્યા પછી, પૂર્વ કોસલા ક્ષેત્રને પાર કરીને અને પછી મહાશોન, ગંડકી અને સદાનીરાને મિથિલા તરફ વળ્યા. એવું કહેવામાં આવે છે કે ફરી એકવાર ગંગા અને મહાશોનને મગધ તરફ ઓળંગી. આનાથી સ્પષ્ટ લાગે છે કે તે સમયે મગધની ઉત્તરમાં મિથિલાની સ્થિતિ ધ્યાનમાં લેવામાં આવી હતી. વાજજી પ્રદેશ (વૈશાલી રાજ્ય) નો સમાવેશ મિથિલામાં જ થયો હતો. મહાભારતના આ ઉલ્લેખમાં પણ, મિથિલાનો સરહદ વિસ્તાર પશ્ચિમમાં ગંડકી અને દક્ષિણમાં ગંગા સુધી અન્યત્ર સૂચવવામાં આવે છે.

વૃહદ્વિષ્ણુપુરાણમાં મિથિલા (ચૌહદ્દી) ની સીમાનો સ્પષ્ટ રીતે ઉલ્લેખ કરતા કહેવામાં આવે છે કે-

कौशिकीन्तु समारभ्य गण्डकीमधिगम्यवै।

योजनानि चतुर्विंश व्यायामः परिकीर्त्तितः॥

गङ्गा प्रवाहमारभ्य यावद्धैमवतम्वनम् ।

विस्तारः षोडशप्रोक्तो देशस्य कुलनन्दन॥

એટલે કે, પૂર્વમાં કોસીથી પશ્ચિમમાં ગંડકી સુધીની 24 યોજનાઓ છે અને દક્ષિણમાં ગંગા નદીથી ઉત્તરમાં હિમાલય વન (તેરાઇ પ્રદેશ) સુધીની વિસ્તૃત 16 યોજના છે.

મહાકવિ ચંદા ઝાએ મિથિલાની હદ સમજાતી વખતે ઉપરોક્ત શ્લોકોને મેથીલી તરીકે લખ્યા છે.

गंगा बहथि जनिक दक्षिण दिशि पूब कौशिकी धारा।

पश्चिम बहथि गंडकी उत्तर हिमवत वन विस्तारा॥

આ રીતે, ઉલ્લેખિત સરહદ હેઠળ, બિહારના જિલ્લાઓ, હાલમાં પશ્ચિમ ચંપારણ, પૂર્વ ચંપારણ, શિવહર, સીતામઢી, મુજફ્ફરપુર, વૈશાલી, સમસ્તીપુર, બેગૂસરાય, દરભંગા, મધુબની, સુપૌલ, મધેપુરા, સહરસા અને ખગડિયા જિલ્લાઓ છે. ભાગલપુર જિલ્લાનો આખો વિસ્તાર અને આંશિક વિસ્તાર આવે છે.

આ શ્રેણી પ્રાચીન ઉલ્લેખ અનુસાર છે, કદાચ કોસીના પ્રચંડ ખ્યાતિ અને અનિયંત્રિત ફેલાવાને કારણે, પૂર્વ સરહદ કોસીને પણ ધ્યાનમાં લેવામાં આવી છે. ડેમ બનતા પહેલા કોસીનો કોઈ નિશ્ચિત રસ્તો નથી. કોશી એ પૂર્વી બિહારના તમામ વિસ્તારોમાંથી એક પુસ્તક છે. તેથી, પશ્ચિમ બંગાળ એટલે કે મહાનંદા નદીની શરૂઆત પહેલા સમગ્ર પૂર્વ બિહાર (ખગડિયા, કિશનગંજ, પૂર્ણિયા અને કટિહાર) પણ મિથિલાંચલનો પ્રાકૃતિક ભાગ રહ્યો છે.