રમણલાલ મહેતા

રમણલાલ સી. મહેતા (૩૧ ઓક્ટોબર ૧૯૧૮ - ૧૮ ઓક્ટોબર ૨૦૧૪) ભારતના સંગીતકાર અને સંગીતવિજ્ઞાની હતા. ૨૦૦૯માં તેમને ભારતનો ત્રીજો સર્વોચ્ચ નાગરિક સન્માન એવા પદ્મ ભૂષણનો ખિતાબ પણ મળ્યો હતો.

જીવન

રમણલાલ ગુજરાતી હતા, જેમનો જન્મ ગુજરાત રાજ્યના સુરતમાં ૩૧ ઓક્ટોબર ૧૯૧૮ ના રોજ થયો હતો. કૉલેજ ઑફ્ ઇન્ડિયન મ્યુઝિક, ડાન્સ ઍન્ડ ડ્રામેટિક્સ/ ફેકલ્ટી ઑફ્ પર્ફોર્મિંગ આર્ટ્સ, મહારાજા સયાજીરાવ વિશ્વવિદ્યાલય, વડોદરામાં ઘણાં વર્ષો સુધી પ્રાચાર્ય (ડીન) રહ્યા બાદ તેઓ ૧૯૭૮માં નિવૃત્ત થયા. ૨૦૧૪માં ૯૫ વર્ષની વયે તેમનું અવસાન થયું.

સંગીતની કારકિર્દી

તેમને કાંચલાલ મનાવાલા દ્વારા હિન્દુસ્તાની ક્લાસિકલ વોકલ મ્યુઝિકની તાલીમ આપવામાં આવી હતી અને પછીથી તેમણે ઉસ્તાદ અબ્દુલ વહિદ ખાનની કિરાના શૈલીને અનુસરી હતી. તેઓ બરોડા મ્યુઝિક કોલેજના પ્રાચાર્ય તરીકે કાર્યભાર લીધા પહેલાં ૯ વર્ષ (૧૯૪૫-૫૩) સુધી તેઓ આકાશવાણી સાથે હતા. કિરાના ઘરાનાના એક ગાયક હોવા છતાં, તેમણે ખ્યાલ અને ઠુમરીમાં પોતાની શૈલી વિકસાવી હતી. પછી તેમણે પ્રેક્ષકો સામે, સંગીત વર્તુળોમાં, સંગીત પરિષદોમાં, અને ઓલ ઈન્ડિયા રેડિયો પર હિંદુસ્તાની શાસ્ત્રીય સંગીતની વિવિધ ગાયક કોન્સર્ટ આપી હતી. તેમણે આકાશવાણી, બોમ્બે, અમદાવાદ અને બરોડા (૧૯૪૫-૧૯૫૩)માં પચાસથી વધુ સંગીત નાટકો અને મુખાકૃતિઓ બનાવી અને રજૂ કરી છે.

શૈક્ષણિક

મહેતાએ ૪૫ વર્ષથી વધુ સમય સુધી ભારતમાં સંગીત શિક્ષણમાં કામ કર્યું; રાષ્ટ્રીય અને રાજ્ય સંસ્થાઓ અને યુનિવર્સિટીઓમાં નિષ્ણાત સભ્ય તરીકે સેવા આપી. તેમણે ૧૯૭૦માં ઇન્ડિયન મ્યુઝિકોલોજીકલ સોસાયટીની સ્થાપના કરી અને બાદમાં માનદ મહામંત્રી તરીકે સમાજની સેવા કરી. તેમણે જર્નલ ઓફ્ ધી ઇન્ડિયન મ્યુઝિકોલોજીકલ સોસાયટીના સંપાદક તરીકે કામ કર્યું હતું. તે જર્નલની સ્થાપના ૧૯૭૦ના દાયકાથી થઈ ત્યારે તેઓ જોડાયા અને ૨૦૦૫માં નિવૃત્ત થયા. તેમણે ઓલ ઈન્ડિયા રેડિયોના સેન્ટ્રલ મ્યુઝિક ઓડિશન બોર્ડ (એમએબી) માં નિષ્ણાંત સભ્ય તરીકે પણ સેવા આપી હતી. તેમના સૂચન પર, ઉસ્તાદ અલાઉદ્દીન ખાન સંગીત એકેડેમી દ્વારા ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીતમાં દૂરના શિક્ષણ અંગેની પહેલીવારની કોન્ફરન્સનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું. તેમણે ડિસ્ટન્સ એજ્યુકેશન ઇન મ્યુઝિક તરીકે રજૂ કરેલાં કાગળોનો સંગ્રહ પણ પ્રકાશિત કર્યો.

લેખક અને વિવેચક

તેમણે સંગીતના વિવિધ પાસાં પર લખ્યું અને પ્રકાશિત કર્યું. તેમનાં પ્રકાશનોમાં શામેલ છે :

૧. આગ્રા પરંપરા, ગાયકી ઔર ચીઝેં (હિંદી), એમ.એસ.યુ. દ્વારા પ્રકાશિત

૨. સંગીત ચર્ચા (ગુજરાતી), ૧૯૬૩માં પ્રકાશિત થયેલો ટીકાગ્રંથ

૩. ગુજરાતી ગેય કવિતા (ગુજરાતી), ૧૯૫૪માં પ્રકાશિત થયેલો કાવ્યસંગ્રહ

ખિતાબ અને સમ્માન

૨૦૦૯માં તેમને ભારતનો ત્રીજો સર્વોચ્ચ એવો પદ્મ ભૂષણનો સમ્માન મળ્યો હતો.