જ્ઞાનકોશ

જ્ઞાનકોશ (જેનો અંગ્રેજી સ્પેલીંગ encyclopaedia અથવા encyclopædia પણ થાય છે) એ સર્વગ્રાહી લેખિત સંક્ષેપ છે, જે જ્ઞાનની બધી જ શાખાઓ અથવા જ્ઞાનની કોઇ ચોક્કસ શાખાની માહિતી ધરાવે છે. આવરી લેતા દરેક વિષય પર એક લેખમાં જ્ઞાનકોશનું વિભાજન કરવામાં આવે છે. જ્ઞાનકોશમાં વિષયો પરના લેખોમાં સામાન્ય રીતે લેખના નામને આધારે પ્રવેશ મેળવી શકાય છે (વાંચી શકાય છે) અને સામગ્રીની માત્રાને આધારે તેનો સમાવેશ એક ગ્રંથ અથવા એકથી વધારે ગ્રંથોમાં કરી શકાય છે.

1902માં બ્રોકહૌસ એન્ઝીક્લોપેડી

Indeed, the purpose of an encyclopedia is to collect knowledge disseminated around the globe; to set forth its general system to the men with whom we live, and transmit it to those who will come after us, so that the work of preceding centuries will not become useless to the centuries to come; and so that our offspring, becoming better instructed, will at the same time become more virtuous and happy, and that we should not die without having rendered a service to the human race in the future years to come.

— Diderot

સર્વસામાન્ય નિરીક્ષણ

વ્યુત્પત્તિ શાસ્ત્ર (એટિમૉલજિ)

શબ્દ "જ્ઞાનકોશ" ક્લાસિકલ ગ્રીક પરથી આવ્યો છે "ἐγκύκλιος παιδεία", જે "એન્કીલિયોસ પાઇડિયા"નું લિવ્યંતર છે; "એન્કીલિયોસ"નો અર્થ "વારંવાર, સમયાંતરે અથવા સામાન્ય" અને "પાઇડિયા"નો અર્થ "શિક્ષણ" એવો થાય છે. સાથે, શબ્દ સમૂહનું સદંતર રીતે જ "[સુંદર-]ગોળાકાર શિક્ષણ" તરીકે ભાષાંતર થાય છે, એટલે કે "સામાન્ય જાણકારી". લેટિન હસ્તપ્રતોની નકલ કરનારાઓએ આ શબ્દ સમૂહને સમાન અર્થ સાથે એક ગ્રીક શબ્દ "એન્કુક્લોપાઇડિયા" તરીકે જ લીધો છે અને આ બનાવટી ગ્રીક શબ્દ નવો લેટિન શબ્દ "જ્ઞાનકોશ" બની ગયો હતો, જે અંતે અંગ્રેજીમાં રૂપાંતરીત થયો હતો. જોકે જાણકારીના સંક્ષેપની કલ્પના હજ્જારો વર્ષ જૂની છે, આ શબ્દનો સૌપ્રથમ 1541માં પુસ્તકના શીર્ષકમાં જોચિમુસ ફોર્ટિયસ રિંગેલબર્જિયસ દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાયો હતો, લુકુબ્રેશન્સ વેલ પોટીયસ એબ્સોલ્યુટીસીમા ક્યક્લોપાઇડિયા (પાયો, 1541). શબ્દ જ્ઞાનકોશ નો સૌપ્રથમ વખત ક્રોટેઇનના એનસાયક્લોપીડિસ્ટ પવાઓ સ્કેલિક દ્વારા તેમના પુસ્તક એનસાયક્લોપીડિયા સિ ઓર્બિસ ડિસિપ્લેનેરમ ટમ સેક્રારુન ક્વુમ પ્રોફાનેરુમ એપિસ્ટેમોન ના શીર્ષકમાં એક નામ તરીકે ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો (જ્ઞાનકોશ અથવા શિસ્તની દુનિયાની જાણકારી , પાયો, 1559). જૂનામાં જૂની સ્થાનિક ભાષાઓમાંની એકનો ઉપયોગ ફ્રેન્કોઇસ રેબેલેઇસ દ્વારા તેમના પેન્ટાગ્રુએલ માં 1532માં કરાયો હતો.

વિવિધ જ્ઞાનકોશો એવા નામ ધરાવે છે જેમાં પ્રત્યય -p(a)edia નો સમાવેશ થાય છે, ઉદા. તરીકે, બેંગ્લાપિડીયા (બંગાળને લગતી બાબતો પર).

બ્રિટીશ વપરાશમાં, સ્પેલીંગ્સ encyclopedia અને encyclopaedia બંને ચલણમાં છે. જોકે પાછળનો સ્પેલીંગ વધુ "યોગ્ય" હોવાનું વિચારવામાં આવે છે, જ્યારે અગાઉનો શબ્દ અમેરિકન અંગ્રેજીના અતિક્રમણને કારણે વધુ સર્વસામાન્ય બની ગયો છે. અમેરિકન વપરાશમાં, ફક્ત પહેલો શબ્દ જ સામાન્ય રીતે વપરાય છે. æ યુક્તાક્ષર સાથે—સ્પેલીંગ encyclopædia —નો 19મી સદીમાં સતત ઉપયોગ થતો હતો અને હવે જવલ્લેજ ઉપયોગમાં વધારો થતો જાય છે, જોકે પેદાશ શીર્ષકો જેમ કે એનસાયક્લોપીડિયા બ્રિટાનીકા અને અન્યમાં જાળવી રાખવામાં આવ્યા છે. ઓક્સફોર્ડ અંગ્રેજી ડિક્શનેરી (1989) માં encyclopædia અને encyclopaedia ને સમાન વિકલ્પ તરીકે દર્શાવવામાં આવ્યા છે અને æ ને કાલગ્રસ્ત તરીકે નોંધે છે, સિવાય કે તેનો લેટિન ભાષામાં ઉયોગ કરાયો હતો. વેબસ્ટર્સની થર્ડ ન્યુ ઇન્ટરેશનલ ડિક્શનરી (1997–2002)માં encyclopedia મુખ્ય શબ્દ તરીકે અનેencyclopaedia ને નજીવી જોડાણ તરીકે દર્શાવવામાં આવ્યા છે. વધુમાં, cyclopedia અને cyclopaedia નો હવે જવલ્લેજ ઉપયોગ કરવામાં આવે છે, જે 17મી સદીને લાગે વળગતા શબ્દનું સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપ છે.

વિશિષ્ટ લાક્ષણિક્તાઓ

જ્ઞાનકોશ, કે જેને આપણે આજે ઓળખીએ છીએ તે 18મી સદીમાં શબ્દકોશમાંથી વિકસાવવામાં આવ્યો છે. ઐતિહાસિક રીતે જ્ઞાનકોશો અને શબ્દકોશો સુશિક્ષિત, સુમાહિતગાર સૂચિ નિષ્ણાતો દ્વારા સંશોધન કરાયા બાદ તેને લખવામાં આવ્યા છે, પરંતુ રચનામાં તે નોંધપાત્ર રીતે અલગ છે. શબ્દકોશ પ્રાથમિક રીતે શબ્દોની મૂળાક્ષર યાદી અને તેમની વ્યાખ્યાઓ પર પ્રકાશ પાડે છે. સમાનાર્થી શબ્દો અને વિષય બાબત સાથે સંબંધિત શબ્દકોશમાં છૂટછવાયા જોવા મળ્યા છે, જેને ઊંડાણથી ચકાસવા માટે દેખીતું સ્થળ આપવામાં આવ્યું નથી. આમ, શબ્દકોશ ખાસ રીતે મર્યાદિત માહિતી, પૃથ્થકરણ અથવા વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવેલા શબ્દનો ઇતિહાસ પૂરો પાડે છે. તે વ્યાખ્યા પૂરી પાડી શકે છે ત્યારે, તે વાચકને અર્થ, અગત્યતા અથવા શબ્દની મર્યાદાઓ સમજી શકવાના અભાવમાં અને જાણકારીના વ્યાપક ક્ષેત્રે શબ્દ કેવી રીતે લાગુ પડે છે તે માત્રામાં છોડી શકે છે.

તે જરૂરિયાતો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવા માટે જ્ઞાનકોશ લેખો શબ્દને નહી પરંતુ વિષય અથવા શિસ્ત ને આવરે છે. જે તે વિષય માટે વ્યાખ્યા આપવી અને સમાનાર્થી શબ્દોની યાદી બનાવવી તે અર્થમાં લેખ વધુ ઊંડાણમાં ચકાસવા માટે અને વિષય પર અત્યંત સંબંધિત સંચિત જાણકારી પૂરી પાડવા સક્ષમ છે. જ્ઞાનકોશ લેખમાં ઘણી વખત અસંખ્ય નકશાઓ અને વર્ણનો, તેમજ ગ્રંથસૂચિ અને આંકડાશાસ્ત્રનો સમાવેશ થાય છે.

ચાર મોટા મૂળ તત્ત્વો જ્ઞાનકોશને સ્પષ્ટ કરે છે: તેનો વિષય વસ્તુ, તેનો અવકાશ, તેની સંચરચનાની પદ્ધતિ અને ઉત્પાદનની પદ્ધતિ:

• જ્ઞાનકોશ સામાન્ય હોઇ શકે છે, જે દરેક ક્ષેત્રના વિષય પરના લેખનો સમાવેશ કરે છે (અંગ્રેજી ભાષામાં એનસાયક્લોપીડિયા બ્રિટાનીકા અને જર્મન બ્રોકહૌસ તેના જાણીતા ઉદાહરણો છે). સામાન્ય જ્ઞાનકોશમાં ઘણી વાર વિવિધ જાતના કામો કેવી રીતે કરવા તેની માર્ગદર્શિકાનો તેમજ બંધ શબ્દકોશ અને ગેઝેટિયરનો સમાવેશ થાય છે. વધુમાં એવા પણ જ્ઞાનકોશો છે જે વિવિધ પ્રકારના વિષયો, પરંતુ ખાસ સંસ્કૃતિ, એથનિક(માનવ વંશ કે જાતિને લગતું) અથવા રાષ્ટ્રીય દ્રષ્ટિકોણ જેમ કે ગ્રેટ સોવિયેત એનસાક્લોપીડીયા અથવા એનસાયક્લોપીડીયા જુદેઇકા ને આવરી લે છે.
• જ્ઞાનકોશીય મર્યાદા હેતુના કામ તેમના વિષય ક્ષેત્ર જેમ કે ઔષધનો જ્ઞાનકોશ, માન્યતા અથવા કાયદા માટે અગત્યની સંગ્રહીત જાણકારી પૂરી પાડે છે. સામગ્રીનો વ્યાપ અને ચર્ચાની ઊંડાઇ લક્ષ્યાંકિત જનતાના આધારે અલગ અલગ કામ હોય છે. (ઉદાહરણ તરીકે અમેરિકન નેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યુટ ઓફ હેલ્થ માટે એ.ડી.એ.એમ. દ્વારા તૈયાર કરાયેલ [૧] તબીબી જ્ઞાનકોશ.)
• સંદર્ભના કામ માટે જ્ઞાનકોશ બનાવવો જે તે સંસ્થાની કેટલીક વ્યવસ્થિત પદ્ધતિ આવશ્યક હોય છે. ઐતિહાસિક રીતે પ્રિન્ટેડ જ્ઞાનકોશ સંગઠિત કરવાની બે મુખ્ય પદ્ધતિઓ રહી છે: મૂળાક્ષર પદ્ધતિ (મૂળાક્ષરો પ્રમાણે ગોઠવાયેલ અસંખ્ય અલગ અલગ લેખો), અથવા સ્તરીકરણ કક્ષા અનુસારની સંસ્થા. અગાઉની પદ્ધતિ ખાસ કરીને સામાન્ય કામો માટે આજની સર્વસામાન્ય પદ્ધતિ છે. ઇલેક્ટ્રોનિક માધ્યમોની પ્રવાહીતાએ જો કે સમાન સૂચિ ધરાવતા સંગઠનની અસંખ્ય પદ્ધતિઓ માટે નવી શક્યતાઓને સ્વીકારે છે. વધુમાં, ઇલેક્ટ્રોનિક માધ્યમો, શોધખોળ, સૂચિકરણ અને બે બાજુઓના સંદર્ભો માટે અગાઉ જેની કલ્પના પણ ન કરી શકાતી તેવી ક્ષમતાઓ પૂરી પાડે છે. 18મી સદીના જ્ઞાનકોશ ના શીર્ષક પૃષ્ઠ પર હોરાસ પરનો શિલાલેખ જ્ઞાનકોશના માળખાની અગત્યતા સુચવે છેઃ "આદેશ અને સત્તાની શક્તિ દ્વારા સામાન્ય બાબતોમાં કઇ આકર્ષકતા ઉમેરી શકાય."
• આધુનિક મલ્ટીમિડીયા અને માહિતી કાળનો વિકાસ થયો હોવાથી, એકત્રીકરણ, ચકાસણી, સંકલન અને તમામ પ્રકારની માહિતીની રજૂઆત પર વધુ અસર જોવા મળી રહી છે. માહિતી પ્રાપ્ત કરવી સરળ બની ગઇ હોવાથી એવરીથીંગ2, એનકાર્ટા, h2g2, અને વિકીપિડીયા જેવા પ્રોજેક્ટો જ્ઞાનકોશના નવા સ્વરૂપો છે. વધુ ખાસ રીતે, વિકીપિડીયાએ તેના વિદ્વતાપૂર્ણ સ્વભાવ, સંક્ષિપ્તતા, ચકાસણી ક્ષમતા, ખરાઇ અને તટસ્થતા માટે ખ્યાતિ પ્રાપ્ત કરી છે.

"ડિક્શનરીઝ" શીર્ષકવાળા કેટલાક કાર્યો ખાસ કરીને જે ચોક્કસ ક્ષેત્રો જેમ કે(ડિક્શનરી ઓફ મિડલ ઇસ્ટ એજિસ , ડિક્શનરી ઓફ અમેરિકન નેવલ ફાઇટીંગ શિપ્સ અને બ્લેકસ લો ડિક્શનરી )સાથે લાગે વળગતા જ્ઞાનકોશ જેવા છે. ઓસ્ટ્રેલિયાનો રાષ્ટ્રીય શબ્દકોશ મેક્વેરી ડિક્શનરી, , સામાન્ય સંદેશાવ્યવહારમાં યોગ્ય નામના ઉપયોગની ઓળખની પ્રથમ આવૃત્તિ અને આ પ્રકારના યોગ્ય નામ પરથી મેળવવામાં આવેલા શબ્દો બાદ જ્ઞાનકોશીય શબ્દકોશ બની ગયા હતા. શબ્દકોશ અને જ્ઞાનકોશ વચ્ચેની રેખા કંઇક અંશે ઝાંખી પડી ગઇ હોવાથી, એક પરીક્ષણ એવું છે કે જ્ઞાનકોશના લેખનું નામ સામાન્ય રીતે સમાન સ્વરૂપો લઇ શકતું હોવાથી, તેને ખાસ રીતે સરળતાથી અન્ય ભાષાઓમાં ભાષાંતર કરી શકાય છે, જ્યાં ખાસ કરીને એન્ટ્રીના નામ વિશે ભાષાશાસ્ત્રીય કામ એવા શબ્દકોશની એન્ટ્રી થઇ શકતી નથી.

ઇતિહાસ

પ્લિની ધ એલ્ડર (રોમન લેખક)

નેચરાલિસ હિસ્ટોરીયા, 1669 આવૃત્તિ, શીર્ષક પૃષ્ઠ.

અગાઉના અનેક જ્ઞાનકોશીય કામોમાંના એક કે જે આધુનિક સમય સુધી અસ્તિત્વમાં રહ્યાં છે તે છે પ્લિની ધ એલ્ડરના નેચરાલિસ હિસ્ટોરીયા, તેઓ પ્રથમ સદીમાં જીવતા રોમન મુત્સદી હતા. તેમણે કુદરતી ઇતિહાસ, કલા અને સ્થાપત્ય, ઔષધ, ભૂગોળ અને તેમની આસપાસની દુનિયાના તમામ પરિમાણોને આવરી લેતા 37 પ્રકરણોના કામને એકત્રિત કર્યું હતું. તેમણે પ્રસ્તાવના દર્શાવ્યું હતું કે તેમણે અલગ અલગ 200 જેટલા લેખકોની 2000 વિવિધ કૃતિઓમાંથી 20,000 જેટલી સાચી હકીકતો એકત્ર કરી હતી અને પોતાના સ્વઅનુભવ પરથી અન્ય બાબતો પણ ઉમેરી હતી. આ કામ 80ના દાયકામાં પ્રકાશિત થઇ હતી, જોકે સંભવતઃ 79ના દાયકામાં ફાટી નીકળેલા જ્વાળામુખીમાં તેમના અવસાન પહેલા ક્યારેય ખરડા વાંચન પૂરું કર્યું ન હતું.

તેમના મહાન કાર્યની યોજના વિશાળ અને વ્યાપક છે, શીખવાની સંક્ષિપ્તી અને કલાનો અભાવ નહી હોવાથી તે કુદરત સાથે જોડાયેલા છે અથવા કુદરતમાંથી તેમની સામગ્રીઓ લીધી હતી. તેઓ કબૂલે છે કે

મારો વિષય બિનફળદ્રુપ છે - કુદરતની દુનિયા અથવા અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તો જીવન; અને વિષય તેના ઓછા નાશ પામેલા વિભાગમાં અને અથવા તો દેશી અથવા વિદેશી શબ્દો ધરાવતા, અસંખ્ય બાર્બેરીયન શબ્દો કે જેને ખરેખર માફી સાથે રજૂ કરવાના છે. વધુમાં, પાથ લેખકપણાના ભારથી દબાયેલો ધોરીમાર્ગ નથી કે દિમાગ વ્યાપકપણા માટે આતુર નથી : આપણામાનું કોઇ એવું નથી કે જેણે સમાન સાહસ કર્યું હોય કે કોઇ પણ ગ્રીક કે જેણે એકલા હાથે વિષયોના અનેક વિભાગને નાથ્યા હોય.

અને તેઓ આ પ્રકારના કામના લખાણની સમસ્યાને કબૂલે છે:

જે જૂનું છે તેને ઉમદાપણું અર્પવું, નવું છે તેને સત્તા આપવાનું, સામાન્ય બાબતોને આકર્ષકતા અર્પવી, અંધકારને પ્રકાશ આપવો, જીર્ણતાને મોહકતા, શંકાસ્પદતાને વિશ્વસનીયતા અર્પવી મુશ્કેલ છે, પરંતુ દરેક ચીજોને પ્રકૃતિ અને તેણીના તમામ ગુણો કુદરતને અર્પવા સરળ છે.

માર્કસ ટેરેન્ટિયસ વારો દ્વારા અગાઉ સમાન પ્રકારના કામો હાથ ધરાયા છતાં, ઉદાહરણ તરીકે પ્લિની અંધકાર યુગને ટકાવી રાખી શક્યા હતા. તે રોમન દુનિયામાં અત્યંત લોકપ્રિય બની હતી અને અસ્તિત્વ ટકાવી રાખી શકી હતી, સાથે અસંખ્ય નકલો બનાવવામાં આવી હતી અને પશ્ચિમી દુનિયામાં વહેંચવામાં આવી હતી. 1470માં પ્રિન્ટ થયેલી તે અનેક પ્રથમ જૂનવાણી હસ્તપ્રતોમાંની એક હતી અને રોમન દુનિયા પરની માહિતીના સ્ત્રોત તરીકે અને ખાસ કરીને રોમન કલા, રોમન ટેકનોલોજી અને રોમન એન્જિનીયરીંગ માટે કાયમ માટે વિખ્યાત રહી હતી. વધુ્માં તે ઔષધ, રોમન કલા, ખનિજશાસ્ત્ર, પ્રાણીશાસ્ત્ર, વનસ્પતિશાસ્ત્ર, ભૂસ્તરશાસ્ત્ર અને અસંખ્ય અન્ય વિષયો કે જેની ચર્ચા અન્ય જૂના લેખકો દ્વારા કરવામાં આવી ન હતી તેના માટે સ્ત્રોત ઓળખી કાઢ્યો હતો. અન્ય રસપ્રદ એન્ટ્રીઓમાંની એક હાથી અને મ્યુરેક્સ ગોકળગાય વિશેની છે, જે મોટે ભાગે તિરીયન પર્પલના મૃત્યુ સ્ત્રોત બાદ મળી આવ્યા હતા.

જોકે તેમનું કાર્ય "હકીકતો"ની તપાસમાં તટસ્થતાના અભાવ માટે તેમું કામ વખાણવામાં આવ્યું હતું, ત્યારે તેમની તેમના કેટલાક લખાણને તાજેતરના સંશોધન દ્વારા સમર્થન આપવામાં આવ્યું છે, જેમ કે ખાસ કરીને લાસ મેડ્યુલાસ ખાતે સ્પેઇનમાં રોમન સોનાની ખાણો જોવાલાયક રહી હતી, જેને પ્લિનીએ કદાચ પ્રોક્યુરેટર ઓપરેશન દરમિયાન જોઇ હતી, આ સમયગાળો તેમણે જ્ઞાનકોશ એકત્ર કર્યો તે પહેલાના અમુક વર્ષોનો હતો. મોટા ભાગની ખાણકામ પદ્ધતિઓ જેમ કે હશીંગ અને ફાયર સેટ્ટીંગ હાલમાં નિરર્થક હોવા છતા તે પ્લિની હતા જેમણે વંશજો માટે તેને રેકોર્ડ કર્યુ હતું, જેથી આપણને આધુનિક સંજોગોમાં તેમની અગત્યતા સમજવા માટે સહાયરૂપ થાય છે. પ્લિની કામની પ્રસ્તાવનામાં એ બાબત સ્પષ્ટ કરે છે કે તેમણે વાંચીને અને અન્યોના કામની તુલના કરીને તેમજ નામ દ્વારા તેનો ઉલ્લેખ કરીને તેમની હકીકતો તપાસી છે. આ પ્રકારના અસંખ્ય પુસ્તકો હાલમાં ગૂમ થઇ ગયેલા કામો છે અને તેમના સંદર્ભ દ્વારા યાદ રાખવામાં આવે છે, જેમ કે એક દાયકા પહેલા વિટ્રુવિયસના કામમાં આપવામા આવેલા ખોવાયેલા સ્ત્રોતો.

મધ્ય યુગ

1472ની પ્રથમ પ્રિન્ટ થયેલી આવૃત્તિ (ગુ્થેરસ ઝેઇનર, ઔગ્સબર્ગ દ્વારા), પુસ્તક 14નું શીર્ષક પાનુ (ડિ ટેરા એટ પાર્ટીબસ), T અને O નકશા દ્વારા વર્ણન કરાયેલ.

સેવિલેના સાધુ ઇસીડોર, મધ્ય યુગના મહાન વિદ્વાન મોટા ભાગે સૌપ્રથમ જાણીતા જ્ઞાનકોશના લેખક તરીકે ઓળખાય છે, વ્યુત્પત્તિ (આશરે 630ની આસપાસ), કે જેમાં તેમણે, પ્રાચીન અને આધુનિક સમયમાં ઉપલબ્ધ જ્ઞાનનો મોટો ભાગ એકત્ર કર્યો હતો. જ્ઞાનકોશમાં 20 ગ્રંથમા 448 પ્રકરણો છે, અને મૂલ્યવાન છે કેમ કે તેમાં સાધુ ઇસીડોર દ્વારા એકત્ર નહી કરાયેલી અન્ય લેખકોની સામગ્રીના ટાંકણો અને અધૂરા ભાગો આવરી લેવામાં આવ્યા હતા.

બાર્થોલોમિયસ એન્ગીલકસ' ડિ પ્રોપ્રિટેટિબસ રેરુમ (1240) મોટા પ્રમાણમાં વંચાય છે અને પ્રખર મધ્ય યુગમાં જ્ઞાનકોશમાં ટાંકવામાં આવ્યા હતા, જ્યારે વિન્સેન્ટ ઓફ બ્યુવેઇસના સ્પેક્યુલુમ મજુસ (1260) મધ્ય ગાળાના અંતમાં અત્યંત મહત્વાકાંક્ષી જ્ઞાનકોશ હતો, જે 3 મિલિયન શબ્દોથી વધુ હતો.

અરેબિક અને પર્શિયન

મધ્ય યુગમાં જાણકારી અંગેની પૂર્વ મુસ્લિમ ગૂંચવણોમાં ઘણા વ્યાપક કામોનો અને જેને હાલમાં આપણે વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ, ઐતિહાસિક પદ્ધતિ અને સંદર્ભોનો સમાવેશ કરે છે. બસરાની બ્રેથ્રેન ઓફ પ્યોરિટી 960 વર્ષો સુધી તેમના બ્રેથ્રેન ઓફ પ્યોરિટીના જ્ઞાનકોશમાં વ્યસ્ત હતા. નોંધપાત્ર કામોમાં અબુ બક્ર અલ-રાઝીના વિજ્ઞાનના જ્ઞાનકોશ, મ્યુટાઝીલિયેટ અલ-કિન્દીનું 270 પુસ્તકોનું ફલપ્રદ ઉત્પાદન અને આઇબીએન સિનાનો તબીબ ક્ષેત્રનો જ્ઞાનકોશ, જે સદીઓ સુધી પ્રમાણભૂત સંદર્ભ રહ્યો હતો. આ ઉપરાંત નોંધપાત્ર કામોમાં અશરાઇટસ, અલ તાબરી, અલ મસુદીના સનાતન ઇતિહાસ (અથવા સમાજશાસ્ત્ર), તાબરીના પયગંબરો અને રાજાઓનો ઇતિહાસ, આઇબીએન રુસ્તાહ, અલ-અથીર અને આઇબીએન કાલ્દુમ, કે જેમના મુકદિમ્માહમાં લેખિત દસ્તાવેજોમાં વિશ્વાસ વિશે ચેતવણીનો સમાવેશ થાય છે, જે આજે પણ સંપૂર્ણપણે લાગુ પડે છે. આ વિદ્વાનો સંશોધન અને સંપાદનની પદ્ધતિઓ પર ભારે માત્રામાં પોતાનો પ્રભાવ ધરાવતા હતા, જેમાં થોડો ભાગ ઇસનાડની ઇસ્લામિક પદ્ધતિ પર હતો, જે લેખિત દસ્તાવેજ, સ્ત્રોતોની તપાસ અને સંશયાત્મક પૂછપરછની વફાદારી પર ભાર મૂકતો હતો.

લેટિન અને ગ્રીકના મૂળ શબ્દો સાચવી રાખવામાં આવ્યા હતા, નહીં તો તે કદાચ ખોવાઇ ગયા હોત, તેણે સ્વભાવિક માન્યતાની જાણકારી અને પદ્ધતિઓ શોધી કાઢવા માટે સહાય કરી હોત, જે કદાચ પુનરુજ્જીવન દરમિયાન પુનઃસજીવન થયું હોત.

ચીન

ચીનમાં ગીતના ચાર મહાન પુસ્તકો માં મોટી માત્રામાં જ્ઞાનકોશીય કામ છે, જે પૂર્વ સોંગ ડાયનેસ્ટી (1960-1279) દરમિયાન 11મી સદી દ્વારા એકત્ર કરવામાં આવ્યા હતા, જે તે સમયમાં મોટા પ્રમાણમાં સ્વભાવિક રીતે જ હાથ ધરાયું હતું. ચારમાંનો છેલ્લો જ્ઞાનકોશ, પ્રાઇમ ટોરટોઇઝ ઓફ ધ રેકોર્ડ બ્યૂરો ની 1000 લેખિત ગ્રંથોમાં કિંમત 9.4 મિલિયન ચાઇનીઝ અક્ષરો હતી. સમગ્ર ચાઇનીઝ ઇતિહાસમાં ઘણા મહાન જ્ઞાનકોશકારો હતા, જેમાં વૈજ્ઞાનિક અને મુત્સદી શેન કુઓ (1031-1095) સાથે તેમના 1088 પાનાના ડ્રીમ પૂલ નિબંધો, મુત્સદી, શોધક અને જમીન નિષ્ણાત વાંગ ઝ્હેન (1290-1333 સુધી સક્રિય) સાથે તેમના 1313 પાનાના નોન્ગ શુ અને સોંગ યીંગક્ઝીંગ (1587-1666)ના લેખિત તિયાંગગોંગ કાઇવુ , બાદમાં જેને બ્રિટીશ ઇતિહાસકાર જોસેફ નિધમ દ્વારા "ડીડરોટ ઓફ ચાઇના" તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યા હતા તેમનો સમાવેશ થાય છે.

મિંગ વંશનો ચાઇનીઝ રાજા યોંગલે યોંગલ જ્ઞાનકોશના એકત્રીકરણનું નિરીક્ષણ કર્યું હતું, જે ઇતિહાસમાં અનેક મોટા જ્ઞાનકોશોમાંનો એક હતો, જે 1408માં પૂરો કરવામાં આવ્યો હતો અને તેમાં 11,000 જેટલા હસ્તલિખિત ગ્રંથોમાં 370 મિલિયનથી વધુ ચાઇનીઝ અક્ષરોનો સમાવેશ થતો હતો, જેમાંથી આજે ફક્ત 400 જેટલા જ ઉપ્લબ્ધ છે. તેના પછીના વંશજ, રાજા ક્વિંગ વંશના ક્વિયાનલોંગે પોતે 4 વિભાગમાં 4.7 મિલિયન પાનાઓના ગ્રંથાલયના ભાગ તરીકે 40,000 કવિતાઓની રચના કરી હતી, જેમાં હજ્જારો નિબંધો જેને સિકુ ક્વાન્શુ તરીકે કહેવાતા હતા, તેનો સમાવેશ થતો હતો, જે સંભવતઃ વિશ્વમાં સૌથી મોટું પુસ્તક એકત્રીકરણ છે. આ જાણકારી પવિત્ર દરિયામાં મોજાઓ જોતા થી દરેક જાણકારી માટે પશ્ચિમી શૈલીના શીર્ષક માટે તેમના શીર્ષકની તુલના કરવાનું સુચનાત્મક છે. ચાઇનીઝ જ્ઞાનકોશો અને તેમના પોતાના મૂળના સ્વતંત્ર કામ એમ બંને તરીકે જ્ઞાનકોશીય કામ નવમી સદી સીઇથી જાપાનમાં અસ્તિત્વમાં હોવા માટે જાણીતા છે.

આ તમામ કામો હાથથી લખાયા હતા અને તેથી જ્ઞાની વાચકો અથવા મઠના શીખતા વ્યક્તિઓ સિવાય જવલ્લેજ ઉપ્લબ્ધ છે :તે ખર્ચાળ હતા અને સામાન્ય રીતે તેનો જે ઉપયોગ કરતા હતા તેના બદલે જાણકારીમાં વધારો કરનારાઓ માટે સમાન્ય રીતે લખાઇ હતી.

17મી–19મી સદીઓ

જ્ઞાનકોશ, 1773

સામાન્ય હેતુના આધુનિક ખ્યાલોનો પ્રારંભે બહોળા પ્રમાણમાં 18મી સદીના જ્ઞાનકોશકારોમાં પ્રિન્ટેડ જ્ઞાનકોશો વહેંચ્યા હતા. જોકે, ચેમ્બર્સનો સાયક્લોપીડીયા, અથવા કલા અને વિજ્ઞાનનો સનાતન શબ્દકોશ (1728), અને ડીડરોટ અને ડી'અલએમ્બર્ટનો જ્ઞાનકોશ (1751થી આગળ), તેમજ એનસાયક્લોપીડીયા બ્રિટીનીકા અને વાતચીત-લેક્સિકોન , જેને આજે આપણે ઓળખી કાઢ્યું છે, તેવા સ્વરૂપનો ખ્યાલ મેળવનારામાં પ્રથમ હતા, જેમાં વ્યાપક વિષય અવકાશ, ઊંડાણમાં ચર્ચિત અને ઉપયોગ કરી શકાય, તેવી વ્યવસ્થિત પદ્ધતિ છે. એ નોંધવું સારુ ગણાશે કે ચેમ્બર્સે 1728માં સંભવતઃ અગાઉના જોહ્ન હેરિસની અગ્ર 1704ની લેક્સિકોન ટેકનિકમ ને અને બાદમાં આવૃત્તિઓને (જુઓ નીચે) અનુસરતા હતા; આવું તેના શીર્ષક અને "કલા અને વિજ્ઞાનનો સનાતન અંગ્રેજી શબ્દકોશ: જે ફક્ત આર્ટની શરતો જ સમજાવતો નથી પરંતુ કલા પણ સમજાવે છે" સૂચિને કારણે છે.

ફ્રેન્ચ પુનરુજ્જીવનનું વધુ પડતું જ્ઞાનકોશીકરણ માનવોને જાણીતી દરેક હકીકતને નહીં સમાવવાની પદ્ધતિ પર આધારિત હતું, પરંતુ તેજ જાણકારી જે જરૂરી હતી, જ્યાં જરૂરિયાતો બહોળા પ્રમાણમાં વિવિધ માપદંડોને આધારે નક્કી થતી હતી, જે વિવિધ કદના કામોમાં મોટે ભાગે પરિણમતી હતી. બેરોલ્ડે ડિ વર્વિલેએ ઉદાહરણ તરીકે લેસ કોગ્નોઇઝન્સ નેસેસરીઝ શીર્ષકવાળી હેક્ઝામેરેલ કવિતામાં પોતાના જ્ઞાનકોશીય કામોમાં પાયો નાખ્યો હતો. ઘણી વખત માપદંડો પણ નૈતિક પાયાઓ ધરાવતા હતા, જેમ કે પિયર ડિ લા પ્રિમૌદયેના એલ'એકેડમિક ફ્રાન્સેઇઝ અને ગ્યુઇલૌમ ટેલિન'ના બ્રેફ સોમેર દેસ સેપ્ટ વર્ચુસ એન્ડ સી .. જ્ઞાનકોશકારોએ આ માર્ગે વિવિધ મુશ્કેલીઓ દૂર કરી હતી, જેમાં બિનજરૂરી બિનજરૂરી વિગતોને કેવી રીતે દૂર કરવી, જેણે માળખાને અટકાવ્યું હતુ તેવી જાણકારી કેવી રીતે ઊભી કરવી (ઘણી વખત સમાવિષ્ટ કરી શકાય કેવી ઓછી માત્રાની સામગ્રીના સરળ પરિણામ તરીકે) અને નવી જ શોધાયેલી જાણકારીના આંતર પ્રવાહ સાથે કેવી રીતે સુમેળ સાધવો અને તેની અગાઉના માળખા પર થયેલી અસરોનો સમાવેશ થાય છે.

શબ્દ જ્ઞાનકોશ 15મી સદીના માનવવાદીઓ દ્વારા લાવવામાં આવ્યો હતો, જેમણે ફ્લિની અને ક્વિન્ટીલિયનની વાંચન સામગ્રીની નકલોનું ખોટું વાંચન કર્યું હતું અને એક શબ્દમાં બે ગ્રીક શબ્દો "એન્કીલિયોસ પાયેડિયા " ભેગા કર્યા હતા.

અંગ્રેજ વૈદ અને તત્વજ્ઞાની સર થોમસ બ્રાઉને 1646ના પ્રારંભમાં વાચકો પ્રતિની પ્રસ્તાવનામાં તેમની સ્યુડોક્સીયા એપિડેમિકા અથવા ખરાબ ભૂલો દર્શાવવા, શબ્દ એસાયક્લોપીડીયા વાપર્યો હતો, તેમના પાના પર સામાન્ય ભૂલો માટે અસંખ્ય રદિયાઓ આપવામાં આવ્યા હતા. બ્રાઉને પુનરૂજ્જીવનની ચોક્કસ સમય વાળી રૂપરેખાના આધારે પોતાના જ્ઞાનકોશની રચના કરી હતી, બહુ ચર્ચીત 'રચનાની માત્રા', કે જે ખનિજ, શાકભાજી, પ્રાણી, માનવી, ઉપગ્રહ અને વિશ્વશાસ્ત્રની દુનિયા દ્વારા ઉતરચડવાળી સીડીમાં ઉપર જાય છે. બ્રાઉનની સંક્ષિપ્તી પાંચ કરતા ઓછી આવૃત્તિની થઇ ન હતી, દરેકમાં સુધારો અને વધારો કરાયો હતો, છેલ્લી આવૃત્તિ 1672માં આવી હતી. ભાષાંતર થયેથી 17મી સદીના અંતમાં અને 18મી સદીના પ્રારંભ સુધીસ્યુડોડોક્સીયા એપિડેમિકા એ પોતાની જાતને ઘણા શિક્ષિત યુરોપિઅન વાચકોની પુસ્તકની અભેરાઇએ જોઇ હતી, ઘણા વર્ષો સુધી તેને ફ્રેન્ચ અને ડચ, તેમજ ફ્રેંચમાં ડચ અને જર્મન ભાષા તેમજ લેટિન સાથે સુસંગત નહી હોવાનું માનવામાં આવતું હતું.

હેરિસની લેક્સિકોન ટેકનીકમ, 2જી આવૃત્તિ, 1708નું શીર્ષક પાનું

જોહ્ન હેરિસને તેમની અંગ્રેજી લેક્સિકોન ટેકનીકમઃ અથવા આર્ટ અને વિજ્ઞાનનો સનાતન અંગ્રેજી શબ્દકોશઃ જે ફક્ત કલાના નિયમો જ સમજાવતો ન હતો પરંતુ કલા પણ શિખવાડતો હતો -તેના પૂરા શીર્ષક આપવા માટે, તેની સાથે 1704માં હવે જાણીતા મૂળાક્ષરોના સ્વરૂપમાં રજૂ કરવા માટે ઘણી વાર યશ આપવામાં આવતો હતો. મૂળાક્ષરોની રીતે ગોઠવાયેલી, તેની સૂચિ ખરેખર કલા અને વિજ્ઞાનમાં વપરાયેલા નિયમોની ફક્ત સમજણ આપે છે તેવું નથી, પરંતુ કલા અને વિજ્ઞાનની પણ સમજણ આપે છે. સર આઇઝેક ન્યૂટને 1710ના બીજા ગ્રંથમાં રસાયણશાસ્ત્ર પર પ્રકાશિત થયેલા ફક્ત એક કાર્યમાં ફાળો આપ્યો હતો. તેમણે વિજ્ઞાન પ્રત્યે ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું હતું - અને વ્યાપકપણે શબ્દ 'વિજ્ઞાન' પર 18મી સદીની સમજણ પર અનુસરણ કર્યું હતું, તેની સૂચિમાં આજે જેને આપણે વિજ્ઞાન અથવા ટેક્નોલોજી કહીએ છીએ તે ઉપરાંતનો સમાવેશ કરાયો હતો અને તેમાં માનવજાતિ અને લલિત કલા સુધીના વિષયોનો સમાવેશ થાય છે, ઉદાહરણ તરીકે કાયદો, વાણિજ્ય, સંગીત અને હેરલ્ડના વિષયો. 1200 પાનાઓ સુધીના તેના અવકાશને જ્ઞાનકોશીય શબ્દકોશ કરતા વધુ એક સાચો જ્ઞાનકોશ માની શકાય. હેરિસે તેમની જાતે તેને એક શબ્દકોશ ગણ્યો હતો; આ કામ કોઇ પણ ભાષામાં સૌપ્રથમ તકનીકી શબ્દકોશમાંનું એક હતું.

એફ્રેઇમ ચેમ્બર્સે તેનો સાયક્લોપીડીયા 1728માં પ્રકાશિત કર્યો હતો. તેમાં વિષયોના વ્યાપક અવકાશનો સમાવેશ કરાયો હતો, મૂળાક્ષરને લગતી ગોઠવણીનો ઉપયોગ કરાયો હતો, વિવિધ ફાળો આપનારાઓ પર વિશ્વાસ મૂકાયો હતો અને લેખની અંદર અન્ય વિભાગોમાં આડા અવળા સંદર્ભોની શોધનો સમાવેશ કરાયો હતો. ચેમ્બર્સને આ બે ગ્રંથ કામ માટે આધુનિક જ્ઞાનકોશના પિતા તરીકે ગણવામાં આવે છે.

ચેમ્બરના કામના ફ્રેન્ચ ભાષાંતરે એનસાયક્લોપીડી ની પ્રેરણા આપી હતી, જે કદાચ સૌથી વિખ્યાત અગાઉનો જ્ઞાનકોશ હતો, જે તેના અવકાશ, કેટલાક યોગદાનોની ગુણવત્તા અને તેની રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક અસરો કે જે ફ્રેન્ચ ક્રાંતિમાં પરિણમી હતી. એનસાયક્લોપીડી નું સંપાદન જિયાન લે રોન્ડ ડિ'આલેમબર્ટ અને ડેનિસ ડીડરોટ દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું અને લેખોના 17 ગ્રંથો પ્રકાશિત થયા હતા, જે 1751થી 1765માં રજૂ કરવામાં આવ્યા હતા અને વર્ણનોના 11 ગ્રંથો 1762થી 1772 દરમિયાન રજૂ કરવામાં આવ્યા હતા. વધારાની સામગ્રીના પાંચ ગ્રંથો અને બે ગ્રંથની અનુક્રમણિકાનું નિરીક્ષણ અન્ય બે સંપાદકો દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું જે 1776થી 1780માં ચાર્લ્સ જોસેફ પેન્કૂક દ્વારા રજૂ કરવામાં આવ્યા હતા.

એનસાયક્લોપીડી ફ્રેન્ચ બોધનો સાર રજૂ કરે છે. તેનું પ્રોસ્પેક્ટસ મહત્વાકાંક્ષી લક્ષ્યાંક દર્શાવે છે: એનસાયક્લોપીડી "માનવ જાણકારીનો ક્રમ અને આંતરિક સંબંધ"નું પદ્ધતિસરનું પૃથ્થકરણ હોવું જોઇએ. ડીડરોટે તેમના એનસાયક્લોપીડી સમાન નામવાળા લેખમાં, આગળ ધપે છે: "હાલમાં પૃથ્વી પર વેરવિખેર પડેલી છે તે તમામ જાણકારીને એકત્ર કરવા માટે, આપણે જેમની સાથે રહીએ છીએ તે લોકોમાં તેનું સામાન્ય માળખું જાણીતુ બનાવવા માટે અને આપણા પછી જે લોકો આવવવા છે તેમના સુધી વહન કરવા માટે," માણસને ફક્ત વધુ ડાહ્યો બનાવવા માટે જ નહી પરંતુ "વધુ શુદ્ધ અને વધુ આનંદિત કરવાનો છે."

તેમણે જે જાણકારીના મોડેલનું સર્જન કર્યું હતું તેમાં સમાવિષ્ઠ સમસ્યાઓનું ભાન થતા, ડીડરોટનો એનસાયક્લોપીડી લખવામાં તેમની પોતાની સફળતા અત્યાનંદથી દૂર હતી. ડીડરોટે જ્ઞાનકોશના ભાગોના સરવાળા કરતા વધુ સંપૂર્ણ જ્ઞાનકોશની આશા સેવી હતી. તેમના પોતાના જ્ઞાનકોશ પરના લેખમાં ડીડરોટે એમ પણ લખ્યું હતું કે, "વિજ્ઞાન અને કલાનો વિશ્લેષક શબ્દકોશ તેમના તત્વોના પદ્ધતિસરના મિશ્રણ કરતા વધુ કંઇજ નથી, હું છતાં કહીશ કે સારા તત્વોનું મિશ્રણ કરવું કોના માટે સારું છે." ડીડરોટે ઉત્તમ જ્ઞાનકોશને જોડાણોની અનુક્રમણિકા તરીકે જોયો હતો. તેમને પ્રતીતી થઇ હતી કે તમામ જાણકારી એક કામ પર લાદી દેવી ન જોઇએ, પરંતુ તેમણે એવી આશા સેવી હતી કે વિષયો વચ્ચે સંબંધ હોવો જોઇએ.

એનસાયક્લોપીડી એ બાદમાં પ્રસંશાપાત્ર એવા એનસાયક્લોપીડીયા બ્રિટાનીકાને પ્રેરણા આપી હતી, જેનું સ્કોટલેન્ડમાં મર્યાદિત પ્રારંભ થયો હતો: પ્રથમ આવૃત્તિ 1768 અને 1771ની મધ્યમાં રજૂ કરવામાં આવી હતી, જેમાં ફક્ત ત્રણ ઉતાવળે તૈયાર કરવામાં આવેલા ગ્રંથો હતા- જેમ કે A–B, C–L, અને M–Z – જેમાં કુલ 2,391 પાનાઓ હતા. 1797માં, જ્યારે ત્રીજી આવૃત્તિ પૂર્ણ કરવામાં આવી ત્યારે, તેને વિષયોની પૂર્ણ શ્રેણી પર ભાર મૂકીને 18 ગ્રંથો સુધી વિસ્તારવામાં આવી હતી, જેમાં વિવિધ સત્તાવાળાઓ દ્વારા તેમના વિષયો પર લેખોનું યોગદાન આપવામાં આવ્યું હતું.

જર્મન ભાષા કન્વર્સેશન-લેક્સીકોન લેઇપીઝીગ ખાતે 1796થી 1808માં 6 ગ્રંથોમાં પ્રકાશિત કરાઇ હતી. વ્યાપકતાના પ્રયત્ન સ્વરૂપે 18મી સદીના અન્ય જ્ઞાનકોશોને સમાંતરીત કરતા તેનું ક્ષત્ર અગાઉના પ્રકાશનો કરતા વિસ્તરિત બન્યુ હતું. જોકે તેનો ઉપયોગ વિદ્વાનો દ્વારા થશે તેવો ઇરાદા રખાયો ન હતો, પરંતુ સંશોધનો અને શોધના વિસ્તરિત માહિતી વિના સરળ અને લોકપ્રિય સ્વરૂપમાં આપવાનો હતો. આ સ્વરૂપ એનસાયક્લોપીડીયા બ્રિટાનીકા ની વિરુદ્ધનું છે, જેને બ્રિટન, અમેરિકા, ફ્રાન્સ, સ્પેઇન, ઇટાલી અને અન્ય દેશોમાં 19મી સદીમાં પાછળથી જ્ઞાનકોશકારો દ્વારા મર્યાદિત બનાવવામાં આવ્યો હતો. 18મી સદીના અંતના અને 19મી સદીનો પ્રારંભના પ્રભાવશાળી જ્ઞાનકોશકારો માટે કન્વર્સેશન-લેક્સીકોન સંભવતઃ આજના જ્ઞાનકોશ જેવા જ સમાન સ્વરૂપ વાળો હતો.

મૌરિસ ડેસર્ટેન દ્વારા નૌવિયુ લારૌસ ઇલુસ્ટ્રે (ફ્રાન્સ, 1898-1907) માટે કોતરવામાં આવેલ ખાસ વિશિષ્ટ પ્રકારનો જ્ઞાનકોશ

19મી સદીના પ્રારંભના વર્ષોએ યુનાઇટેડ કિંગડમ (ઇંગ્લેન્ડ), યુરોપ અને અમેરિકામાં પણ જ્ઞાનકોશોનું અવિરત પ્રકાશન જોવા મળ્યું હતું. ઇંગ્લેન્ડમાં રીસનો સાયક્લોપીડીયા (1802–1819)તે સમયની ઔદ્યોગિક અને વૈજ્ઞાનિક ક્રાંતિ વિશેની મોટી માત્રામાં માહિતી ધરાવે છે. આ પ્રકાશનોનું લક્ષણ એ છે કે તેની પર વિલ્સન લૌરી જેવા તક્ષણકારે આર્ટ વર્ક દ્વારા ઉચ્ચ કક્ષાનું ચિત્રણ કર્યું છે, જે જોહ્ન ફારે, જુનિ. જેવા સ્પેશિયાલિસ્ટ ડ્રાફ્ટસમેન દ્વારા પૂરું પાડવામાં આવ્યું હતું. સ્કોટ્ટીશ એનલાઇટમેન્ટના પરિણામ સ્વરૂપે યુનાઇટેડ કિંગડમના બાકીના ભાગમાં ઉચ્ચ કક્ષાના શિક્ષણ માટે જ્ઞાનકોશો પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યા હતા. 17 ગ્રંથો વાળો ગ્રાન્ડ ડિક્શનેઇર યુનિવર્સલ ડુ એક્સઆઇએક્સઇ સેઇકલ અને તેના વધારાઓ ફ્રાન્સમાં 1866થી 1890માં પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યા હતા.

એનસાયક્લોપીડીયા બ્રિટાનીકા આખી સદીમાં વિવિધ આવૃત્તિઓમાં દેખાયા હતા અને સોસાયટી ફોર ધ ડિફ્યુઝન ઓફ યૂઝફુલ નોલેજના નેતૃત્ત્વ હેઠળના લોકપ્રિય શિક્ષણ અને મિકેનિક્સ ઇન્સ્ટિટ્યુટસની વૃદ્ધિ પેન્ની સાયક્લોપીડીયા માં પરિણમી હતી કેમ કે તેના શીર્ષકો સુચવતા હતા કે અખબારની જેમ પ્રત્યેક પેન્ની દીઠ સાપ્તાહિક ક્રમાંકોમાં જારી કરવામાં આવ્યા હતા.

20મી સદીના પ્રારંભમાં એનસાયક્લોપીડીયા બ્રિટાનીકા તેની 11મી આવૃત્તિ સુધી પહોંચી ગયું હતું અને ઓછા ખર્ચાળ જ્ઞાનકોશો જેમ કે હાર્મસવર્થનો એનસાયક્લોપીડીયા અને એવરીમેનનો એનસાયક્લોપીડીયા સર્વસામાન્ય હતા.

20મી સદી

એનસાયક્લોપીડીયા બ્રિટાનીકા માટે 1913 વિજ્ઞાપન, સૌથી જૂના અને સૌથી મોટા સમકાલીન અંગ્રેજી જ્ઞાનકોશમાંનો એક.

અનેક પ્રથમ "ઉપભોક્તા ઉપાર્જિત સૂચિ" જ્ઞાનકોશમાંનો એક વિકીપિડીયા.

લોકપ્રિય અને પોસાઇ શકે તેવા જ્ઞાનકોશો જેમ કે હાર્મસવર્થનો યુનિવર્સલ જ્ઞાનકોશ અને બાળકોનો જ્ઞાનકોશ 1920ના પ્રારંભમાં દેખાયા હતા.

અમેરિકામાં, 1950 અને 1960માં વિવિધ મોટા લોકપ્રિય જ્ઞાનકોશો દેખાયા હતા, જે ઘણી વાર હપ્તા યોજનાઓમાં વેચાતા હતા. આમાંથી સૌથી વધુ લોકપ્રિય વર્લ્ડ બુક અને ફુંક એન્ડ વાગ્નાલ્સ હતા.

20મી સદીના બીજા તબક્કામાં વિવિધ જ્ઞાનકોશોનું પ્રકાશન જોવામાં આવ્યું હતું, જે ચોક્કસ ક્ષેત્રોમાં અગત્યના વિષયોની નકલ કરવામાં નોંધપાત્ર હતા, ઘણી વખત તેમાં નોંધપાત્ર સંશોધકો દ્વારા લખાયેલા નવા કામોનો પણ સમાવેશ કરાતો હતો. આ પ્રકારના જ્ઞાનકોશોમાં ધી એનસાયક્લોપીડીયા ઓફ ફિલોસોફી (પ્રથમ 1967માં પ્રકાશિત થઇ હતી અને હાલમાં તેની બીજી આવૃત્તિ છે), અને અર્થતંત્ર શ્રેણીમાં એલ્સવેઇરની હેન્ડબુક . ખાસ કરીને સંકુચિત વિષય જેમ કે બાયોએથિક્સ અને આફ્રિકન અમેરિકન ઇતિહાસ સહિતના જો દરેક શૈક્ષણિક પ્રવાહોનો સમાવેશ ન કરે તો પણ કદમાં એક ગ્રંથ ધરાવતા જ્ઞાનકોશો મોટે ભાગે અસ્તિત્વમાં રહે છે.

20મી સદીના અંત સુધીમાં જ્ઞાનકોશોને પર્સનલ કોમ્પ્યુટર્સમાં ઉપયોગમાં લેવા માટે સીડી-રોમમાં પ્રકાશિત કરવામાં આવતા હતા. માઇક્રોસોફ્ટનું એનકાર્ટા સીમાચિહ્ન ઉદાહરણ હતું, કેમ કે તેનું પ્રિન્ટ વર્ઝન નથી, જોકે માઇક્રોસોફ્ટના જ્ઞાનકોશનું પ્રિન્ટેડ વર્ઝન અસ્તિત્વમાં છે. લેખોની સાથે વિડિઓ અને ઑડિઓ ફાઇલો તેમજ અસંખ્ય ઉચ્ચ ગુણવત્તાવાળી છાપ જોડવામાં આવી હતી. સમાન પ્રકારના જ્ઞાનકોશોને ઓનલાઇન પ્રકાશિત કરવામાં આવી રહ્યા છે અને લવાજમ દ્વારા ઉપ્લબ્ધ કરાવાય છે. એનકાર્ટા જાપાન સિવાયની એનકાર્ટા ની તમામ આવૃત્તિઓ 31 ઓક્ટોબર 2009ના રોજથી પાછી ખેંચવામાં આવી છે. એનકાર્ટા જાપાન 31 ડિસેમ્બર, 2009ના રોજ પાછી ખેંચવામાં આવશે.

પરંપરાગત જ્ઞાનકોશો અસંખ્ય કામે રાખેલા પાઠ્ય લેખકો દ્વારા લખવામાં આવે છે, આ લોકો સામાન્ય રીતે શૈક્ષણિક પદવી ધરાવતા હોય છે અને માલિકીહક્ક તૃષ્ટી ધરાવતા હોય છે.

જ્ઞાનકોશો પ્રાથમિક રીતે અગાઉ શું થયું તેની પેટાપેદાશ છે અને ખાસ કરીને 19મી સદીમાં કોપીરાઇટનું ઉલ્લંઘન જ્ઞાનકોશ સંપાદકોમાં સર્વસમાન્ય થઇ ગયું હતું. જોકે, આધુનિક જ્ઞાનકોશો તેમની પહેલા આવી ગયેલાઓનું ફક્ત મોટું સંક્ષિપ્તીકરણ નથી. આધુનિક વિષયો માટે જગ્યા કરવા માટે ઓછામાં ઓછા ડિજીટલ જ્ઞાનકોશોની ઘટના પહેલા ઇતિહાસની કિંમતી સામગ્રીના ઉપયોગ દૂર કરાયો છે. વધુમાં, ખાસ પેઢીના મંતવ્યો અને વૈશ્વિક દ્રષ્ટિકોણ તે સમયના જ્ઞાનકોશીય લખાણમાં જોઇ શકાય છે. આ કારણોસર, જૂના જ્ઞાનકોશો ખાસ કરીને વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજીમાં અસંખ્ય ફેરફારો માટે ઐતિહાસિક માહિતી માટે ઉપયોગી સ્ત્રોત છે. 2007 અનુસાર જેના કોપીરાઇટ પૂરા થઇ ગયા છે તેવા જ્ઞાનકોશો જેમ કે બ્રિટાનીકાની 1911ની આવૃત્તિ પણ ફક્ત વિના મૂલ્યે સંદર્ભ અંગ્રેજી જ્ઞાનકોશ છે જે પ્રિન્ટ સ્વરૂપમાં પ્રકાશિત કરાયા હતા. જોકે, ગ્રેટ સોવિયેત એનસાયક્લોપીડીયા જેવા પુસ્તકો કે જેનું સર્જન જાહેર ક્ષેત્રમાં કરાયું હતું, તે અન્ય ભાષાઓમાં વિના મૂલ્યે સંદર્ભ તરીકે અસ્તિત્વમાં છે.

વિના મૂલ્યવાળા જ્ઞાનકોશ

વિના મૂલ્યે જ્ઞાનકોશનો વિચાર ઇન્ટરપેડીયાની યૂઝનેટ પર 1993માં દરખાસ્ત સાથે થયો હતો, જેણે ઇન્ટરનેટ આધારિત ઓનલાઇન જ્ઞાનકોશ તૈયાર કર્યો હતો, જેમાં કોઇ પણ પોતાની માહિતી નાખી શકતા હતા અને તેમાં મુક્તપણે પ્રવેશી શકાતું હતું. આ પ્રવાહમાં પ્રારંભિક પ્રોજેક્ટોમાં Everything2 અને ઓપન સાઇટનો સમાવેશ થાય છે.

1999માં, રિચાર્ડ સ્ટોલમેને જીએનયુપેડીયા ઓનલાઇન જ્ઞાનકોશની દરખાસ્ત કરી હતી, જે જીએનયુ ઓપરેટિંગ સિસ્ટમ જેવો હતો, અને તે "જિનેરિક" સ્ત્રોત હતો. આ વિચાર ઇન્ટરપેડીયા જેવો જ હતો, પરંતુ વધુ પડતો સ્ટોલમેનના જીએનયુ માન્યતા સાથે લાગે વળગતો હતો.

તે નુપીડીયા અને બાદમાં વિકીપિડીયા સુધી ન હતો, જે સ્થિર જ્ઞાનકોશ પ્રોજેક્ટ હતો અને ઇન્ટરનેટ પર સ્થાપિત થવા સમર્થ હતો. અંગ્રેજી વિકીપિડીયા 300,000 લેખો સાથે 2004માં વિશ્વનો સૌથી મોટો જ્ઞાનકોશ તરીકે ઉભરી આવ્યો હતો અને 2005ના અંત સુધીમાં વિકીપિડીયાએ 80થી વધુ ભાષાઓમાં કોપીલેફ્ટ જીએનયુ ફ્રી ડોક્યુમેન્ટેશન લાઇસન્સ હેઠળ બે મિલિયનથી વધુ લેખો ઉત્પન્ન કર્યા હતા. ઓગસ્ટ 2009માં વિકીપિડીયામાં અંગ્રેજીમાં 3 મિલિયનથી વધુ લેખો હતા અને 10 મિલીયનથી વધુ 250 ભાષાઓમાં મિશ્રીત લેખો હતા. 2003થી, અન્ય વિના મૂલ્યના જ્ઞાનકોશો જેમ કે સિટીઝેન્ડીયમ અને નોલ દેખાયા હતા.

21મી સદી

જ્ઞાનકોશનું સ્તરવાળું માળખું અને વિકસતી પ્રકૃતિ ખાસ કરીને ડિસ્ક-આધારિત અથવા ઓન લાઇન કોમ્પ્યુટર સ્વરૂપમાં સ્વીકાર્ય છે, અને દરેક મોટા પ્રિન્ટેડ અસંખ્ય વિષય વાળા જ્ઞાનકોશો 20મી સદીના અંત સુધીમાં આ પ્રકારની ડિલીવરી પદ્ધતિ તરફ વળી ગયા હતા. ડિસ્ક આધારિત , ખાસ કરીને ડીવીડી-રોમ અથવા સીડી-રોમ સ્વરૂપ, પ્રકાશનોને સસ્તી રીતે ઉત્પન્ન કરવાનો અને સરળતાથી ફેરવી શકાય તેનો ફાયદો છે. વધુમાં, તેઓ મિડીયાનો સમાવેશ કરી શકે છે, જે પ્રિન્ટેડ સ્વરૂપમાં સંગ્રહ કરવા અશક્ય છે, જેમ કે એનિમેશન, ઑડિઓ અને વિડીયો. કલ્પનાત્મક સંબંધિત ચીજો વચ્ચે હાયપરલિંકીંગનો પણ નોધપાત્ર ફાયદો છે, જોકે ડીડરોટનો જ્ઞાનકોશમાં આડાઅવળા સંદર્ભો હતા. ઓનલાઇન જ્ઞાનકોશો વિશિષ્ટતા ધરાવતા હોવાનો લાભ આપે છે: પછીના સ્થિર સ્વરૂપની રજૂઆતની રાહ જોયા વિના નવી માહિતી મોટેભાગે તરત જ રજૂ કરી શકાય છે, જેમ કે ડિસ્ક સાથે અથવા પેપર આધારિત પ્રકાશન. અસંખ્ય પ્રિન્ટેડ જ્ઞાનકોશોએ પરંપરાગત રીતે આવૃત્તિઓ વચ્ચેની ઘટનાઓને આવરી લેવા માટે તેમજ અત્યાધુનિક માહિતી રાખવાની સમસ્યા સામે થોડા ઉકેલ તરીકે વાર્ષિક વધારાના ગ્રંથો (("યરબુક્સ") પ્રકાશિત કર્યા હતા, પરંતુ તેમાં વાચકને મુખ્ય ગ્રંથો અને વધારાના ગ્રંથો ચકાસવાની જરૂર પડે છે. કેટલાક ડિસ્ક આધારિત જ્ઞાનકોશો ઓનલાઇન સુધારવા માટે લવાજમ આધારિત પ્રવેશ ઓફર કરે છે, જે ત્યાર બાદ સંદર્ભ સાથે સંકલિત થઇ જાય છે જે વપરાશકર્તાની હાર્ડ ડિસ્ક પર પહેલેથી જ હોય છે, જે પ્રિન્ટેડ જ્ઞાનકોશમાં શક્ય હોતુ નથી.

પ્રિન્ટેડ જ્ઞાનકોશમાં માહિતીને સ્તરવાળા માળખાની આવશ્યક રીતે જરૂર પડે છે. પરંપરાગત રીતે, પદ્ધતિને એટલા માટે લાગુ પાડવામાં આવી છે કે જેથી માહિતી લેખના શીર્ષક મારફતે મૂળાક્ષરોના ક્રમમાં રજૂ કરી શકાય. જોકે ડાયનામિક ઇલેક્ટ્રોનિક સ્વરૂપોના આગમનથી અગાઉથી નિશ્ચિત માળખાને લાદવાની આવશ્યકતા ઓછું જરૂરી બની ગઇ છે. આમ છતા પણ, મોટા ભાગના ઇલેક્ટ્રોનિક જ્ઞાનકોશો હજુ પણ લેખો જેમ કે વિષયો, વિસ્તાર અથવા મૂળાક્ષર અનુસાર માટે વ્યાપક સંસ્થાકિય વ્યૂહરચનાઓ ઓફર કરે છે.

સીડી-રોમ અને ઇન્ટરનેટ આધારિત જ્ઞાનકોશો પણ પ્રિન્ટેડ વર્ઝનની તુલનામાં શોધવાની મોટી ક્ષમતા ઓફર કરે છે. પ્રિન્ટેડ વર્ઝનો વિષયોની શોધખોળ માટે મદદ કરવા અનુક્રમણિકા પર નિર્ભર રહે છે ત્યારે કોમ્પ્યુટરનો ઉપયોગ કરી શકાય તેવા વર્ઝનો કીબોર્ડ અથવા શબ્દપ્રયોગ માટે લેખની સામગ્રી દ્વારા શોધખોળ કરવાની મંજૂરી આપે છે.

વધુ જુઓ

• શબ્દકોશ
• ગુજરાતી વિશ્વકોશ

સંદર્ભો

• વ્યત્પત્તિશાસ્ત્ર ઓનલાઇન
• Bergenholtz, H., Nielsen, S., Tarp, S., સંપાદક (2009). Lexicography at a Crossroads: Dictionaries and Encyclopedias Today, Lexicographical Tools Tomorrow. Peter Lang. ISBN 978-3-03911-799-4.CS1 maint: multiple names: editors list (link)
• Blom, Phillip (2004). Enlightening the World: Encyclopédie, the Book that Changed the Course of History. New York; Basingstoke: Palgrave Macmillan. ISBN 9781403968951. OCLC 57669780.
• Collison, Robert Lewis (1966). Encyclopaedias: Their History Throughout the Ages (2nd આવૃત્તિ). New York, London: Hafner. OCLC 220101699.
• Darnton, Robert (1979). The business of enlightenment : a publishing history of the Encyclopédie, 1775–1800. Cambridge: Belknap Press. ISBN 0-674-08785-2.
• Kafker, Frank A., સંપાદક (1981). Notable encyclopedias of the seventeenth and eighteenth centuries: nine predecessors of the Encyclopédie. Oxford: Voltaire Foundation. ISBN 9780729402569. OCLC 10645788.
• Kafker, Frank A., સંપાદક (1994). Notable encyclopedias of the late eighteenth century: eleven successors of the Encyclopédie. Oxford: Voltaire Foundation. ISBN 9780729404679. OCLC 30787125.
• Needham, Joseph (1986). "Part 7, Military Technology; the Gunpowder Epic". Science and Civilization in China. 5 - Chemistry and Chemical Technology. Taipei: Caves Books Ltd. ISBN 9780521303583. OCLC 59245877.
• Rozenzweig, Roy (June 2006). "Can History Be Open Source? Wikipedia and the Future of the Past". Journal of American History. 93 (1): 117–46. ISSN 1945-2314. મૂળ સંગ્રહિત માંથી 2006-08-27 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-02-22.
• Walsh, S. Padraig (1968). Anglo-American general encyclopedias: a historical bibliography, 1703–1967. New York: Bowker. પૃષ્ઠ 270. OCLC 577541.
• Yeo, Richard R. (2001). Encyclopaedic visions : scientific dictionaries and enlightenment culture. Cambridge, New York: Cambridge University Press. ISBN 9780521651912. OCLC 45828872.

બાહ્ય કડીઓ

• સીએનઇટીનો જ્ઞાનકોશની ઉચ્ચસ્તરીય શોધ સંગ્રહિત ૨૦૦૫-૦૨-૦૬ ના રોજ વેબેક મશિન (વિકીપિડીયાનો સમાવેશ કરે છે)
• જ્ઞાનકોશ અને હાયપરટેક્સ્ટ
• ઇન્ટરનેટ એક્યુરસી પ્રોજેક્ટ – જ્ઞાનકોશ અને વાર્ષિક પંચાંગમાં જીવનચરિત્ર ભૂલો
• એનસાયક્લોપીડીયા – મૂળ જ્ઞાનકોશમાંથી એનસાયક્લોપીડીયા પરનો ડીડરોટનો લેખ
• વિદ્વતાભર્યો જ્ઞાનકોશ કોણ બનાવે છે? સંગ્રહિત ૨૦૦૭-૦૭-૦૧ ના રોજ વેબેક મશિન
• ડિ એક્સપેટેન્ડીસ એટ ફ્યુગીએન્ડીયાઝ રિબુસ સંગ્રહિત ૨૦૦૮-૦૬-૧૫ ના રોજ વેબેક મશિન – પ્રથમ પુનરુજ્જીવન જ્ઞાનકોશ
• વિજ્ઞાન શબ્દકોશ – ઓનલાઇન વિગતવાર વિજ્ઞાન જ્ઞાનકોશ
• વિવિધ પ્રિન્ટ થયેલા સંદર્ભ પુસ્તકો અને જ્ઞાનકોશમાં ભૂલો અને અસાતત્યતા સંગ્રહિત ૨૦૦૧-૦૭-૧૮ ના રોજ વેબેક મશિન
• ડિજીટલ જ્ઞાનકોશ વિશ્વને તમારી આંગળીના ટેરવે મૂકે છે – સીએનઇટી લેખ
• ગ્રંથપાલની ઇન્ટરનેટ સૂચિ સંગ્રહિત ૨૦૦૯-૦૧-૦૫ ના રોજ વેબેક મશિન – ઓનલાઇન જ્ઞાનકોશની યાદી
• જ્ઞાનકોશ ઓનલાઇન સંગ્રહિત ૨૦૦૮-૦૧-૧૨ ના રોજ વેબેક મશિન યુનિવર્સિટી ઓફ વિસ્કોસિન - કક્ષા અનુસાર સુંદર લિસ્ટીંગ
• ચેમ્બરનો સાયક્લોપીડીયા , 1728, 1753 પુરાંત સાથે
• એનકાર્ટા જ્ઞાનકોશ ( સંગ્રહિત ૨૦૦૯-૧૦-૩૧ ના રોજ વેબેક મશિન 2009-10-31)
• જ્ઞાનકોશ અમેરિકાના , 1851, ફ્રાન્સિસ લિબેર ઇડી. (બોસ્ટોન: મૂસી એન્ડ કુ.) યુનિવર્સિચી ઓફ મિશીગન ખાતે અમેરિકા સાઇટની બનાવટ
• જ્ઞાનકોશ બ્રિટાનીકા , 9મી ઇડી, 1875-89 અને 10મી ઇડી, 1902-03ના લેખો અને વર્ણનો
• જ્ઞાનકોશ બ્રિટાનીકા , 11મી ઇડી., 1911, લવટુનો સાઇટ ખાતે.
• જ્ઞાનકોશ સાઇટોની યાદી સંગ્રહિત ૨૦૧૫-૧૧-૦૪ ના રોજ વેબેક મશિન