શીંગબાજ

શીંગબાજ જેને અંગ્રેજીમાં સ્કેલી-બ્રેસ્ટેડ મુનિયા અથવા સ્પોટેડ મુનિયા (લોન્ચુરા પંક્ટુલાટા) અને પાળેલા પ્રાણીઓના વેપારમાં જાયફળ મેનિકીન અથવા મસાલા ફિન્ચ તરીકે ઓળખાય છે તે ઉષ્ણકટિબંધીય એશિયામાં જોવા મળતું ચકલીના કદનુ દાણા ચણતા પંખીના કુળમાં સમાવાાયેલ પંખી છે. તેનું નામ છાતિ અને પેટ પર અલગ સ્કેલ જેવા પીછાઓના નિશાન પર આધારિત છે. પુખ્ત પંખી ઉપરના ભાગે ઘેરા તજીયા રંગનું હોય છે અને તેની ચાંચ શંકુ આકારની અને ઘેરા રાખોડી રંગની હોય છે. આ પ્રજાતિ તેની શ્રેણીમાં કદ અને રંગમાં અલગ અલગ હોય એવી ૧૧ પેટાજાતિઓ ધરાવે છે.

શીંગબાજ
શીંગબાજ (એલ. પી.પંક્ટુલાટા)
વૈજ્ઞાનિક વર્ગીકરણ
Kingdom:	Animalia
Phylum:	Chordata
Class:	Aves
Order:	ચટકાકાર
Family:	એસ્ટ્રીલડીડેઈ
Genus:	લોન્ચુરા

આ મુનિયા રસ ઝરતાં ફળો ઉપરાંત મુખ્યત્વે ઘાસના બીજ અને અનાજના દાણા ચણે છે. તેઓ મોટેભાગે ટોળામાં ચણતા જોવા મળે છે. ચણવા દરમ્યાન તેઓ નરમ અવાજો અને સિસોટીઓ સાથે એકમેક સાથે વાતચીત કરતા જોવા મળે છે. આ પ્રજાતિ ખૂબ જ સામાજિક છે અને કેટલીકવાર મુનિયાની અન્ય પ્રજાતિઓ સાથે રહે છે. આ પ્રજાતિ ઉષ્ણકટિબંધીય મેદાનો અને ઘાસના મેદાનોમાં જોવા મળે છે. સંવર્ધન જોડી ઘાસ અથવા વાંસના પાંદડાઓનો ઉપયોગ કરીને ગુંબજ આકારના માળાઓ બનાવે છે.

આ પ્રજાતિ એશિયામાં સ્થાનિક છે અને ભારત અને શ્રીલંકાની પૂર્વથી ઇન્ડોનેશિયા અને ફિલિપાઇન્સ (જ્યાં તેને માયાંગ પકિંગ કહેવામાં આવે છે) માં જોવા મળે છે. આ પંખીને વિશ્વના અન્ય ઘણા ભાગોમાં ફેલાવવામાં આવ્યા છે અને તેની જંગલી વસ્તી પ્યુઅર્ટો રિકો અને હિસ્પેનિયોલા તેમજ ઓસ્ટ્રેલિયાના ભાગો અને યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ ઓફ અમેરિકામાં રહેવાસી થઈ છે. ઇન્ટરનેશનલ યુનિયન ફોર કન્ઝર્વેશન ઓફ નેચર (આઇયુસીએન) દ્વારા આ પક્ષીને ઓછામાં ઓછી ચિંતાના પક્ષી તરીકે સૂચિબદ્ધ કરવામાં આવ્યું છે.

પેટા જાતિઓ

• એલ. પી. પંક્ટુલાટા (લિન્નિયસ ૧૭૫૮ - ઉત્તર પાકિસ્તાન ભારત (નેપાળ તરાઈ અને શ્રીલંકા સિવાય)
• એલ. પી. સુબુંડુલાટા (ગોડવિન - ઑસ્ટેન ૧૮૭૪ - ભૂતાન બાંગ્લાદેશ ઉત્તરપૂર્વ ભારત (આસામ અને પશ્ચિમ મ્યાનમાર)
• એલ. પી. યુન્નેનેન્સીસ પાર્કેસ ૧૯૫૮ - દક્ષિણ ચીન (દક્ષિણપૂર્વ ઝિઝાંગ) દક્ષિણ સિચુઆન યુનાન અને ઉત્તર મ્યાનમાર
• એલ. પી. ટોપેલા (આર. સ્વિનહો ૧૮૬૩ - દક્ષિણ મ્યાનમાર થાઇલેન્ડ દક્ષિણપૂર્વ ચીન (તાઈવાન હૈનાન ટાપુઓ લાઓસ કંબોડિયા અને વિયેતનામ)
• એલ. પી. કાબાનીસી (શાર્પ ૧૮૯૦ - ઉત્તર અને પશ્ચિમ ફિલિપાઇન્સ (લુઝોન મિંડોરો કલાઉઇટ પલાવન પનાય નેગ્રોસ સેબ મિન્ડાનાઓ અને ઉત્તરીય બોર્નિયો (કોસ્ટલ વેસ્ટ સબાહ અને બ્રુનેઈ)
• એલ. પી. ફ્રેટેનસિસ (૧૯૩૧ - દક્ષિણ મલય દ્વીપકલ્પ , સિંગાપોર , સુમાત્રા અને નિયાસ ટાપુઓ)
• એલ. પી. નિસોરિયા (ટેમિન્ક ૧૮૩૦ - દક્ષિણ બોર્નિયો (પશ્ચિમ અને દક્ષિણ કાલીમંતન) જાવા બાલી અને પશ્ચિમી લેસર સુંદાસ (લોમ્બોક)
• એલ. પી. સુમ્બાએ મેર ૧૯૪૪ - સુમ્બા ઇન વેસ્ટર્ન લેસર સુંદાસ
• એલ. પી. બ્લાસી (સ્ટ્રેસમૅન ૧૯૧૨ - મધ્ય અને પૂર્વીય લેસર સુંદાસ (ફ્લોરસ પૂર્વથી તિમોર અને તનિમ્બર ટાપુઓ)
• એલ. પી. બવેના હૂગરવેર્ફ ૧૯૬૩ - ઉત્તરપૂર્વ જાવાના બાવિયન ટાપુઓ
• એલ. પી. પાર્ટિસેપ્સ (રીલી ૧૯૨૦ - સુલાવેસી)

હોલ્મેસી (દક્ષિણપૂર્વ બોર્નિયો) પેટાજાતિને કેટલીકવાર ઓળખવામાં આવે છે.

ઉત્ક્રાંતિ

અન્ય એસ્ટ્રિલ્ડીન્સની સાથે આ પ્રજાતિઓ એશિયામાં ઉદ્ભવ્યા હોવાનું માનવામાં આવે છે.

વર્ણન

કિશોર વયનુ શીંગબાજ (એલ. પી. પંક્ટુલાટા) શ્રીલંકા

શીંગબાજ લગભગ ૧૧ થી ૧૨ સેન્ટિમીટર લંભાઈ ધરાવતુ (૩.૩ - ૪.૭ ઇંચ) હોય છે અને તેનું વજન ૧૨ - ૧૬ ગ્રામ (૦.૦૨ - ૦.૦૩૫ પાઉન્ડ) હોય છે. પુખ્ત વયના લોકો પાસે જાડી ઘેરા રંગની ચાંચ હોય છે, જે ખાસ કરીને અનાજ ખાતા પક્ષીઓ માં જોવા મળવી સામાન્ય છે. ઘેરા તજીયા રંગના ઉપલા ભાગો અને ઘેરા બદામી રંગનું માથું ધરાવે છે. નીચેના ભાગો ઘેરા સ્કેલ નિશાનો સાથે સફેદ હોય છે. નર અને માદા જાતિઓ ના રંગ એકસમાન હોય છે , જોકે નરની નીચેની બાજુએ ઘાટા નિશાન અને સ્ત્રીઓ કરતાં ઘાટા રંગનું ગળું ધરાવતા હોય છે.

અપરિપક્વ પક્ષીઓ નિસ્તેજ કથ્થઈ ઉપલા ભાગ ધરાવે છે - પુખ્ત વયના લોકોમાં જોવા મળતા ઘેરા માથાનો અભાવ હોય છે અને તેમાં સમાન સફેદાઈ ધરાવતા નીચેના ભાગો હોય છે જેને અન્ય મુનિયા પ્રજાતિઓના કિશોરો જેમ કે ત્રિરંગી મુનિયા (લોન્ચુરા મલાક્કા) અને ભારત અથવા શ્રીલંકાના ભાગોમાં કાળા ગળાવાળા મુનિયા (લોંચુરા કેલાટી) થી અલગ તારવવામાં ભુલ કરી શકાય છે.

વિતરણ અને નિવાસસ્થાન

પૂર્વીય ઓસ્ટ્રેલિયાના ક્વીન્સલેન્ડ જેવા ભાગોમાં શીંગબાજ (ટોપેલા) પ્રજાતિઓ જોવા મળે છે.

શીંગબાજ વિવિધ વસવાટોમાં જોવા મળે છે પરંતુ સામાન્ય રીતે પાણી અને ઘાસના મેદાનની નજીક હોય છે. ભારતમાં તેઓ ખાસ કરીને ડાંગરના ખેતરોમાં સામાન્ય છે જ્યાં તેઓ અનાજનો ખોરાક લેવાને કારણે તેમને પાકને નુકશાનકારક માનવામાં આવે છે. તેઓ મુખ્યત્વે મેદાનો પર જોવા મળે છે પરંતુ હિમાલયની તળેટીમાં જોવા મળે છે જ્યાં તેઓ ૨,૫૦૦ મીટર (૧.૬ માઇલ) ની નજીકની ઊંચાઈએ હાજર હોઈ શકે છે અને નીલગિરીમાં જ્યાં તેઓ ઉનાળા દરમિયાન ૨,૧૦૦ મીટર (૬,૯૦૦ ફૂટ) ની ઊંચાઈએ જોવા મળે છે. પાકિસ્તાનમાં તેઓ પશ્ચિમમાં સ્વાતથી લાહોર સુધીના એક સાંકડા પ્રદેશ સુધી મર્યાદિત છે , જે રણ વિસ્તારને ટાળે છે અને પછી લુધિયાણા અને માઉન્ટ આબુ વચ્ચેના વિસ્તારની પૂર્વમાં ભારતમાં ફરીથી જોવા મળે છે. આ પ્રજાતિ કાશ્મીરમાં પણ જોવા મળી છે , જોકે ત્યાં એ દુર્લભ છે.

તેમના મૂળ વિસ્તારની બહાર , બચી ગયેલા પક્ષીઓ વારંવાર યોગ્ય આબોહવા ધરાવતા વિસ્તારોમાં પોતાને સ્થાપિત કરે છે અને પછી નજીકના નવા વિસ્તારોમાં વસાહત કરી શકે છે. જંગલીમાં સ્થાપિત થયેલા પાંજરામાં રહેલા પક્ષીઓ અને આવી વસ્તી વેસ્ટ ઈન્ડિઝ (પ્યુઅર્ટો રિકો) માં ૧૯૭૧થી હવાઈ (૧૮૮૩થી ઓસ્ટ્રેલિયા , જાપાન અને દક્ષિણ યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ) મુખ્યત્વે ફ્લોરિડા અને કેલિફોર્નિયામાં નોંધાયેલી છે. ઓહુ હવાઈમાં તેઓ ત્રિરંગી મુનિયા સાથે વસવાટ માટે સ્પર્ધા કરે છે અને જ્યાં આ હરીફ હાજર હોય ત્યાં દુર્લભ હોય છે. પાંજરામાં રહેતા પક્ષી તરીકેની તેની લોકપ્રિયતાને કારણે આ પ્રજાતિને વિશ્વના અન્ય ભાગોમાં રજૂ કરવામાં આવી છે અને જંગલીમાં વસ્તી સ્થાપિત થઈ છે.

વર્તણૂક

સામાજિકતા

શીંગબાજ ૧૦૦ જેટલા પક્ષીઓના ટોળાં બનાવે છે. એકમેક સાથે એવા કોલ સાથે વાતચીત કરે છે જેમાં કિટ્ટી - કિટ્ટી - કીટ્ટીની ટૂંકી વ્હીસલ ભિન્નતા અને તીક્ષ્ણ ચીપિંગ એલાર્મ નોટનો સમાવેશ થાય છે. તેઓ કેટલીકવાર આસપાસ કૂદતી વખતે તેમની પૂંછડીઓ અને પાંખોને ઊભી અથવા આડી રીતે હલાવે છે. પૂંછડીની ફ્લિકિંગ ગતિ લોકોમોટરી ઈરાદાની હિલચાલમાંથી વિકસિત થઈ હોઈ શકે છે. પૂંછડીની ફ્લિકિંગ હિલચાલના અતિશયોક્તિપૂર્ણ સંસ્કરણમાં ધાર્મિક વિધિઓ થઈ હોઈ શકે છે. સામાજિક સંકેત તરીકે , અન્ય કેટલીક પ્રજાતિઓમાં પૂંછડી હલાવવી એ ઉડવાનો ઉદ્દેશ દર્શાવતો સંકેત તરીકે કામ કરે છે અને ટોળાને એકસાથે રાખવામાં મદદ કરે છે.

રાત્રે સુતી વખતે શીંગબાજ સામુહિક રીતે એકબીજા સાથે ગાઢ સંપર્કમાં બાજુમાં બેસે છે. સૌથી બહારનું પક્ષી ઘણીવાર કેન્દ્ર તરફ આવવા પ્રયત્ન કરે છે. ટોળામાં રહેલા પક્ષીઓ ક્યારેક એકબીજાને સાફસફાઈમાં મદદ કરવા સમય કાઢે છે અને જેની સાફસફાઈ થઈ રહી હોય એ પંખી સામાન્ય રીતે તેની દાઢીનો ભાગ દર્શાવે છે. આ પ્રકારની સાફસફાઈ સામાન્ય રીતે ચહેરા અને ગરદન સુધી મર્યાદિત હોય છે. શીંગબાજ એકમેક સાથે ભાગ્યે જ ઝગાતા જોવા મળતા હોય છે પરંતુ પક્ષીઓ કેટલીકવાર કોઈ પણ મુદ્રામાં ઝઘડે છે.

સંવર્ધન

શીંગબાજનું ઇંડૂં

પ્રજનનની મોસમ વરસાદની મોસમ દરમિયાન હોય છે (મુખ્યત્વે જૂનથી ઓગસ્ટ અને ભારતમાં ઓક્ટોબરની મોસમમાં પણ હોય છે , પરંતુ તેમાં ફેરફાર થઈ શકે છે.) પ્રયોગશાળાના અભ્યાસોમાં જાણવા મળ્યું છે કે લાંબા દિવસના પ્રકાશ અને ઉચ્ચ ભેજ ગોનાડલ વૃદ્ધિને ટ્રિગર કરે છે. નર પંખીનું ગીત ખૂબ જ નરમ પરંતુ જટિલ અને પરિવર્તનશીલ હોય છે, જે માત્ર નજીકથી જ સંભળાય છે. જિંગલ તરીકે વર્ણવવામાં આવેલા આ ગીતમાં ઉચ્ચ સ્વરની શ્રેણીનો સમાવેશ થાય છે, ત્યારબાદ એક કર્કશ ઘોંઘાટ થાય છે અને તેનો અંત અસ્પષ્ટ સીટી સાથે થાય છે. ગાતી વખતે નર પંખી ઢાળવાળી મુદ્રામાં બેસીને માથાના પીછાઓ ઊંચા કરીને ઊભા રાખે છે.

શીંગબાજના માળામાં એક વેતરમાં સામાન્ય રીતે ૪ થી ૬ ઇંડા હોય છે પરંતુ તેમાં ૧૦ સુધી હોઈ શકે છે. બંને જાતિઓ માળો બનાવે છે અને ઇંડાને સેવે છે. ઈંડામાંથી બચ્ચા ૧૦ થી ૧૬ દિવસમાં બહાર આવે છે.

ખોરાક

બચ્ચાને ખવરાવતું પ્રુખ્તવયનું પંખી

શીંગબાજ મુખ્યત્વે ઘાસના બીજ , જેમ કે લૅન્ટાના અને નાના તેનાં રસ ઝરતાં ફળોની ખાય છે. પ્રદ્યુમ્ન દેસાઈએ એમના પુસ્તક પંખીજગતમાં નોધ્યા પ્રમાણે આ પંખીને શીંગદાણા બહુ ભાવતા હોવાથી એનું આવું નામ પડ્યુ છે. એની ત્રીકોણ અને મજબુત ચાંચ નાના અનાજને કચડી નાખવા માટે યોગ્ય હોવા છતાં તેઓ નીચલા મેન્ડિબલ, જે યુરોપિયન ગ્રીનફિન્ચને બીજને સાફ કરવામાં મદદ કરે છે, બાજુની હિલચાલ દર્શાવતા નથી. અન્ય કેટલાક મુનિયાસની જેમ તેઓ સંવર્ધનની મોસમ પહેલા પ્રોટીનના સમૃદ્ધ સ્ત્રોત શેવાળને પણ ખાઈ શકે છે.

આ પક્ષીઓને કેદમાં રાખવાની સરળતાએ તેમને વર્તન અને શરીરવિજ્ઞાનના અભ્યાસ માટે લોકપ્રિય બનાવ્યા છે. ખોરાક આપવાની વર્તણૂકની આગાહી શ્રેષ્ઠ ચારો સિદ્ધાંત દ્વારા કરી શકાય છે , જ્યાં પ્રાણીઓ ખોરાકનો મહત્તમ વપરાશ કરવા માટે ખર્ચવામાં આવતા સમય અને ઊર્જાને ઘટાડે છે. આ સિદ્ધાંતનું પરીક્ષણ ભીંગડાંવાળું સ્તન ધરાવતા મુનિયા દ્વારા તેમના ખોરાકની અસરકારકતા વધારવા માટે ઉપયોગમાં લેવામાં આવતી વ્યૂહરચનાઓનો અભ્યાસ કરીને કરવામાં આવ્યું છે.

એક ચારાનું જૂથ

સંરક્ષણ

શીંગબાજ એક વિપુલ પ્રમાણમાં ઉપલબ્ધ પ્રજાતિ છે અને આઇયુસીએન રેડ લિસ્ટ પર ઓછામાં ઓછી ચિંતા તરીકે વર્ગીકૃત કરવામાં આવી છે. આ પ્રજાતિ અત્યંત વિશાળ શ્રેણી ધરાવે છે અને તેની વસ્તી હજુ પણ બિન - માત્રાત્મક હોવા છતાં તે વિશાળ અને સ્થિર છે. શીંગબાજ વૈશ્વિક સ્તરે જોખમમાં નથી અને તેની મોટાભાગની શ્રેણીમાં ખૂબ જ સામાન્ય છે. જોકે , પક્ષીઓને પાળવા માટેના શોખમાંના વધારાને કારણે કેટલીક વસ્તીમાં ઘટાડો થયો છે.

ચોખાના ખેતરોમાં વિઘણા વિસ્તારોમાં વિપુલ પ્રમાણમાં ઉતરી આવીને ચોખા ચણી જવાની ટેવને કારણે તેને પાકને નુકશાનકારક તરીકે ગણવામાં આવે છે.

બાહ્ય કડીઓ

• ચિત્રો અને ધ્વનિ
• ઓરિએન્ટલ બર્ડ ઈમેજીસ - શીંગબાજ પસંદ કરેલ ચિત્રો