જાહેરાત

"Advert" redirects here. For the British musician, see Gaye Advert.

"Advertiser" redirects here. For other uses, see Advertiser (disambiguation).

For content guidelines on the use of advertising in Wikipedia articles, see વિકિપીડિયા:Spam. For a proposal on advertising about Wikipedia, see વિકિપીડિયા:Advertisements.

ઢાંચો:Marketing જાહેરાત એ સંચાર માધ્યમનું એક સ્વરૂપ છે, કે જે સંભવિત ગ્રાહકોને ખરીદી માટે અથવા કોઈ નિશ્ચિત ઉત્પાદન અથવા સેવાની બ્રાન્ડના વધુ વપરાશ માટે પ્રોત્સાહિત કરવા પ્રયત્ન કરે છે. 19મી સદીના પાછલા ભાગમાં અને 20મી સદીના પ્રારંભમાં જથ્થાબંધ ઉત્પાદનના ઉદયની સાથે આધુનિક જાહેરાતનો વિકાસ થયો.

1980ના દસકામાંથી કોકા-કોલાની જાહેરાત

"બ્રાન્ડ છબી"નું સર્જન કરીને અને તેનું પુનઃસર્જન કરીને ઉત્પાદનોનો વપરાશ વધારવાના હેતુથી ઘણી જાહેરખબરો બનાવવામાં આવે છે . આ હેતુઓ માટે ક્યારેક જાહેરાતોમાં વાસ્તવિક માહિતી સાથે અસરકારક સંદેશાઓ મૂકવામાં આવે છે. આ સંદેશાઓ પહોંચાડવા માટે દરેક મોટા માધ્યમનો ઉપયોગ થાય છે, જેમાં ટેલિવિઝન, રેડિયો, સિનેમા, મેગેઝિન, અખબાર, વીડિયો ગેમ, ઈન્ટરનેટ, થેલીઓ અને બિલબોર્ડનો પણ સમાવેશ થાય છે. સામાન્ય રીતે કંપની અથવા અન્ય સંસ્થાના ઉપક્રમે જાહેરાત એજન્સી દ્વારા જાહેરાતો મૂકવામાં આવે છે.

જાહેરાતો પર મોટા પ્રમાણમાં નાણા ખર્ચતી સંસ્થાઓ એવી વસ્તુઓને વેચે છે જે હોતી જ નથી, નિશ્ચિત રીતે કહીએ તો આવી સેવા અથવા ઉત્પાદનોમાં રાજકીય પક્ષો, હિત ધરાવતા જૂથો, ધાર્મિક સંગઠનો, અને લશ્કરી ભરતીકારોનો સમાવેશ થાય છે. બિન-નફાકારી સંગઠનો પરંપરાગત જાહેરખબર ગ્રાહકો નથી અને તેઓ પોતાની દલીલો માટે જાહેર સેવા ઘોષણા જેવા મુક્ત માર્ગ પર આધાર રાખી શકે છે.

તાજેતરના વર્ષોમાં જાહેરાતો માટે ખર્ચાતા નાણામાં નાટ્યાત્મક વૃદ્ધિ થઈ છે. 2007માં અમેરિકામાં જાહેરાતો પર $150 અબજથી વધુનો ખર્ચ કરવામાં આવ્યો હોવાનો અંદાજ છે અને સમગ્ર વિશ્વમાં $385 અબજ ડોલર, તથા 2010 સુધીમાં આ ખર્ચ $450 અબજ કરતા વધી જવાની ધારણા છે.

આર્થિક વૃદ્ધિ માટે જાહેરખબરોને જરૂરી ગણી શકાય, પરંતુ તેના માટે સામાજિક કિંમત ચૂકવવી પડે છે. બિન-ઈચ્છિત વ્યાપારિક ઈમેઈલ અને સ્પામના અન્ય સ્વરૂપો એટલા બધા સક્રિય છે કે તેઓ હવે આવી સેવાના વપરાશકારો માટે મોટુ દૂષણ બન્યા છે અને આ સાથે જ ઈનટરનેટ સેવા આપનારા માટે આર્થિક બોજો લાવે છે. જાહેર સ્થળો પર જાહેરખબરોનું અતિક્રમણ વધતુ જાય છે, જેમ કે સ્કૂલો, કેટલાક ટિકાકારોની દલીલ છે કે આ બાળ શોષણનો એક પ્રકાર છે. આ ઉપરાંત ઈચ્છિત ગ્રાહકો પર જાહેરાત વારંવાર માનસિક દબાણ(ઉદાહરણ તરીકે, અયોગ્ય હોવાની લાગણી માટે પ્રેરણા આપવી)નો ઉપયોગ કરે છે, જે નુકસાનકારક થઈ શકે છે.

ઇતિહાસ

1806માંથી કિનસેઈટેન કહેવાતી પરંપરાગત દવા માટેની એડો સમય-ગાળાની જાહેરાતના ફ્લાયર

ઈજિપ્તના લોકો દિવાલ પોસ્ટર પર વેચાણ સંદેશા માટે પેપીરસનો ઉપયોગ કરતા. પોમ્પેઈ અને પ્રાચીન અરેબિયાના પતન માટે વાણિજ્યિક સંદેશા અને રાજકીય અભિયાનની રજૂઆતો જોવા મળી હતી. પ્રાચીન ગ્રીસ અને પ્રાચીન રોમમાં પેપિરસ પર ખોવાયેલી અને મળેલી જાહેરાતો પ્રચલિત હતી. ભીંત અથવા દિવાલ પરના ચિત્રો એ પ્રાચીન વાણિજ્યિક જાહેરાત સ્વરૂપનું આગવુ પાસુ છે અને એશિયા, આફ્રિકા, તથા દક્ષિણ અમેરિકાના ઘણા વિસ્તારોમાં વર્તમાન સમયમાં પણ તેને જોઈ શકાય છે. ભીંતચિત્રોની કલાના મૂળ ભારતીય પવર્ત કળા ચિત્રોમાં જોઈ શકાય છે, જે ઈ.પૂ. 400 કરતાં પણ પ્રાચીન છે.

મધ્ય યુગના નગરો અને શહેરોના વિકાસની સાથે નિરક્ષર લોકો પણ નિશાનીઓ જોઈને સમજી શકે તે હેતુથી આજે મોચી, ઘંટીવાળો, દરજી કે પછી મિસ્ત્રી વગેરે તરીકે ઓળખાતા લોકોએ તેમના વ્યવસાય સાથે સંકળાયેલ બુટ, ટોપી, સુટ, ઘડિયાળ, હીરા, ઘોડાના જૂતા, મીણબત્તી અને લોટની થેલી જેવા પ્રતિકોનો ઉપયોગ કરવા માંડ્યો. શહેરના ચાર રસ્તા પર ગાડા અને લારીઓ પરથી ફળો અને શાકભાજી વેચાતા હતા અને ગ્રાહકોની સગવડતા માટે તેના માલિકો ગલીમાં ફરીને અથવા નગરમાં બૂમો પાડીને પોતે કયા સ્થળે છે તે અંગે જણાવતા.

શિક્ષણ મહત્વની જરૂરિયાત બનતા અને વાચન તથા છાપકામના વિકાસની સાથે કાગળ પર છપાયેલી જાહેરાતો શરૂ થઈ. 17મી સદીમાં ઈંગ્લેન્ડના અઠવાડિક અખબારમાં જાહેરાતો દેખાવાની શરૂ થઈ. આ પ્રારંભિક મુદ્રિત જાહેરખબરોનો ઉપયોગ મુખ્યત્વે અખબારો તથા પુસ્તકોના પ્રચાર માટે થતો અને પ્રિન્ટિંગ પ્રેસના વિકાસની સાથે આ બાબત વધારે ને વધારે સુલભ બનતી ગઈ; અને યુરોપમાં રોગચાળો ફાટી નીકળવાથી દવાઓની માગણી વધી રહી હતી. આમ છતાં, જાહેરાત સામગ્રીના નિયંત્રણ તરફ દોરી જનારી ખોટી જાહેરાતો અને "લોભામણી" કહેવાતી જાહેરાતો સમસ્યા બની.

19મી સદી દરમિયાન અર્થતંત્રના વિસ્તરણની સાથે, જાહેરાતો પણ તેની સાથે વિકસી. આ જાહેરાત સ્વરૂપની સફળતાના પગલે અમેરિકામાં પત્ર દ્વારા સામગ્રી વેચવાની જાહેરાતો શરૂ થઈ.

જુન 1836માં ફ્રેન્ચ અખબાર લા પ્રેસ દ્વારા પ્રથમ વખત નાણા લઈને પોતાના પાના પર જાહેરાતોનો સમાવેશ કરાયો, જેના લીધે અખબારની કિંમત ઓછી રાખવામાં, વાચકોની સંખ્યા વધારવામાં અને નફાકારકતામાં વૃદ્ધિ કરવામાં મદદ મળી અને અન્ય તમામ અખબારોએ પણ ટૂંક સમયમાં જ આ પદ્ધતિની નકલ કરી. 1840ની આસપાસ વોલ્ની પાલ્મરે બોસ્ટનમાં જાહેરાત એજન્સીઓ માટેની પ્રથા શરૂ કરી. લગભગ આ જ સમયે ફ્રાન્સમાં ચાર્લ્સ-લુઈસ હવાસે તેમની સમાચાર એજન્સી હવાસની સેવાનું જાહેરાત દલાલીના સમાવેશ માટે વિસ્તરણ કર્યું અને આમ તે ફ્રાન્સનું પ્રથમ સંગઠિત જૂથ બન્યુ. પહેલા એજન્સીઓ અખબારમાં જાહેરાત જગ્યા માટેની દલાલો હતી. જાહેરાત સામગ્રી માટેની સંપૂર્ણ સેવાની જવાબદારી સ્વીકારનાર પ્રથમ એજન્સી [[એન.ડબલ્યુ. ઈયર એન્ડ સન(N. W. Ayer & Son)|એન.ડબલ્યુ. ઈયર એન્ડ સન]](N. W. Ayer & Son) હતી. એન.ડબલ્યુ. ઈયર એન્ડ સન(N. W. Ayer & Son) 1869માં ખુલી હતી અને ફિલાડેલ્ફિયામાં આવેલ હતી.

વજન વધારવાના ઉત્પાદનની 1985ની જાહેરખબર.

સદીના વળાંકની સાથે વ્યવસાયમાં મહિલાઓ માટે મર્યાદિત પસંદગીઓ હતી અને તેમાંની એક જાહેરાતો હતી. ઘરેલુ ખરીદીઓની મોટાભાગની જવાબદારી મહિલાઓની રહેતી હોવાથી જાહેરખબરકારો અને એજન્સીઓએ સર્જનાત્મક પ્રક્રિયા દરમિયાન મહિલાઓની સૂઝનું મૂલ્ય ઓળખ્યુ હતુ. હકીકતમાં જાતિય વેચાણનો સૌ પ્રથમ ઉપયોગ કરનાર અમેરિકન જાહેરાત એક મહિલાએ સાબુ ઉત્પાદન માટે બનાવી હતી. જોકે આજના ધોરણો કરતા ઘણી પાછળ હતી, પરંતુ આ જાહેરાતમાં "આપને સ્પર્શ કરવાનું પસંદ આવે તેવી ત્વચા"ના સંદેશા સાથે એક યુગલ દર્શાવવામાં આવ્યુ હતુ.

1920ના દસકામાં રેડિયો સાધન ઉત્પાદકો અને છૂટક વેચાણકારો દ્વારા રેડિયો સ્ટેશનો સ્થપાયા અને ગ્રાહકોને વધારે રેડિયોનું વેચાણ કરવાના હેતુથી તેમણે કાર્યક્રમો આપવા માંડ્યા. સમય વિતતો ગયો અને પોતાના રેડિયો સ્ટેશન સ્થાપવાની હોડમાં બિન-ધંધાદારી સંગઠનોએ પણ ઝંપલાવ્યુ, અને શાળાઓ, ક્લબો તથા નાગરિક જૂથોને આવરી લીધા. કાર્યક્રમોને પ્રાયોજિત કરવાની પ્રથા લોકપ્રિય થવા માંડતા, વ્યક્તિગત રેડિયો કાર્યક્રમો એક કારોબાર દ્વારા પ્રાયોજિત થતા અને બદલામાં પ્રાયોજિત કાર્યક્રમની શરૂઆત તથા અંતમાં પ્રાયોજક અંગે ટૂંકમાં ઉલ્લેખ થતો. આમ છતાં, ટૂંક સમયમાં જ રેડિયો સ્ટેશન માલિકોને સમજાયું કે રેડિયો સ્ટેશનના સમગ્ર પ્રસારણોમાં દરેક કાર્યક્રમ દીઠ કોઈ એકને પ્રાયોજિત અધિકારો વેચવાના બદલે નાના સમયની ફાળવણીમાં પ્રાયોજિત અધિકારો વેચવામાં આવે તો તેમની આવક વધશે.

1913ના એનસાયક્લોપીડિયા ઓફ બ્રિટાનિકાના અંક માટેની પ્રિન્ટ જાહેરખબર

1940 અને 1950ના પાછલા દસકાઓમાં આ પદ્ધતિનું ટેલિવિઝન ક્ષેત્રે અનુકરણ થયુ.

રેડિયોનું વ્યાપારીકરણ કરવા માગતા લોકો અને રેડિયો ક્ષેત્રને સામાન્ય લોકોનું માધ્યમ ગણીને બિન-વ્યાપારિક હેતુ અને લોકોની ભલાઈ માટે તેનો ઉપયોગ થાય તેવુ ઈચ્છતા લોકો વચ્ચે ભયંકર યુદ્ધ જામ્યુ. યુનાઈટેડ કિંગડમે બીબીસી(BBC) માટે જન ભાગીદારનું સ્વરૂપ અપનાવ્યુ, કે જે મૂળે ખાનગી કંપની બ્રિટિશ બ્રોડકાસ્ટિંગ કંપની(British Broadcasting Company) હતી, પરંતુ 1927માં શાહી હુકમ દ્વારા તેને જાહેર સંસ્થા બનાવવામાં આવી. કેનેડામાં ગ્રેહામ સ્પ્રે જેવા ધારાશાસ્ત્રીઓએ કેન્દ્રીય સરકારને જનભાગીદારીનું સ્વરૂપ સ્વીકારવા માટે પ્રેરવામાં સક્ષમ હતા, જેના લીધે કેનેડિયન બ્રોડકાસ્ટિંગ કોર્પોરેશન(Canadian Broadcasting Corporation)ની રચના થઈ. આમ છતાં, યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સમાં 1934નો સંચાર માધ્યમ ધારો પસાર થતા મૂડીવાદી સ્વરૂપ ટકી રહ્યુ, જેણે ફેડરલ કમ્યુનિકેશન્સ કમિશન(Federal Communications Commission)ની રચના કરી. સામાજિક કાર્યકરોને ચૂપ રાખવા માટે યુ.એસ. કોંગ્રેસને સંચાલન માટે "લોકોના હિત, સગવડ અને જરૂરિયાત"માં વાણિજ્યિક પ્રસારણકારોની જરૂર હતી. હાલ યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સમાં પ્રવર્તતુ જાહેર પ્રસારણ 1967ના જાહેર બ્રોડકાસ્ટિંગ એક્ટને આભારી છે, જે પબ્લિક બ્રોડકાસ્ટિંગ સર્વિસ(Public Broadcasting Service) અને નેશનલ પબ્લિક રેડિયો(National Public Radio) તરફ દોરી ગયુ હતુ.

1950ના દસકાની શરૂઆતમાં ડ્યુમોન્ટ ટેલિવિઝન નેટવર્કે(DuMont Television Network) અનેક પ્રાયોજકોને જાહેરાત સમય વેચવાના આધુનિક વલણની શરૂઆત કરી. અગાઉ, ડ્યુમોન્ટને તેના ઘણા કાર્યક્રમો માટે પ્રાયોજકો શોધવામાં મુશ્કેલી પડતી હતી અને આ તકલીફના કારણે અનેક વ્યાપારોને જાહેરાતના નાના-નાના ટુકડા વેચીને આવક સરભર કરી હતી. ત્યાર બાદ આ વસ્તુ યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સના ટેલિવિઝન ઉદ્યોગમાં અત્યંત પ્રચલિત બની ગઈ. આમ છતાં, યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સ સ્ટીલ અવરની જેમ એક જ પ્રાયોજક રાખવાની પ્રથા પ્રચલિત હતી. કેટલીક વખત તો કાર્યક્રમની સામગ્રી પર પ્રાયજકો જબરજસ્ત નિયંત્રણ મેળવી લેતા- એટલે સુધી કે તેમાં જાહેરાત એજન્સીઓ પાસે કાર્યક્રમ લખાવવાનો પણ સમાવેશ થતો. એક જ પ્રાયોજકનું માળખુ હવે ઓછુ પ્રચલિત છે, જો કે હોલમાર્ક હોલ ઓફ ફેમ તેમાં નોંધપાત્ર અપવાદ છે.

1960ના દસકાએ જાહેરાતોને આધુનિક વલણોમાં રૂપાંતરિત થતી જોઈ, જેમાં સર્જનાત્મકતાના ઝબકારાની, ગ્રાહકોની આંખોનો ચમકાવે તેવી જાહેરખબર બનાવવા માટે અણધાર્યા સંદેશાના નિર્માણની છૂટ આપવામાં આવતી હતી. ફોક્સવેગન જાહેરાત અભિયાનમાં "નાનુ વિચારો" અને "લેમન" (કારનો દેખાવ વર્ણવવા માટે તેનો ઉપયોગ થયો હતો)— જેવા મથાળા આધુનિક જાહેરખબરોમાં આવ્યા અને તેના દ્વારા "અવસ્થા" અથવા "અપૂર્વ વેચાણ સમીકરણો"ને ઉપસાવીને દરેક બ્રાન્ડને વાચક અથવા દર્શકના મનમાં રહેલા નિશ્ચિત ખયાલો સાથે સાંકળવામાં આવી હતી. અમેરિકન જાહેરાતના આ સમયને સર્જનાત્મક ક્રાંતિ કહેવામાં આવે છે અને તેના આદર્શ હતા વિલિયમ બર્નબેન્ચ કે જેમણે ક્રાંતિકારી ફોક્સવેગન સહિત અન્યના સર્જનમાં મદદ કરી હતી. કેટલીક સૌથી વધુ સર્જનાત્મક અને લાંબા-સમયથી ટકી રહેલી અમેરિકન જાહેરાત આજના સમયમાં પણ જોઈ શકાય છે.

1980ના દસકાના પાછલા સમયમાં અને 1990ના દસકાના પ્રારંભિક સમયમાં કેબલ ટેલિવિઝનની અને નામ સાથે કહીએ તોએમ ટીવી(MTV)ની શરૂઆત થઈ. મ્યુઝિક વીડિયોના ખયાલનો પાયો નાખીને એમટીવીએ નવા પ્રકારની જાહેરાતોમાં પ્રવેશ કર્યો: વપરાશકારો જાહેરાત સંદેશા માટે તે જોતા, અને તે આડ-પેદાશ કે પાછલાવિચાર કરતા વિશેષ બની. કેબલ અને સેટેલાઈટ ટેલિવિઝન વધારે પ્રચલિત બનતા, સ્પેશિયાલિટી ચેનલો અસ્તિત્વમાં આવી, જેમાં સમગ્રતયા જાહેરાતોને સમર્પિત ક્યુવીસી(QVC), હોમ શોપિંગ નેટવર્ક(Home Shopping Network), અને શોપટીવી કેનેડા(ShopTV Canada) જેવી ચેનલોનો સમાવેશ થાય છે.

ઈન્ટરનેટે જાહેરખબરકારો માટે માર્કેટિંગના નવા સીમાડા ખોલી દીધા અને 1990ના દસકાની "ડોટ-કોમ" તેજીમાં ફાળો આપ્યો. જાહેરાતની આવક પર સમગ્ર કોર્પોરેશનની કામગીરી થતી અને કુપનોથી માંડીને મફત ઈન્ટરનેટ સંપર્ક સુધીની સેવાઓ અપાતી. 21મી સદી આવતાની સાથે સર્ચ એન્જિન ગૂગલ સહિત સંખ્યાબંધ વેબસાઈટોએ ઓનલાઈન જાહેરાતોમાં ફેરફારની શરૂઆત કરી અને વિષય સાથે પ્રસ્તુત હોય તેવી, વપરાશકારને ગૂંચવવાના બદલે મદદરૂપ થઈ શકે તેવી બિનસંદિગ્ધ જાહેરાતો પર ભાર મૂક્યો. આના કારણે આ પ્રકારના સમાન પ્રયત્નો થવા માંડ્યા અને પરસ્પર સાંકળતી જાહેરાતોનું વલણ વધવા માંડ્યુ.

માધ્યમોમાં મોટા ફેરફારોની સાથે GDP સંદર્ભે જાહેરાત ખર્ચમાં થોડો ફેરફાર આવ્યો છે. ઉદાહરણ તરીકે 1925માં અમેરિકામાં મહત્વના જાહેરાત માધ્યમો અખબાર, મેગેઝિન, શેરીકારો પરના પાટિયા અને આઉટડોર પોસ્ટરો હતા. GDP સંદર્ભે જાહેરાતનો ખર્ચ લગભગ 2.9 ટકા જેટલો હતો. 1998 સુધીમાં ટેલિવિઝન અને રેડિયો મોટા જાહેરાત માધ્યમો બની ગયા. આમ છતાં, GDPના ભાગ મુજબ જાહેરાત ખર્ચ જરાક જ નીચો- લગભગ 2.4 ટકા હતો.

તાજેતરની નવી જાહેરાતો છે "ગુરિલ્લા માર્કેટિંગ", જેમાં જાહેર સ્થળોએ મંચ કાર્યક્રમો, બ્રાન્ડનો સંદેશો ધરાવતી કાર જેવી વસ્તુઓ આપવી, ગ્રાહકોને જાહેરાત સંદેશના ભાગ બનાવવાના હેતુથી તેમની પ્રતિક્રિયા માગતી પરસ્પરનો સંવાદ ધરાવતી પ્રક્રિયાનો સમાવેશ થાય છે. વપરાશકારોને ટેક્સ્ટ મેસેજો દ્વારા મત આપવા જણાવીને અને માયસ્પેસ જેવી સોશિયલ નેટવર્કિંગ સેવાઓના ઉપયોગ જેવા વિવિધ પ્રકારના નવિન નુસખાઓના ઉપયોગ મારફતે ઉત્પાદન મૂકવા જેવા જાહેરાતના નવીન નુસખાઓ સૂચવે છે કે પરસ્પર વાતચીત ધરાવતી અને સજ્જડ સંદેશો ધરાવતી જાહેરાતોનું વલણ વધ્યુ છે.

બિલબોર્ડની ફરતી જાહેરખબરો

રેડઆઈ અખબાર નોર્થ એવન્યુ બીચ ખાતેના તેના લક્ષ્યિત બજાર માટે મિશિગન તળાવ પર હોડી બિલબોર્ડ દ્વારા જાહેરાત કરે છે.

ટ્રક- અથવા હવાઈજહાજ-સાથે ઉંચે જતા બિલબોર્ડ અથવા ડિજિટલ સ્ક્રીન બિલબોર્ડ એ મોબાઈલ-ફરતા બિલબોર્ડ છે. તે ગ્રાહકો દ્વારા નિશ્ચિત કરવામાં આવેલા માર્ગો પર જાહેરાતો લઈને ફરવ માટે પસંદ કરાયેલ વાહન અથવા વિશેષ રીતે સજ્જ કરાયેલ માલવાહક ટ્રક પણ હોઈ શકે છે. બિલબોર્ડ સામાન્ય રીતે પ્રકાશિત હોય છે; કેટલાકમાં પાછળના ભાગથી પ્રકાશિત થાય છે અને અન્યમાં સ્પોટલાઈટનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. કેટલાક બિલબોર્ડ સ્થિર હોય છે, જ્યારે કેટલાક બિલબોર્ડની વસ્તુ બદલાતી રહે છે. ઉદાહરણ તરીકે નિશ્ચિત સમયે અથવા સમયાંતરે જાહેરાતોના સેટમાંથી જાહેરાતો બદલાયા કરે.

વિશ્વના મેટ્રોપોલિટન (મહાનગરીય) વિસ્તારોમાં વિવિધ પરિસ્થિતિઓ માટે મોબાઈલ ડિસ્પ્લેનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. જેમાં:

• લક્ષ્યિત(ટાર્ગેટ) જાહેરાત
• એક-દિવસીય, અને લાંબા ગાળાનું અભિયાન
• સંમેલનો
• રમતનો કાર્યક્રમ
• સ્ટોરની શરૂઆત અને અને આ પ્રકારની પ્રચારની કામગીરી
• નાની કંપનીઓ માટેની મોટી જાહેરખબરો
• અન્ય

જાહેર સેવા જાહેરખબરો

HIV/AIDS, રાજકીય વિચારધારા, ઉર્જા સંરક્ષણ, ધાર્મિક નિમણૂકો અને વનીકરણ જેવા બિનવાણિજ્યિક મુદ્દાઓ અંગે લોકોને માહિતી આપવા, શિક્ષિત કરવા અને પ્રોત્સાહિત કરવા માટે પણ વ્યાપારી સામાન તથા સેવાઓના વેચાણને પ્રોત્સાહિત કરવા માટે વપરાતી જાહેરખબર તકનીકનો ઉપયોગ થાય છે.

બિન-વાણિજ્યિક સ્વરૂપે જાહેરાત એ સશક્ત શૈક્ષણિક માધ્યમ છે અને તે મોટી સંખ્યામાં દર્શકો સુધી પહોંચવામાં અને તેમને પ્રોત્સાહિત કરવામાં સક્ષમ છે. "જાહેર હિતમાં ઉપયોગ થાય ત્યારે જાહેરાત તેના અસ્તિત્વને ન્યાય આપે છે - તે એટલુ સશક્ત માધ્યમ છે કે માત્ર વાણિજ્યિક હેતુઓ માટે તેનો ઉપયોગ કરી શકાય નહિ." - હોઆર્ડ ગોસ્સેજને અર્પણ ડેવિડ ઓગ્લિવિ દ્વારા.

જાહેર-જન સેવા જાહેરાત, બિન-વાણિજ્યિક જાહેરાત, જનહિતની જાહેરાત, ઉમદા હેતુ માટે માર્કેટિંગ, અને સામાજિક માર્કેટિંગ એ બિન-વાણિજ્યિક, જાહેરહિતના મુદ્દાઓ અને નવા પગલાઓના ઉપક્રમે અદ્યતન જાહેરાત અને માર્કેટિંગ સંચાર પદ્ધતિ (સામાન્ય રીતે સંચાર-માધ્યમની કંપનીઓ સાથે સંકળાયેલી હોય છે)ના અલગ-અલગ સ્વરૂપ (અથવા પાસાઓ) છે.

નિશ્ચિત પ્રમાણમાં જાહેર સેવાની જાહેરાતોના પ્રસારણના માપદંડના આધારે અમેરિકામાં FCC દ્વારા ટેલિવિઝન અને રેડિયોનું લાઈસન્સ આપવામાં આવે છે. આ જરૂરિયાતોની પૂર્તતા માટે અમેરિકામાં ઘણા પ્રસારણ કેન્દ્રો ઢગલાબંધ જાહેર સેવાની ઘોષણાઓ કરે છે, દર્શકો ઓછા હોય તેવા મોડી રાતના અથવા વહેલી સવારના સમયે આ ઘોષણાઓ કરવામાં આવે છે અને દિવસના પ્રાઈમ-ટાઈમના સ્લોટ ઊંચી કિંમતે જાહેરાતકારોને આપવામાં આવે છે.

વિવિધ સરકારોના દિશાસૂચન હેઠળ જાહેર સેવા જાહેરાતો વિશ્વયુદ્ધ I અને II દરમિયાન તેની ટોચ પર પહોંચી હતી.

જાહેરાતોના પ્રકાર

માધ્યમ

ઉપરના માનવ દિશાસૂચક ચિત્રની જેમ, નિશાનીઓ ધરાવવા માટે લોકોને ચૂકવણી કરવાની રીત એ જાહેરખબરના સૌથી જૂના સ્વરૂપોમાંનુ એક છે

સિંગાપોરમાં GAPની જાહેરખબર સાથેની બસ. બસ અને અન્ય વાહનો જાહેરાતકારો માટેના લોકપ્રિય માધ્યમો છે.

ઈંગોલસ્ટેટ મુખ્ય રેલવે સ્ટેશન ખાતે UNICEF જાહેરાત સાથે એક DBAG વર્ગ 101

વાણિજ્યિક જાહેરાત માધ્યમમાં ભીંત ચિત્રો, બિલબોર્ડ, ગલીના રાચ-રચીલાના ભાગો, છાપેલા ફ્લાયર અને રેક કાર્ડ, રેડિયો, સિનેમા અને ટેલિવિઝન જાહેરાત, વેબ બેનર, મોબાઈલ-ટેલિફોન સ્ક્રીન, ખરીદી માટેના થેલા-લારી, વેબ પોપઅપ્સ, આકાશમાં લખાણ, બસ સ્ટેન્ડના બાંકડા, માનવીય બિલબોર્ડ, મેગેઝિન, અખબારો, નગરના ફેરિયાઓ, બસની બાજુઓ, એરપ્લેનની સાથે અથવા બાજુમાં લગાવાયેલ બેનરો("લોગોજેટ"), ફ્લાઈટ-જાહેરાતોમાં બેઠકની પાછળ ટ્રે ટેબલ પર અથવા માથા ઉપરની સામાન મૂકવાની છાજલી પર, ટેક્સીના દરવાજા પર, છત પર અને પેસેન્જર સ્ક્રીન, સંગીતના મંચ કાર્યક્રમો, પ્લેટફોર્મ અને ટ્રેનો, ડીસ્પોઝેબલ ડાઈપર પરની ઈલાસ્ટિક પટ્ટીઓ પર, સુપરમાર્કેટ, શોપિંગની ગાડીઓના હેન્ડલ, ઓડિયો અને વીડિયોના સ્ટ્રીમિંગ ભાગ પર, પોસ્ટર અને કોઈ કાર્યક્રમની ટિકિટો તથા સુપરમાર્કેટના બિલ અથવા સામાન મૂકવાની થેલીઓ વગેરેનો સમાવેશ થઈ શકે છે. કોઈ પણ સ્થળે "ઓળખાયેલ" પ્રાયોજક પોતાનો સંદેશો પહોંચાડવા માટે જે માધ્યમનો ઉપયોગ કરે છે, તેને જાહેરાત કહેવાય.

જાહેરાતોની અસરકારકતા ચકાસવા માટેનો એક માર્ગ એડ ટ્રેકિંગ તરીકે ઓળખાય છે. આ જાહેરાત સંશોધનની પદ્ધતિ બ્રાન્ડ અને ઉથ્પાદન અથવા સેવા અંગે લક્ષ્યાંકિત બજારની માન્યતાઓમાં આવેલા બદલાવનો કયાસ કાઢે છે. માન્યતાઓમાં આ બદલાવને કંપનીની જાહેરાત અને પ્રમોશન પ્રવૃત્તિઓના સંપર્કમાં આવેલ લોકોની સામે મૂકવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે એડ ટ્રેકિંગનો હેતુ માધ્યમોનું વજન અથવા ખર્ચના સ્તરની સંયુક્ત અસરનું માપ કાઢવાનો, માધ્યમ ખરીદી અથવા લક્ષ્યાંકિતની અસરકારકતા અને જાહેરાતના અમલીકરણની અથવા ક્રીએટિવની ગુણવત્તા માપવાનો હોય છે.

આ પણ જુઓ: Advertising media selection

રૂપાંતર જાહેરાતો

મુખ્ય લેખ: Product placement

મનોરંજન અને માધ્યમોમાં ઉત્પાદન અથવા બ્રાન્ડને સ્થાપિત કરવાની હોય ત્યારે રૂપાંતર જાહેરખબર હોય છે. ઉદાહરણ તરીકે, એક ફિલ્મમાં મુખ્ય પાત્ર કોઈ ચોક્કસ બ્રાન્ડ અથવા વસ્તુનો ઉપયોગ કરી શકે છે, જેમકે ફિલ્મ માઈનોરિટી રીપોર્ટ માં ટોમ ક્રુઝના પાત્ર જ્હોન એન્ડરટોન પાસે નોકિયા ના લોગો ઉપર ખૂણામાં લખ્યો હોય તેવો એક ફોન હતો અથવા તેની ઘડિયાળ પર બલ્ગેરિ નો લોગો કોતરેલો હતો. ફિલ્મમાં જાહેરાતનું અન્ક એક ઉદારણ આઈ, રોબોટ માં જોઈ શકાય છે, જ્યાં વિલ સ્મિથ દ્વારા ભજવવામાં આવેલ મુખ્ય પાત્ર તેના કન્વર્ઝ ના જૂતાનો અનેક વખત ઉલ્લેખ કરે છે અને તેને "ક્લાસિક-પ્રાચીન" તરીકે ઓળખાવે છે, કારણ કે ફિલ્મની કથાવસ્તુ ભવિષ્યની કલ્પના આધારિત હતી. ભવિષ્યના વાહનો રજૂ કરતી આઈ, રોબોટ અને સ્પેસબોલ્સ માં પણ સ્પષ્ટ રીતે વાહનોમાં આગળના ભાગ પર ઔદી અને મર્સીડિઝ-બેન્ઝ નો લોગો દર્શાવાયો છે. કેડિલેકે ફિલ્મ ધી મેટ્રિક્સ રીલોડેડ માં જાહેરાતની પસંદગી કરી હતી, જેના પરિણામે ફિલ્મના ઘણા દ્રશ્યોમાં કેડિલેક કારનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો. આ જ પ્રકારે ઓમેગા વોચિસ, ફોર્ડ, VAIO, BMW અને એસ્ટન માર્ટિન કારના ઉત્પાદનો તાજેતરની જેમ્સ બોન્ડ ફિલ્મમાં બતાવવામાં આવ્યા છે, જેમાં સૌથી વધારે ઉલ્લેખનીય કેસિનો રોયાલ છે. બ્લેડ રનર માં ઉત્પાદનો ઉડીને આંખે વળગે તે રીતે દર્શાવવામાં આવ્યા છે; કોકા-કોલાનું બિલબોર્ડ દર્શાવવા સમગ્ર ફિલ્મ થંભી જાય છે.

ટેલિવિઝન કમર્શિયલ

મુખ્ય લેખો: Television advertisement and Music in advertising

સામાન્ય રીતે ટીવી કમર્શિયલને વિશાળ બજારની જાહેરાતોનું સૌથી વધારે અસરકારક સ્વરૂપ ગણવામાં આવે છે અને લોકપ્રિય ટીવી કાર્યક્રમો દરમિયાન એરટાઈમ વેચાતો આપવા માટે ટીવી નેટવર્કો દ્વારા લેવામાં આવતા ઊંચા દર પરથી આ બાબત જોઈ શકાય છે. અમેરિકામાં વાર્ષિક સુપર બોલ ફુટબોલ રમતને ટેલિવિઝન માટેની સૌથી મોખરાના જાહેરાત કાર્યક્રમ તરીકે ઓળખાય છે. આ રતમ દરમિયાન 30 સેકન્ડના એક ટીવી સ્પોટનો સરેરાશ ખર્ચ(2009 મુજબ) $3 મિલિયને પહોંચ્યો છે.

મોટાભાગના ટેલિવિઝન કમર્શિયલમાં શ્રોતાઓ તરત જ ઉત્પાદન સાથે સાંકળી લેતા ગીત અથવા જિંગલ જોવા મળે છે.

કમ્પ્યુટર ગ્રાફિક મારફતે વર્ચ્યુઅલ જાહેરાતોને પણ નિયમિત ટેલિવિઝમ કાર્યક્રમોમાં ઉમેરી શકાય છે. અન્યથા પરંપરાગત રીતે તેને કોરા પૃષ્ઠભૂ સાથે ઉમેરવામાં આવે છે અથવા દૂરના પ્રસારણ દર્શકો માટે બિનજરૂરી હોય તેવા સ્થાનિક બિલબોર્ડને બદલવા ઉપયોગ થાય છે. વધુ વિવાદાસ્પદ એ છે કે, વર્ચ્યુઅલ બિલબોર્ડને પૃષ્ઠભૂમાં પણ દર્શાવી શકાય છે જ્યારે કે વાસ્તવિક જીવનમાં આવુ કંઈ હોતુ નથી. ઉત્પાદનોની વર્ચ્યુઅલ ગોઠવણી-રજૂઆત પણ શક્ય છે.

માહિતી આપતી જાહેરાતો

ઈન્ફોકમર્શિયલ(માહિતી આપતી જાહેરાતો) બે પ્રકારની હોય છે, જેને ટૂંકી અને લાંબી તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. લાંબી ઈન્ફોકમર્શિયલ 30 મિનિટની અવધિ જેટલી લાંબી હોય છે. ટૂંકી ઈન્ફોકમર્શિયલ 30 મિનિટથી માંડીને 2 મિનિટ જેટલી લાંબી હોય છે. ઈન્ફોકમર્શિયલને ડાયરેક્ટ રીસપોન્સ ટેલિવિઝન (DRTV) કમર્શિયલ અથવાડાયરેક્ટ રીસપોન્સ માર્કેટિંગ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.

ઈન્ફોકમર્શિયલનો મુખ્ય હેતુ ભાવનાત્મક ખરીદી હોય છે, ગ્રાહક રજૂઆત નિહાળે છે અને જાહેરાતમાં દર્શાવેલ ટોલ-ફ્રી ટેલિફોન નંબર અથવા વેબસાઈટ મારફતે તરત જ ઉત્પાદન ખરીદે છે. ઈન્ફોકમર્શિયલ ઉત્પાદનનું વર્ણન, રજૂઆત અને ઘણી વાર તેનું નિદર્શન કરે છે તથા તેની વિશેષતા જણાવે છે અને સામાન્ય રીતે તેમાં વપરાશકારો અને ઉદ્યોગના વ્યવસાયિકોના મંતવ્ય હોય છે.

જાણીતી હસ્તીઓ

મુખ્ય લેખ: Celebrity branding

આ પ્રકારની જાહેરાતોમાં નિશ્ચિત સ્ટોર અથવા ઉત્પાદનને પીઠબળ આપવા હસ્તીઓની શક્તિ, પ્રસિદ્ધિ, નાણા અને લોકપ્રિયતાના ઉપયોગને કેન્દ્રમાં રાખવામાં આવે છે. જાહેરાતકારો પોતાના ઉત્પાદનોની જાહેરાત કરે છે, ઉદાહરણ તરીકે જ્યારે કોઈ હસ્તી તેમના પ્રિય ઉત્પાદન વિશે વાત કરે અથવા કોઈ ચોક્કસ બ્રાન્ડ અથવા ડિઝાઈનરના વસ્ત્રો પહેરે છે. કોઈ નિશ્ચિત અથવા સામાન્ય ઉત્પાદનોની જાહેરાત માટે હસ્તીઓ ઘણી વાર ટેલિવિઝન અથવા અખબાર જેવા પ્રિન્ટ જાહેરાત અભિયાન સાથે સંકળાય છે.

માધ્યમ અને જાહેરાત અભિગમ

ઈન્ટરનેટ અને TiVo જેવા ઉપકરણોના ઉપયોગ તરફ વપરાશકારોના વધી રહેલા ઝોકના કારણે અન્ય માધ્યમો ટેલિવિઝનનું સ્થાન લઈ રહ્યા છે.

વર્લ્ડ વાઈડ વેબ પર જાહેરખબરો એ તાજેતરમાં આકાર પામેલી ઘટના છે. વેબ આધારિત જાહેરખબરની જગ્યાની કિંમતનો આધાર વેબની સામગ્રીની "ઉપર્યુક્તા" અને વેબસાઈટની મુલાકાત લેનારા લોકોની સંખ્યાના આધારે નક્કી કરવામાં આવે છે.

ઈ-મેઈલ જાહેરાતો એ તાજેતરની અન્ય ઘટના છે. અન-ઈચ્છિત જથ્થાબંધ ઈ-મેઈલ જાહેરાતોને "સ્પામ" તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

કેટલીક કંપનીઓઓ સંદેશો અથવા કોર્પોરેટ લોગોને રોકેટોના બુસ્ટરની બાજુએ અને આંતરરાષ્ટ્રીય અવકાશ મથકો પર મૂકવાનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો છે. સુષુ્પ્ત જાહેરખબરો (જુઓ મન પર નિયંત્રણ)ની અસરકારકતા અને સમૂહ સંદેશાઓના પ્રચલન(જુઓ પ્રોપગેન્ડા)અંગેનો વિવાદ પ્રવર્તી રહ્યો છે.

ચૂકવણીરહિત જાહેરાતો (પ્રચાર જાહેરાત પણ જુઓ), લઘુતમ ખર્ચે સારી પ્રસિદ્ધિ આપી શકે છે. અંગત ભલામણો ("મિત્રને લાવો", "તે વેચો"), ફેલાવો પામતુ વલણ છે, અથવા બ્રાન્ડને તે વસ્તુનો પર્યાય બનાવી દેવો તે પણ મહત્વની પ્રાપ્તિ છે (અમેરિકામાં, "ઝેરોક્સ" = "ફોટોકોપિઅર", "ક્લીનેક્સ" = ટિશ્યુ, "વેસેલિન" = પેટ્રોલિયમ જેલી, "હુવર" = વેક્યુમ ક્લીનર, "નિન્ટેન્ડો" (વિ઼ડિઓ ગેમનો સંપર્ક ધરાવનાર લોકો દ્વારા ઘણી વાર વપરાતો શબ્દ) = વીડિયો ગેમ, અને "બેન્ડ-એઈડ" = એડહેસિવ બેન્ડેજ) — કોઈ પણ જાહેરાત અભિયાનમાં સર્વોચ્ચતા પર આને જોઈ શકાય છે. આમ છતાં, કેટલીક કંપનીઓ કોઈ વસ્તુને નામ આપવા માટે પોતાની બ્રાન્ડનો કરવા અંગે વિરોધ કરે છે. બ્રાન્ડને સામાન્ય નામનો પર્યાય બનાવવામાં તે બ્રાન્ડના સામાન્ય બનેલા ટ્રેડમાર્ક બની જવાનું જોખમ રહેલુ છે - જેનાથી બ્રાન્ડ સામાન્ય શબ્દ બની જાય છે અને ટ્રેડમાર્ક તરીકેનું કાયદેસરનું રક્ષણ છીનવાઈ જાય છે.

નાણા ચૂકવીને ડાઉનલોડ કરી શકાય તેવી સામગ્રી પ્રથમ વખત ફિનલેન્ડમાં આવી ત્યારે ભારતમાં 1998માં મોબાઈલ ફોન નવા સમૂહ માધ્યમ બન્યા, મોબાઈલ એડવર્ટાઈઝિંગની શરૂઆત નહતી થઈ ત્યાં સુધી તે માત્ર સમયને લગતી વસ્તુ હતા, સૌ પ્રથમ તેની શરૂઆત પણ ફિનલેન્ડમાં 2000માં થઈ. 2007 સુધીમાં મોબાઈલ જાહેરાતોનું મૂલ્ય $2.2 અબજ ડોલર સુધી પહોંચી ગયુ અને એડમોબ જેવા પ્રોવાઈડરોએ અબજો મોબાઈલ જાહેરાતો મોકલી.

અન્ય વિકસિત મોબાઈલ જાહેરાતોમાં બેનર જાહેરાતો, કુપનો, મલ્ટિમીડિયા મેસેજિંગ સર્વિસ ચિત્ર અને વીડિયો સંદેશા, એડવરગેમ્સ અને વિવિધ સંલગ્ન માર્કેટિંગ અભિયાનનો સમાવેશ થાય છે. મોબાઈલ જાહેરાતોની દોરવણી કરતી નિશ્ચિત વિશેષતા છે 2D બારકોડ, જે વેબ સરનામાના કોઈપણ ટાઈપિંગની જરૂરિયાતનું સ્થાન લઈ રહી છે, અને વેબ સામગ્રીના તાત્કાલિક સંપર્ક માટે આધુનિક ફોનની કેમેરા વિશેષતાનો ઉપયોગ કરે છે. જાપાનના 83 ટકા જેટલા વપરાશકારો 2D બારકોડના સક્રિય વપરાશકારો છે.

ઝડપથી વિકસી રહેલું જાહેરાતોનું નવું સ્વરૂપ સોશિયલ નેટવર્ક એડવર્ટાઈઝિંગ છે. તે ઓનલાઈન જાહેરાતો છે અને સોશિયલ નેટવર્કિંગ સાઈટ્સ તેના કેન્દ્રમાં હોય છે. હકીતમાં હજુ આ અપરિપક્વ બજાર છે, પરંતુ જાહેરખબરકારો સોશિયલ નેટવર્કિંગ સાઈટના વપરાશકાર દ્વારા આપવામાં આવેલ લોકોને લગતી માહિતીનો લાભ લેવા સક્ષમ બનતા હોવાથી તેના માટે વિશાળ તકો છે.ફ્રેન્ડરાટિસિંગ એ વધુ સચોટ જાહેરાત શબ્દ છે, જેમાં સોશિયલ નેટવર્ક સેવાનો સીધો ઉપયોગ કરીને લોકો સીધી જાહેરખબરો આપી શકે છે.

સમયે-સમયે, CW ટેલિવિઝન નેટવર્ક નાના પ્રોગ્રામિંગ વિરામો બતાવે છે. જે "કન્ટેન્ટ રેપ"(આવરણમાં સામગ્રી) તરીકે ઓળખાય છે અને તેમાં સમગ્ર વ્યાપારી વિરામ દરમિયાન એક કંપનીના ઉત્પાદનની જાહેરાત કરાય છે. CWએ "આવરણમાં સામગ્રી"નો પાયો નાખ્યો અને હર્બલ એસેન્સ, ક્રેસ્ટ, ગિટાર હીરો II, કવરગર્લ, અને તાજેતરમાં ટોયોટા જેવા કેટલાક ઉત્પાદનો દર્શાવ્યા હતા.

તાજેતરમાં "એઆરવર્ટાઈઝિંગ" તરીકે ઓળખાતો પ્રોત્સાહનનો નવો ખયાલ જોવા મળ્યો છે; તે ઓગમેન્ટેડ રીઆલિટી તકનીક પર આધારિત છે.

જાહેરાતોનું વિવેચન

આત્યંતિક-વ્યાપારીકણ અને વ્યાપારિક ઉતાર-ચડાવના પ્રચંડ પ્રવાહો

જાહેરાતોનું વિવેચન અત્યંત ગાઢ રીતે માધ્યમોના વિવેચન સાથે સંકળાયેલુ છે અને મોટાભાગે તેઓ એકબીજાના પર્યાય જેવા છે. દ્રશ્ય-શ્રાવ્ય પાસામાં તેમનો સંદર્ભ આપી શકાય (દા. ત. જાહેર જગ્યા પર જમાવડો અને હવાના તરંગો), પર્યાવરણીય પાસા (દા.ત. પ્રદૂષણ, વધારે કદના પેકેજિંગ, વધતો જતો વપરાશ), રાજકીય પાસાઓ (દા. ત. માધ્યમ અવલંબન, મુક્ત વાણી, નિયંત્રણ), નાણાકીય પાસા (ખર્ચ), નૈતિક/મૂલ્યો/સામાજિક પાસા (દા.ત. સુષુપ્ત મન પર અસર, અંગતતા પર અતિક્રમણ, વધતો વપરાશ અને કચરો, લક્ષ્યિત જૂથો, નિશ્ચિત ઉત્પાદનો, ઈમાનદારી) અને આ ઉપરાંત મિશ્રણ તો ખરુ જ. કેટલાક પાસાઓને હજુ પેટાવિભાગમાં પણ વહેંચી શકાય છે અને કેટલાક એક કરતા વધારે શ્રેણીને આવરી લે છે.

આધુનિક પશ્ચિમી સમાજમાં જાહેરાતો વધારે પ્રચલિત બની રહી હોવાથી તેની ટીકાઓનું પ્રમાણ પણ વધી રહ્યું છે. વ્યક્તિ ભાગ્યે જ જાહેર ક્ષેત્રમાં ફરી શકે છે અને જાહેરાતનો વિષય ના હોય તેવી વસ્તુનો ઉપયોગ તો અશક્ય છે. જાહેરાતો જાહેર જગ્યાઓ આંચકી રહી છે અને લોકોના અંગત ક્ષેત્રમાં વધુ ને વધુ પ્રવેશી રહી છે અને ઘણા લોકો આને દૂષણ ગણે છે. “જાહેરાત અને માધ્યમોથી બચવુ વધારે ને વધારે મુશ્કેલ બની રહ્યુ છે. … જાહેર સ્થળો દિવસે દિવસે તમામ જાતના ઉત્પાદનોના મહાકાય બિલબોર્ડ બની રહ્યા છે. કલાત્મક અને રાજકીય પરિણામોની હજુ આગાહી કરી શકાય તેમ નથી.” જર્મન અખબાર ‘ડાઈ ઝેઈટ’(‘Die Zeit’)માં હાન્નો રૌટેરબર્ગ જાહેરાતોને નવા પ્રકારની સરમુખત્યારશાહી ગણાવે છે અને કહે છે કે તેનાથી ભાગી શકાય નથી.

જાહેરાત દબાણ: "શાળાઓ, એરપોર્ટ લોન્જ, ડોક્ટરની ઓફિસ, મૂવિ થિયેટર, હોસ્પિટલ, પેટ્રોલ પંપ, લિફ્ટ, દુકાનો, ઈન્ટરનેટ, ફળો, એટીએમ, કચરાપેટીઓ અને અન્ય અગણિત વસ્તુઓ પર જાહેરાતો હોય છે. દરિયાકિનારાની રેત પર અને આરામ કક્ષની દિવાલો પર જાહેરાતો હોય છે.” “આપણા સમયમાં જાહેરાતોની સૌથી મોટી વિટંબણા એ છે કે વ્યાપારીકરણ વધવાની સાથે સાથે કોઈ ચોક્કસ જાહેરાતકાર માટે સફળ થવુ કપરુ બની રહ્યુ છે અને તેથી તે જાહેરાતકાર વધારે સઘન પ્રયત્ન કરવા પ્રેરાઈ રહ્યા છે.” એક દસકાની અંદર રેડિયો પરની જાહેરખબરો કૂદીને 18 કે 19 મિનિટ પ્રતિકલાકે પહોંચી ગઈ; 1982 સુધી પ્રાઈમ-ટાઈમમાં ટેલિવિઝન પર સામાન્ય રીતે દર કલાકે 9.5 મિનિટથી વધારે જાહેરખબરો આવતી નહોતી, આજે દર કલાકે 14 અને 17 મિનિટ જાહેરખબરો આવે છે. વધારે ટૂંકા 15 સેકન્ડના સ્લોટની શરૂઆતની સાથે જાહેરખબરોની કુલ સંખ્યામાં નાટ્યાત્મક વધારો થયો છે. હવે માત્ર વિરામ દરમિયાન જાહેરખબરો નથી આવતી પરંતુ દા. ત. બેઝબોલની રમતના પ્રસારણ દરમિયાન પણ જાહેરાતો આવે છે. ઈન્ટરનેટ આનાથી ઉભરાય છે, બજાર કૂદકે ને ભૂસકે વૃદ્ધિ પામી રહ્યુ છે.

અન્ય વિકસતા બજારોમાં મનોરંજન કાર્યક્રમ અને ફિલ્મોમાં ‘’ઉત્પાદનની ગોઠવણી-રજૂઆતઓ’’ છે અને તે સામાન્ય બની રહ્યુ છે અને ફરીથી ચાલતા કાર્યક્રમોમાં ઉત્પાદનોને ભૂતકાલીન સ્થિતિમાં દર્શાવતી ‘’વર્ચ્યુઅલ જાહેરાતો’’ પણ વિકસતા બજારમાં ગણાય છે. મોટી લીગ બેઝ બોલમાં ઉત્પાદનના બિલબોર્ડ વર્ચ્યુઅલી ઉમેરવામાં આવે છે અને આ જ પ્રકારે ગલી બેનરો અથવા લોગોને પણ પ્રવેશ માર્ગો પર અથવા તો બાજુમા ચાલવાના રસ્તાઓ પર દર્શાવવામાં આવે છે, ઉદાહરણ તરીકે 2001ના ગ્રેમી પુરસ્કારોમાં હસ્તીઓના આગમન દરમિયાન. સિનેમામાં ફિલ્મની શરૂઆત પહેલા જાહેરાત દર્શાવવામાં આવે છે, જેમાં માઈક્રોસોફ્ટ અથવા ડૈમલરક્રિસલર જેવી કંપનીઓએ બનાવેલી ભવ્ય ‘ફિલ્મ શોર્ટસ’નો પણ સમાવેશ થાય છે. “સૌથી મોટી જાહેરાત એજન્સીઓએ સૌથી મોટી માધ્યમ કંપનીઓ સાથે સંયુક્ત રીતે કાર્યક્રમ બનાવવા આક્રમક રીતે કામગીરી શરૂ કરી છે” જેથી મનોરંજન કાર્યક્રમ જેવા જ ઈન્ફોકમર્શિયલ બનાવી શકાય.

વિરોધીઓના મતે જાહેરાતોનું વધતુ પ્રમાણ “દરિયાના પ્રચંડ મોજા” અને વિનાશક પૂર સાથેના અંકુશો સમાન છે. આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે જાહેરાતોના અગ્રણી ટિકાકારોમાંથી એક એવા કેલી લાસનના મતે જાહેરાત એ “માનસિક પ્રદૂષકોમાં સૌથી વધારે ઝેરી અને સૌથી વધારે ઝેરી છે. સવારમાં તમારુ રેડિયો એલાર્મ વાગે તે ક્ષણથી મોડી રાતના ઢળતા કલાકો સુધી પ્રતિદિન લગભઘ 3,000 જેટલા માર્કેટિંગ સંદેશાઓના દરથી વ્યાપારિક પ્રદૂષણના નાના-નાના ઝાટકાઓ ટીવી મારફતે તમારા મગજમાં પ્રવેશે છે. ઉત્તર અમેરિકાના કુલ સુષુપ્તોમાં રોજની અંદાજિત ૧૨ અબજની ડિસપ્લે જાહેરાતો, ૩ મિલિયનના રેડિયો કમર્શિયલ અને 200,000 ટેલિવિઝન કમર્શિયલો નાખવામાં આવે છે”. પોતાના જીવનકાળ દરમિયાન સરેરાશ અમેરિકન ત્રણ વર્ષની જાહેરાતો ટેલિવિઝન પર જુએ છે.

ઉત્પાદનોને પોતાની સામગ્રી સાથે સાંકળી લેતી વીડિયો ગેમ, હોસ્પિટલોમાં વિશેષ વ્યાપારિક દર્દી ચેનલો અને જાહેરજીવનના વ્યક્તિઓના કામચલાઉ છૂંદણા તાજેતરની આગેકૂચો છે. જાહેરખબર તરીકે જેની ઓળખ ન થઈ શકે તેવી પદ્ધતિને ‘’ગોરિલ્લા માર્કેટિંગ’’ કહેવામાં આવે છે, જે લક્ષ્યિત પ્રેક્ષકોમાં નવા ઉત્પાદન વિશેની ‘ચર્ચા’નો ફેલાવો કરે છે. રોકડ-સંકડામણવાળા યુ.એસ. શહેરો પોલીસની ગાડીઓ જાહેરાતો માટે આપવામાં પણ પીછેહઠ કરતા નથી. વિશેષ રીતે જર્મનીમાં કંપનીઓ દ્વારા રમતના મેદાનોના નામ ખરીદવાની પ્રવૃત્તિ જોવા મળે છે. હેમ્બર્ગ ફૂટબોલ વોક્સપાર્ક સ્ટેડિયમ પહેલા AOL એરેના બન્યુ હતુ અને બાદમાં એચએસએન નોર્ડબેન્ક એરેના બન્યુ હતુ. સ્ટુટગ્રેટ નેકારસ્ટેડિઅન મર્સિડિઝ-બેન્ઝ એરેનાa, ડોર્ટમુન્ડ વેસ્ટફેલેનસ્ટેડિઅન હવે સિગ્નલ ઈન્ડુના પાર્ક છે. ટોરોન્ટોમાં આવેલ પૂર્વ સ્કાયડોમનું નવું નામ રોજર્સ સેન્ટર રખાયુ હતુ. ઉદાહરણ તરીકે તાજેતરના અન્ય વિકાસોમાં બર્લિનમાં સમગ્ર સબવે સ્ટેશનોને હોલ્સ ઉત્પાદનમાં ફરી ડિઝાઈન કરાયા છે અને માત્ર એક કંપનીને ભાડા પર અપાયા છે. એટલે સુધી કે ડુસ્સેલડોર્ફના સાહસ માર્ગના વિરામ સ્થળો પર પણ ‘વિવિધ-અનુભૂતિ’ કરાવતા અને લાઉડસ્પીકર તથા એક ડીટર્જન્ટની સુગંધ પ્રસરાવતા સાધનો છે. બર્લિન ટીવી ટાવર અને વિક્ટરી કોલમમાં સંદેશા દર્શાવવા માટે સ્વાચે બીમરનો ઉપયોગ કર્યો છે, મંજૂરી વગર આમ કરાયુ હોવાથી તેને દંડ કરવામાં આવ્યો હતો. બિનકાયદેસરતા એ યોજનાનો ભાગ હતી અને તેનાથી પ્રસિદ્ધિમાં વધારો થયો હતો.

વ્યાપાર સંચાલનના આદર્શ જ્ઞાન મુજબ વૃદ્ધિ-લક્ષી મુક્ત મૂડીવાદી અર્થતંત્રમાં જાહેરાતો એ એક માત્ર પાયો કદાચ નહિ હોય, પરંતુ પાયા પૈકી એક છે. “કોર્પોરેટ મૂડીવાદનું ખાદ્ય ચરબીવાળા હાડકાનો એક ભાગ છે.” “જાહેરાતો વગર સમકાલીન મૂડીવાદ કામગીરી કરી શકે નહિ અને વૈશ્વિક ઉત્પાદન માળખુ પણ અસ્તિત્વ ધરાવી શકે નહિ.”

ઓસ્ટ્રિયાની યુનિવર્સિટી ઓફ સાલ્ઝબર્ગ ખાતેના સંચાર વિજ્ઞાની અને માધ્યમ અર્થશાસ્ત્રી મેનફ્રેડ નોચેના મતે જાહેરાતો એ માત્ર ‘જરૂરી દૂષણ’ નથી, પરંતુ તે માધ્યમોના કારોબાર અને સમગ્રતયા મૂડીવાદ માટે ‘જીવનનું જરૂરી અમૃત છે’. જાહેરાતો અને સમૂહ-માધ્યમ અર્થતંત્ર વિચારધારાનું સર્જન કરે છે. ઉત્પાદનો અને બ્રાન્ડ માટેની જાહેરાતોને નોચે ‘ગ્રાહકો માટેની સ્પર્ધામાં ઉત્પાદકોના હથિયાર’ તરીકે અને વ્યાપારી જાહેરાતો, દા.ત. ટ્રેન કંપનીઓ જેવા ઓટોમોટિવ ઉદ્યોગ દ્વારા, તેમના પ્રતિસ્પર્ધી જૂથની વિરુદ્ધમાં સામૂહિક રીતે હિતો પ્રદર્શિત કરવાના માધ્યમ, તરીકે ઓળખાવે છે. તેમના મત મુજબ માધ્યમોમાં તંત્રી લેખો અને કાર્યક્રમો, સામાન્ય લોકોમાં વપરાશને પ્રોત્સાહન આપે છે, ઉત્પાદકોને ‘ખર્ચ રહિત’ સેવા આપે છે અને જાહેરાતોમાં ‘ચૂકવણીના વધારે વપરાયેલા સાધનો’ને પ્રાયોજિત કરે છે .ક્રિસ્ટોફર લેશની દલીલ છે કે જાહેરાતોના કારણે સમાજમાં એકંદરે વપરાશમાં વધારો થાય છે; જાહેરખબર દ્વારા "વપરાશને જીવનની એક તરાહ તરીકે પ્રોત્સાહન આપવાના હેતુમાં જાહેરાતો પૂર્ણપણે મદદ કરતી નથી"

જાહેરાતો અને બંધારણીય અધિકારો

જાહેરાત એ બંધારણે આપેલા વાણી વિચારના સ્વાતંત્ર્યના મૂળભૂત અધિકાર સમાન છે. તેથી જાહેરખબરોની ટિકા કરવી કે તેના પર અંકુશ અથવા પ્રતિબંધ મૂકવાના પ્રયત્ન હંમેશા મૂળભૂત અધિકારો પરના હુમલા ગણાય(અમેરિકામાં પ્રથમ સુધારો) અને વ્યાપાર તથા ખાસ કરીને જાહેરાત સમાજ તરફથી તેનો સંયુક્ત તથા સઘન વિરોધ થાય છે. “હાલમાં અથવા નજીકના ભવિષ્યમાં, ગમે તે સંખ્યામાં કેસ હોય અને અદાલતી પદ્ધતિ દ્વારા કામ કરી રહ્યા હોય તેઓ વ્યાપારિક વક્તવ્ય પર પ્રતિબંધના કોઈપણ સરકારી નિયમનને રોકવા માગણી કરશે (દા. ત. જાહેરાતો અથવા ખોરાક પર નામ) અને તેમની દલીલ હશે કે આવા નિયંત્રણોથી નાગરિકો અને કોર્પોરેશનોને પ્રથમ સુધારા દ્વારા મળેલ મુક્ત વાણી અને વિચારના અધિકારનો ભંગ થાય છે.” તમાકુ અથવા દારુની જાહેરાતોની સાથે પત્ર અથવા, ફ્લાયર (ભરાયેલા મેલ બોક્સ), ફોન પર જાહેરાતો, ઈન્ટરનેટમાં જાહેરાતો અને બાળકો માટેની જાહેરાતો એ આ ચર્ચાનું ઉદાહરણ છે. અમેરિકા, યુરોપીય સંઘ તથા ઘણા દેશોમાં સ્પામ, મોબાઈલ ફોન પરની જાહેરાતો, બાળકોને ઉદ્દેશતી જાહેરાતો, તમાકુ, દારુને લગતા વિવિધ કાયદાકીય નિયંત્રણો લાદવામાં આવ્યા છે. જાહેરાતો પરના નિયંત્રણોનો વિરોધ માત્ર વ્યાપારી સમુદાય જ નથી કરતો. મુક્ત અભિવ્યક્તિના સાધન તરીકે પશ્ચિમી સમાજમાંએ પોતાની જાતને દ્રઢતાપૂર્વક સ્થાપિત કરી છે. સર્વેક્ષણો દા. ત. જણાવે છે કે જાહેરાતોને સામાન્ય રીતે આવકાર માહિતી તરીકે જોવામાં આવે છે, ભાગ્યે જ તેને દૂષણ તરીકે જોવામાં આવે છે. જાહેરાતોને અત્યંત ખરાબમાં જરૂરી દૂષણ સાથે જોવામાં આવે છે અને ઘણી વાર તેના મનોરંજન મૂલ્યનો મુદ્દો દર્શાવવામાં આવે છે. તેની સકારાત્મક અસરો તથા પોતાના પ્રાસ્તાવિકમાં જાહેરાતોની જરૂરિયાતનો મુદ્દો ઉઠાવીને ભાગ્યે જ જાહેરાતો પર નિયંત્રણ લાવતો કોઈ પેટા-કાયદો સંભવિત ટીકાકારોને શાંત પાડે છે. મેકચેસનીની દલીલ છે કે આવા નિયમનની વાત હોય ત્યારે સરકારે સતત નજર રાખવી જોઈએ, પરંતુ નિશ્ચિતરૂપે આ “આપણા સમાજમાં એક માત્ર લોકશાહી વિરોધી બળ નથી. ... રાજાશાહીના જમાનામાં લોર્ડ અને શાહી પરિવારના લોકો જેવા અધિકાર ભોગવતા હતા તેવી અઢળક સત્તા કોર્પોરેશનો અને ધનવાનો ભોગવી રહ્યા છે.” અને “બજારો મૂલ્ય-રહિત અથવા તટસ્થ નથી; સૌથી વધારે નાણા ધરાવતા લોકોના લાભ માટે કામ કરવાનો તેમનો હેતુ નથી, પરંતુ આ સાથે જ પ્રકૃતિ અનુસાર તેઓ અન્ય રીતે પણ એકંદર લાભ માટે કામ કરે છે….તેથી જાહેરાતો, ખાદ્યસામગ્રીને નામ અથવા અભિયાનમાં ફાળો આપતા વક્ત્વ્યો જેવી વસ્તુઓ પર આજે ચર્ચા ચાલી રહી છે....પ્રથમ સુધારા દ્વારા આ અધિકારનું રક્ષણ કરવામાં આવ્યુ હોવા છતાં નાગરિકોનો એક નાનકડો વર્ગ જ તેનો અસરકારક રીતે લાભ લઈ શકે છે અને આ અધિકારનો ઉપયોગ કરીને તેઓ અયોગ્ય રીતે રાજકીય સત્તા મેળવે છે તથા અને આ અધિકાર/અથવા બંધારણીય અધિકારનો ઉપયોગ કરવાના નાગરિકોના અધિકારને અસંતુલિત કરે છે, આવુ થાય છે ત્યારે અન્ય નાગરિકોના અધિકારને પ્રથમ સુધારા દ્વારા કાયદેસરનું રક્ષણ મળતુ નથી.” આ ઉપરાંત, “મુક્ત પ્રેસના સંચાલનની ક્ષમતા ધરાવનાર લોકો એવું નક્કી કરવાની સ્થિતિમાં હોય છે કે મોટા જનસમૂહ સમક્ષ કોણ બોલી શકશે અને કોણ નહિ બોલી શકે. સામા પક્ષે ટીકાકારોની દલીલ છે કે જાહેરાતો દ્વારા બંધારણીય અધિકારે આપેલ અંગતતા પર અતિક્રમણ કરવામાં આવે છે. એક બાજુ જાહેરાતો સ્થૂળ રીતે અંગતતા પર અતિક્રમણ કરે છે તો બીજી બાજુ તે અંગત વિગતો સાથે સૂચના-આધારિત સંચારનો વધારે ને વધારે ઉપયોગ કરી રહી છે અને આમ કરતી વખતે તેઓ એ બાબતનુ પણ ધ્યાન નથી રાખતા કે લક્ષ્યિત વપરાશકારોના જૂથની આ અંગે સંમતિ છે કે નહિ અથવા તેઓ અંગે જાણે છે કે નહિ.

વિયેના યુનિવર્સિટિ ઓફ ટેકનોલોજી ખાતેના જ્યોર્જ ફ્રાન્ક માટે જાહેરાતો એ “માનસિક મૂડીવાદ”નો ભાગ છે , માનસિક વાતાવરણ માટે કામ કરતા એડબુસ્ટર્સ જેવા જૂથો પાસેથી આ શબ્દ (માનસિક) લેવામાં આવ્યો છે. માનસિક મૂડીવાદમાં ફ્રાન્ક “વિચારણાના અર્થતંત્ર”ને ક્રિસ્ટોફર લાશના સ્વાર્થ (અહંપ્રેમ)ની સંસ્કૃતિને સાથે ભેળવે છે: તેમના નિબંધ „વિધ્વંસની ધાર પર જાહેરાતો“માં, સુટ જ્હેલી લખે છે: “20મી સદીની જાહેરાતો એ માનવ ઇતિહાસમાં પ્રોપગેન્ડાની સૌથી વધારે સશક્ત અને અડીખમ રહેનારી પદ્ધતિ છે અને જો આના પર ઝડપી અંકુશ નહિ આવે તો આપણે જાણીએ છીએ તેમ તેની એકત્રિત અસરો વિશ્વના વિનાશ માટે જવાબદાર હશે.

વિચારણાની કિંમત અને છૂપા ખર્ચા

જાહેરાતો અબજો-ડોલરનો કારોબાર બની ગઈ છે અને ઘણા લોકો તેના પર નભે છે. વિશ્વભરમાં જાહેરખબરો માટે 2006માં 391 અબજ અમેરિકી ડોલર ખર્ચવામાં આવ્યા હતા. ઉદાહરણ તરીકે જર્મનીમાં જાહેરાત ઉદ્યોગ દેશની કુલ આવકમાં 1.5% ફાળો આપે છે; અન્ય વિકસિત દેશોમાં પણ આંકડા આ પ્રકારના જ છે. આમ જાહેરાતો અને વૃદ્ધિ પરસ્પર સીધા અને કાર્યકારણથી જોડાયેલા છે. નુકસાનકારક માનવ જીવનશૈલી (ધનિક સમાજઃ માટે વૃદ્ધિ આધારિત અર્થતંત્રની જેમ જ આ ક્ષેત્રે નકારાત્મક અસર સંદર્ભે જાહેરાતોની પણ ગણતરી થવી જોઈએ, કારણ કે તેનો મુખ્ય હેતુ વપરાશ વધારવાનો છે. “આ ઉદ્યોગ પર વપરાશને પ્રોત્સાહન આપતી જટિલ અર્થતંત્રના ઢગલબંધ ઉત્પાદન પદ્ધતિના ચાલક બળ પૈકીના એક હોવાનો આરોપ લગાવવામાં આવે છે.”

વિચારણા અને વિચારદશા નવા વિકસિત બજારોની નવી જણસ બન્યા છે. “માધ્યમો દ્વારા આવરી લેવાયેલ વિચારણા પ્રમાણ અને ભાગ-જથ્થા અને પહોંચની સ્પર્ધામાં તેના પુનઃવિતરણને સોસાયટીમાં ઉપલબ્ધ વિચારણાના આધારે ઓળખી શકાય નહિ. સમાજમાં વ્યાપેલ કુલ પ્રમાણ લોકો દ્વારા તેમની વચ્ચે વિનિમય થયેલ વિચારણા અને માધ્યમોની માહિતીને અપાયેલ વિચારણામાંથી બને છે. માત્ર બીજી વસ્તુ ગણતરીમૂલક માપ સાથે સમાનતા ધરાવે છે અને માત્ર બીજુ જ અજ્ઞાત નાણાનું લક્ષણ ધરાવે છે.” ફ્રાન્કના જણાવ્યા મુજબ, નિશ્ચિત પ્રમાણમાં વિચારદશાની ખાતરી આપી શકે તેવી કોઈ પણ રજૂઆતની સપાટી વિચારણા માટે ચુંબક તરીકે કામ કરે છે, દા. ત. હકીકતમાં માહિતી માટેના માધ્યમો અને મનોરંજન, સંસ્કૃતિ, કળા, જાહેર ક્ષેત્રના વગેરે. જાહેરાત કારોબારમાં આ આકર્ષણનું વેચાણ કરવામાં આવે છે. જર્મન એડવર્ટાઈઝિંગ એસોસિએશને 2007માં જણાવ્યુ હતું કે જર્મનીમાં જાહેરાત માટે 30.78 અબજ યુરો ખર્ચવામાં આવ્યા હતા, 26% અખબારોમાં, 21% ટેલિવિઝન પર, 15% મેઈલ દ્વારા અને 15% સામયિકોમાં. 2002માં 360.000 લોકો જાહેરાત કારોબારમાં રોજગારી મેળવતા હતા. 2006થી 2007માં જાહેરાતોની ઈન્ટરનેટ આવક બમણી થઈને 1 અબજ યુરો સુધી પહોંચી હતી, જે તેનો સૌથી ઊંચો વૃદ્ધિદર હતો.

સ્પિએજેલ-ઓનલાઈને નોંધ્યુ હતુ કે યુએસએમાં 2008માં પ્રથમ વખત ઈન્ટરનેટ પરની જાહેરખબરોમાં (105.3 અબજ અમેરિકી ડોલર) ટેલિવિઝન (98.5 અબજ અમેરિકી ડોલર) કરતા વધારે નાણા ખર્ચવામાં આવ્યા હતા. આમ છતાં 2008માં સૌથી વધારે રકમ પ્રિન્ટ માધ્યમોમાં (147 અબજ અમેરિકી ડોલર) ખર્ચવામાં આવી હતી. બરાબર આ જ વર્ષે વેલ્ટ-ઓનલાઈને નોંધ્યુ હતું કે યુએસ દવા ઉદ્યોગે જાહેરખબરો પાછળ (57.7 અબજ ડોલર) અને સંશોધન પર (31.5 અબજ ડોલર) ખર્ચ્યા હતા એટલે કે જાહેરખબરો પર સંશોધન કરતા બમણો ખર્ચ કર્યો હતો. પરંતુ યોર્ક યુનિવર્સિટી, ટોરોન્ટોના માર્ક-આન્દ્રે ગેગ્નોન અંડ જોએલ લેક્સચિનનો અંદાજ છે કે જાહેરાતો પરનો વાસ્તવિક ખર્ચ હજુ પણ ઉંચો છે, કારણ કે તમામ વિગતો સંશોધન સંસ્થાઓ પાસે નોંધાયેલી નથી હોતી. વેચાણ, વળતર અને ભાવઘટાડા જેવી આડકતરી જાહેરાતોના ખર્ચનો આમાં સમાવેશ કરાયેલ નથી. કેટલાક ગ્રાહકો એ બાબતથી વાકેફ હોય છે કે જાહેર સંબંધો, વળતર, પેકેજિંગ વગેરે માટે ખર્ચવામાં આવતા દરેકે-દરેક પૈસા માટે તેઓ ચૂકવણી કરી રહ્યા છે. આથી તેઓ ભાવગણતરીમાં સરળતાથી આવી જાય છે.

પ્રભાવ અને સ્થાન

ડિ પ્રોપગેન્ડા મારફત મેકડોનાલ્ડ્સ માટેની જાહેરાત, રોમ, ઈટાલી

જાહેરાતોનું સૌથી મહત્વનું ઘટક માહિતી નહી પરંતુ અને સૂચન છે અને તેમાં જોડાણ, લાગણી (લાગણીઓને અપીલ), લોકોના સુષુપ્ત મનની પ્રચ્છન્ન ભાવનાઓઓની દોરવણી, જેમ કે જાતિય દોરવણી, ઈચ્છા, ખુશી, સ્વાસ્થ્ય, તંદુરસ્તી, દેખાવ, સ્વ-ગૌરવ, પ્રતિષ્ઠા, માલિકી, સામાજિક દરજ્જો, ઓળખ, સાહસ, ધ્યાન અન્યત્ર દોરાવુ, વળતર, ભય (ભયને અપી), કમજોરી, એકલતા, જરૂરિયાત, અનિશ્ચિતતા, પૂર્વગ્રહોની સલામતી, વિદ્વદ અભિપ્રાયો અને સગવડતા વગેરેનો વધારે કે ઓછો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.“તમામ માનવ જરૂરિયાતો, સંબંધો અને ભય – માનવ મનની સૌથી અગાધ વિશેષતાઓ– આધુનિક માર્કેટિંગ બળો અંતર્ગત જણસ વિશ્વના વિસ્તરણના માત્ર સાધનો બને છે. આધુનિક માર્કેટિંગના વર્ચસ્વના ઉદભવની સાથે, વ્યાપારીવાદ – માનવીય સંબંધોની જણસ સંબધોમાં તબદીલી– જો કે મૂડીવાદના અમર્યાદ વિસ્તરણની સામે આ ઘટના તાણાવાણાવાળી છે.” ’કારણ-સંલગ્ન માર્કેટિંગ’ કે જેમાં જાહેરાતકારો તેમના ઉત્પાદનોને કેટલાક કિંમતી સામાજિક કારણો સાથે જોડે છે, તેમાં પાછલા દસકાથી ઉછાળો આવ્યો છે.

જાહેરાતો પ્રસિદ્ધ વ્યક્તિઓ અથવા લોકપ્રિય ચહેરાઓની ભૂમિકાનો લાભ ઉઠાવે છે અને ઈરાદાપૂર્વક રમૂજ તથા રંગ, ધૂન, નિશ્ચિત નામ અને શબ્દો સાથેના જોડાણનો ઉપયોગ કરે છે. આ તમામ ભેગા મળીને વ્યક્તિ કઈ રીતે તેની જાતને અને પોતાના સ્વ-મૂલ્યને આંકે છે તેના પાસાઓ છે. ‘માનસિક મૂડીવાદ’ના પોતાના વર્ણનમાં ફ્રાન્ક કહે છે, “વસ્તુઓ અને પ્રતિકોને વ્યક્તિના અલગ-અલગ અનુભવોમાં લેવા તે વપરાશને કોઈના પણ માટે અનિવાર્ય બનાવવાનો આદર્શ માર્ગ છે. સાબિતિરૂપે જોઈએ તો આર્થિક તાકાતની નોંધ સૌથી પહેલા લેવાતી હોય તેવા સમાજમાં વ્યક્તિના સ્વ-ગૌરવના કારણે વપરાશ થાય છે. પરિણામે વ્યક્તિના આકર્ષણોમાં વપરાશ ‘કામ’ બની જાય છે. વ્યક્તિગત રીતે જોઈએ તો ‘કામ’ જાહેરાતો માટે અણધારી દિશાના ક્ષેત્રો ખોલે છે. આકર્ષણના મામલે જાહેરાતો જીવન-સલાહકારની ભૂમિકા લઈ લે છે. (…) ક્રિસ્ટોફર લેશે ‘સાંસ્કૃતિક સ્વાર્થ’ તરીકે વર્ણ કર્યુ છે તે વ્યક્તિના પોતાના આકર્ષણની આજુબાજુનું જૂથ છે.”

જાહેરાત ટીકાકારો માટે અન્ય મહત્વની સમસ્યા એ છે કે “જાહેરાતો અને તંત્રીલેખ/ માધ્યમોની સર્જનાત્મકતાની બાજુ વચ્ચે લાંબા સમય સુધી રહેલી ભેદરેખા ઝડપથી ભૂંસાઈ રહી છે” અને જાહેરાતોને સમાચાર, માહિતી કે મનોરંજનથી જુદી પાડવી અઘરી બની રહી છે. જાહેરાતો અને કાર્યક્રમો વચ્ચેની સીમાઓ ભૂંસાઈ રહી છે. માધ્યમ કંપનીઓના જણાવ્યા પ્રમાણે આ તમામ વ્યાપારિક સક્રિયતાઓના કારણે હકીકતની માધ્યમ સામગ્રી પર કોઈ અસર પડી નથી, પરંતુ મેકચેસ્ની કહે છે તેમ, “આ દાવાઓ એટલા બધા વાહિયાત છે કે અત્યંત પાયાની બુદ્ધિ વગરની પરીક્ષા લઈએ તો પણ ક્યારેય ચાલી શકે તેમ નથી.”

જાહેરાતો “વસ્તુઓ કઈ રીતે બનાવવી તેના મનોવિજ્ઞાની સિદ્ધાંતો પર ભારે કામ કરે છે, જેનાથી ‘વધારે સ્પષ્ટ માનસિક સૂચનો આપવા’ જાહેરાતો અને માર્કેટિંગ સક્ષમ બને છે. (મિલસ એન્ડ રોઝ, 1997, થ્રિફ્ટમાં(Thrift) ટાંકેલ, 1999, p. 67જાહેરાતોમાં ‘વાસ્તવિક’ માહિતી પર ભાર આપવાના બદલે જણસના પ્રતિકાત્મક સૂચિતાર્થો વધી રહ્યા છે, તેથી માલ-સામાનની વસ્તુ વેચવાનું જાહેરાતનું મહત્વનું સાંસ્કૃતિક ક્ષેત્ર ક્યારેય પોતાનામાં પૂરતુ હોતુ નથી. એટલે સુધી કે રોજ-બરોજના જીવનની સામાન્ય જરૂરિયાતો પણ પ્રતિકાત્મક ગુણવત્તાઓ અને ‘જાહેરાતની જાદુઈ પદ્ધતિ દ્વારા (વિલિયમ્સ, 1980) સાંસ્કૃતિક વૈભવ ધરાવતા અર્થોથી સભર હોવી જોઈએ. આ રીતે અને જાહેરાતો જે સંદર્ભોમાં દેખાય છે તેમાં ફેરફાર કરીને, વસ્તુઓ ‘નો અર્થ "ગમે તે "’કરી શકાય છે (મેકફોલ, 2002, p. 162) અને અલગ-અલગ વ્યક્તિઓ અને લોકોના જૂથ માટે અલગ હેતુના અર્થ સાથે ‘એક સમાન’ વસ્તુઓ રજૂ કરી શકાય છે અને આ રીતે વૈયક્તિકવાદના સામૂહિક દ્રષ્ટિકોણનું ઉત્પાદન કરી શકાય છે.”

જાહેરાત થતા પહેલા, બજાર સંશોધન સંસ્થાઓએ જાહેરાત અભિયાનના ચોક્કસ આયોજન અને અમલ માટે તથા ઉત્તમ પરિણામ મેળવવા માટે લક્ષ્યિત જૂથને ઓળખવાની અને વર્ણવવાની જરૂર હોય છે. વિજ્ઞાનનું એક સમગ્ર જૂથ સીધુ જાહેરાત અને માર્કેટિંગ સાથે વ્યવહાર કરે છે અથવા તેની અસર સુધારવા તેનો ઉપયોગ થાય છે. માર્કેટિંગ સંશોધનમાં કેન્દ્રિત જૂથો, મનોવિજ્ઞાનીઓ અને સાંસ્કૃતિક માનવશાસ્ત્રીઓ ‘’’પ્રથા પ્રમાણે જરૂરી’’’છે”. વ્યક્તિ અને તેની ખરીદી આદતો પર વિશાળ જથ્થામાં વિગતો એકત્ર કરવામાં આવે છે, તેને સંચિત કરાય છે, ભેગી કરવામાં આવે છે અને ક્રેડિટ કાર્ડ, બોનસ કાર્ડ, રેફલ્સ તથા ઈન્ટરનેટ સર્વેક્ષણ સહિતના અનેક માધ્યમોની મદદથી તેનું વિશ્લેષણ કરવામાં આવે છે.વધતી જતી ચોકસાઈના સાથે આ વસતીના કોઈ ચોક્કસ ભાગનું વર્તન, ઈચ્છાઓ અને કમજોરીઓનું ચિત્ર આપે છે, કે જેની સાથે જાહેરાતનો વધુ સચોટ અને અસરકારક રીતે ઉપયોગ કરી શકાય. જાહેરાત સંશોધન દ્વારા જાહેરાતની ક્ષમતા વધે છે. યુનિવર્સિટીઓ કારોબારના ટેકાથી અને અન્ય વિદ્યાશાખાઓના સહકારથી (ઉપર મુજબ), ખાસ કરીને મનોપચારશાસ્ત્ર, માનવશાસ્ત્ર, મજ્જાતંતુ શાસ્ત્ર અને વર્તન વિજ્ઞાનો, જાહેરાતોને વધારે અસરકારક બનાવવા સતત નવી અણિશુદ્ધ, અદ્યતન, ગહન અને કલાકૃત પદ્ધતિઓની શોધમાં હોય છે. “ન્યૂરોમાર્કેટિંગ એ માર્કેટિંગનું નવું વિવાદાસ્પદ ક્ષેત્ર છે, કે જે મેગ્નેટિક રીસોનન્સ ઈમેજિંગ (fMRI) જેવી સક્ષમ તબીબી તકનીકનો ઉપયોગ -- ઉપચાર માટે નહી, પરંતુ ઉત્પાદનોના વેચાણ માટે કરે છે. જાહેરાત અને માર્કેટિંગ કંપનીઓએ ચોક્કસપણે ઉત્પાદનો વેચવા માટે લાંબા સમયથી મનોવિજ્ઞાનની અંતઃદ્રષ્ટિ અને સંશોધન પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કર્યો છે. પરંતુ આજે આ કાર્યપ્રણાલી રોગચાળાના સ્તરે પહોંચી ગઈ છે અને મનોવિજ્ઞાની વ્યવસાય સાથેની સહભાગિતાના કારણે તે ભૂતકાળના તમામ સીમાડા વટાવી ગઈ છે. પ્રચંડ જાહેરાત અને માર્કેટિંગ આક્રમણો પરિણામ છે અને તેમાં અત્યાર સુધી હાથ ધરાયેલ સૌથી મોટા મનોવિજ્ઞાની પ્રકલ્પનો સમાવેશ થાય છે. છતાં, આ સૌથી મોટી કામગીરી મોટા ભાગે અમેરિકન સાયકોલોજિકલ એસોસિએશન દ્વારા અવગણવામાં આવે છે.” રોબર્ટ મેકસેચ્ની તેને કહે છે "તમામ માનવ ઇતિહાસમાં માનસિક શોષણ માટેનો સૌથી મોટો એકત્રિત પ્રયાસ."

માધ્યમોનું અવલંબન અને કોર્પોરેટ નિયંત્રણ

લગભગ તમામ સમૂહ માધ્યમો જાહેરાત માધ્યમો છે અને તેમાંના ઘણા ફકત જાહેરાત માધ્યમો છે અને તેમાં ખાનગી માલિકીના જાહેર સેવા પ્રસારણો બાકાત છે. તેમની આવક મુખ્યત્વે જાહેરાત મારફતે ઉત્પન્ન થાય છે; અખબારો અને સામયિકોના કિસ્સામાં તે 50 to 80% છે. કેટલાક દેશોમાં જાહેર સેવા પ્રસારણો આવકના સ્રોત તરીકે (40% સુધી) જાહેરાતો પર મોટુ અવલંબન ધરાવી શકે છે. ટિકાકારોના મતે જાહેરાતો પ્રસરાવતુ કોઈપણ માધ્યમ સ્વતંત્ર રહી શકે નહિ અને જાહેરાતોની માત્રા જેમ વધતી જાય તેમ અવલંબન વધતુ જાય છે. આ અવલંબન “માધ્યમ સામગ્રી પર અલગ તહારની અસરો ધરાવે છે…. વ્યાપાર પ્રેસમાં માધ્યમોનો વારંવાર ચોક્કસ અને તેઓ પોતાની સ્પષ્ટ વક્તાની છબિમાં પોતાની જાને અભિવ્યક્ત કરે છે: જાહેરાત માધ્યમની શાખા તરીકે.”

આ ઉપરાંત, ખાનગી માધ્યમો સંપત્તિની સ્થિતિ અનુસાર વધુ ને વધુ જોડાણ તથા એકત્રિકરણનો ભાગ બની રહ્યા છે અને ઘણીવાર અસ્પષ્ટ તથા ગૂંચવાડાભર્યા બને છે. આ પરિસ્થિતિ કે જેને હેનરી એ. ગિરૌક્સ “હાલની લોકશાહી સંસ્કૃતિ સામેનું જોખમ ગણાવે છે”, તેઓ પોતાની જાતે લોકશાહીમાં તમામ ચેતવણીઓ આપવા પૂરતા હોવા જોઈએ. પાંચ કે છ જાહેરાત એજન્સીઓ 400 અબજ અમેરિકી ડોલરના આ વૈશ્વિક ઉદ્યોગ પર પ્રભુત્વ ધરાવે છે.

“જાહેરાતકારો અને માલિકોને અનુકૂળ હોય તેવા સમાચાર આપવા પત્રકારો પર ઘણુ દબાણ હોય છે …. ‘બિન-પરંપરાગત આવકના વિકાસ”માં મદદ માટે મોટાભાગના ટીવી સ્ટેશન એક્ઝિક્યુટિવ્સને તેમનો સમાચાર વિભાગ ‘સહકારભર્યો’ લાગે છે. જાહેરાતકાર ઓર્ડર રદ કરવાની ધમકી આપે અથવા આવ ઓર્ડર રદ થવાની ભીતિ ઉભી થાય ત્યારે નકારાત્મક અને અનિચ્છિત અહેવાલોને રોકી શકાય છે અથવા તેના પર પ્રભાવ પાડી શકાય છે. જ્યારે માત્ર એક અગ્રણી હોય અથવા કેટલાક મોટા જાહેરાતકારો હોય ત્યારે માધ્યમ અવલંબન અને આવી ભીતિઓ અત્યંત વાસ્તવિક બની જાય છે. જાહેરાતકારોનો પ્રભાવ માત્ર તેમના પોતાના ઉત્પાદનો અથવા સેવા અંગેના સમાચાર અથવા માહિતી સુધી સિમિતિ રહ્યો નથી, પરંતુ હવે તેમની સાથે આડકતરી રીતે સંકળાયેલા લેખો અથવા કાર્યક્રમો સુધી વિસ્તર્યો છે. જાહેરાતની આવક સુનિશ્ચિત કરવા માધ્યમોએ શક્ય હોય તેટલા શ્રેષ્ઠ ‘જાહેરાત વાતાવરણ’નું સર્જન કરવુ પડે છે. નિયંત્રણ સંદર્ભે ટીકાકારોની અન્ય સમસ્યા એ છે કે માધ્યમો પોતાના હિતમા ના હોય તેવી જાહેરાતો નકારે છે. ટીવી સ્ટેશનોએ એડબુસ્ટર્સની જાહેરાતો પ્રસારિત કરવાની ના પાડી તે આનું જ્વલંત ઉદાહરણ છે. જૂથો જાહેરાતો મૂકવા પ્રયાસ કરી રહ્યા છે અને નેટવર્ક દ્વારા તેનો અસ્વીકાર કરવામાં આવે છે.

ખાનગી રેડિયો અને ટેલિવિઝન વ્યાપારમાં મુખ્યત્વે દર્શકોનું પ્રમાણ કાર્યક્રમો વિશે નિર્ણય લે છે. “શક્ય તેટલુ વધારે ધ્યાન આકર્ષિત કરવું તે તેમનો વ્યાપાર છે દર્શકોનો દર વિચારણાને માપે છે અને માધ્યમો પોતાના માહિતી પ્રસ્તાવના કારોબાર માટે તેના પર આધાર રાખે છે. વિચારણાની આ સેવા જાહેરાત ઉદ્યોગને વેચવામાં આવે છે” અને દર્શકોના પ્રમાણ પરથી જાહેરાત માટે કઈ કિંમત લઈ શકાય તે નક્કી કરવામાં આવે છે.

“અમેરિકામાં 1933થી જાહેરાત કંપનીઓ દૈનિક જીવનના ભાગ બની ગયેલા કાર્યક્રમોની સામગ્રી નક્કી કરે છે. પ્રોક્ટર & ગેમ્બલ (P&G) …. દ્વારા રેડિયો સ્ટેશનને ઐતિહાસિક સોદાનો પ્રસ્તાવ મૂકાયો હતો(જે આજે બાર્ટરિંગ તરીકે ઓળખાય છે): કંપની પોતાના એક કાર્યક્રમનું મફતમાં નિર્માણ કરે અને આ રીતે રેડિયો સ્ટેશનને વસ્તુ-નિર્માણના ઊંચા ખર્ચમાંથી બચાવે. આથી કંપની પોતાના વેપારી ફેલાવાની ઈચ્છા રાખે અને સ્વાભાવિકપણે તેના ઉત્પાદનો શોમાં મૂકાય. આમ, શ્રેણી ‘મા પેરકિન્સ’નું નિર્માણ થયું, કુશળતાપૂર્વક P&Gએ જેનો ઉપયોગ તત્કાલીન સમયના અગ્રણી ડીટર્જકુશળતાપૂર્વક ઓક્સીડોલના ફેલાવા માટે કર્યો, અને આ રીતે સોપ ઓપેરાનો જન્મ થયો …”

અર્થતંત્રની માધ્યમો પરની ઊંડી અસર અંગે ટિકાકારો ચિંતા કરી રહ્યા છે ત્યારે પ્રભાવી બળના સીધા ઉદાહરણો પણ છે. યુએસ કંપની ક્રિસલર(Chrysler)નું ડૈમલર બેન્ઝ(Daimler Benz) સાથે વિલિનિકરણ થયું તે પહેલા તેની પાસે એક એજન્સી હતી, પેન્ટાકોમ, તેમણે “સંભવિત સંઘર્ષ ટાળવા” સંખ્યાબંધ સામયિકોને પત્ર લખીને આગામી અંકનું પ્રકાશન થાય તે પહેલા તમામ વિષયો સમીક્ષા માટે મોકલવા જણાવ્યુ હતુ . ક્રિસલર(Chrysler) મોટાભાગે એવુ જાણવા માગતી હતી કે તેમાં “જાતિય, રાજકીય અથવા સામાજિક” સામગ્રીના લેખો છે કે નહિ અથવા “ઉશ્કેરણીકારક અથવા અપમાનજનક” લખાણો છે કે નહિ. પેન્ટાકોમના એક્ઝિક્યુટિવ ડેવિડ માર્ટિને જણાવ્યુ હતુ કે: “અમારી માન્યતા એવી છે કે 22.000 $ની વસ્તુ સામે જોનાર કોઈપણ વ્યક્તિ તેમાં સકારાત્મક બાબતો હોય એવુ ઈચ્છશે. બાળ અશ્લીલતા અંગેના લેખમાં કશુ પણ સકારાત્મક નથી.” અન્ય એક ઉદાહરણમાં યુએસએ નેટવર્કે (USA Network)2000માં જાહેરાતકારો સાથે ઉચ્ચસ્તરીય અનૌપચારિક બેઠક યોજી હતી અને યુએસએને જાહેરાતો આપવા માટે તેમને કયા પ્રકારના કાર્યક્રમ-સામગ્રી જોઈએ છે તે અંગે પૂછવામાં આવ્યુ હતુ.” ટેલિવિઝન કાર્યક્રમોનું જાહેરાતોની જરૂરિયાત સમાવવા માટે નિર્માણ થાય છે, દા. ત. અનૂકુળ વિભાગમાં તેમનું વિભાજન. સામાન્ય રીતે તેની નાટ્યત્મકતાને રહસ્ય અથવા અનુત્તરિત પ્રશ્ન સાથે પૂરી કરવામાં આવે છે, જેથી દર્શકો તેને જોતા રહે.

એક સમયે વધારે મોટી માર્કેટિંગ પદ્ધતિની બહાર રહેલી ફિલ્મો પણ હવે સંપૂર્ણપણે તેમાં એકરૂપ થઈ ગઈ છે અને લાઈસન્સ, જોડાણ-કરારો તથા તેમાં ઉત્પાદન રજૂઆત જેવા વ્યૂહનો ઉપયોગ કરાય છે. આજે હોલિવૂડની ઘણી ફિલ્મોની મુખ્ય કામગીરી જણસોના મોટા સંગ્રહના વેચાણમાં સહાયતાની છે. મુદ્રણ માધ્યમોએ 2002 બોન્ડ ફિલ્મ ‘ડાઈ અનધર ડે’માં 24 મોટા પ્રોત્સાહન ભાગીદારોનું ‘એડ-વેન્ચર’ હોવાનું કહ્યુ હતુ અને નોંધ્યુ હતુ કે જેમ્સ બોન્ડ “ હવે ‘વેચાણનો પરવાનો’ બની છે” ફિલ્મોમાં ઉત્પાદનો દર્શાવવાનું વલણ હવે સામાન્ય બનતુ જાય છે, ત્યારે “કયા પ્રકારની ફિલ્મો ઉત્પાદન રજૂઆતને આકર્ષશે અને તેથી કેવી ફિલ્મો બને તેવી શક્યતા છે તેવા સૂચિતાર્થો તેના પરથી જ સાબિત થાય છે.”.

જાહેરાતો અને માહિતીને એકબીજાથી જુદા પાડવાનું વધારે અઘરુ બની રહ્યુ છે. “જાહેરાત અને માધ્યમો વચ્ચેની ભેદરેખા …. વધારેને વધારે ઝાંખી બની રહી છે…. પ્રકાશન કંપની એક્સલ સ્પ્રિંગર(Axel Springer)ના બોર્ડના અધ્યક્ષ ઓગસ્ટ ફિશચરના મત મુજબ ‘માધ્યમો અને જાહેરાત કારોબાર વચ્ચેની ભાગીદારી સાબિત થઈ ચૂકી છે’ ટીકાકારો બીજા કશાની નહિ પણ પત્રકારત્વની ફરજો અને સ્વાતંત્ર્ય પર તરાપની વાત કરે છે.”. RTL-એક્ઝિક્યુટિવ હેલમુટ થોમાના જણાવ્યા અનુસાર “ખાનગી સ્ટેશનો કોઈ અભિયાની સેવા કરે નહિ અને કરી શકે નહિ, પરંતુ કંપનીઓનું એક માત્ર ધ્યેય ‘જાહેરાત વ્યાપાર દ્વારા અને દર્શક દ્વારા સ્વીકૃતિ’નુ હોય છે. હકીકતે આ ક્રમમાં અગ્રતાઓની ગોઠવણી ‘ખાનગી ટેલિવિઝન દ્વારા કાર્યક્રમોની ડિઝાઈન’” અંગે સઘળુ જણાવે છે. 25 to 35% બજાર હિસ્સા સાથેની ખાનગી ફ્રેન્ચ ટેલિવિઝન ચેનલ TF1ના ભૂતપૂર્વ મેનેજિંગ ડિરેક્ટર પેટ્રિક લી લે જણાવ્યુ હતુ: ટેલિવિઝન વિશે વાત કરવાના બે માર્ગ છે. પરંતુ વ્યાપારના દ્રષ્ટિકોણથી આપણે વાસ્તવિક બનવુ જોઈએ: મૂલતઃ TF1નું કામ દા. ત. કોકા કોલા(Coca Cola)ને તેના ઉત્પાદનોના વેચાણમાં મદદ કરવાનું છે. (…) જાહેરાતકારનો સંદેશો દર્શકના મગજમાં ગોઠવાય તે જ અમારો ઉદ્દેશ હોવો જોઈએ. અમારા કાર્યક્રમોનું કામ તેને ઉપલબ્ધ બનાવવાનું છે, કે જેને, બેધ્યાન બનાવો, બેફિકર બનાવો અને બંનેે સંદેશાઓની વચ્ચે તૈયાર કરો. તે માનવ મગજનો ફેંકી શકાય તેવો તબક્કો છે, જે અમે કોકા કોલા(Coca Cola)ને વેચીએ છીએ.”

આ અવલંબનોના કારણે જાહેરાતો અને માહિતી તથા વાણી સ્વાતંત્ર્ય પર તેની અસર અંગેની વ્યાપક અને પાયાની જાહેર ચર્ચા કેળવવી અઘરી છે, છેવટે પરંપરાગત માધ્યમ ચેનલો મારફત તો નહિ જ; જો તેઓ આમ કરે તો જાતે જ પોતાની બેસવાની ડાળને કપાતી જોશે. “માધ્યમો, પત્રકારત્વ અને પ્રત્યાયનનો વ્યાપારિક પાયો છે તેવી ગતિશીલતાના કારણે લોકશાહી માટેની મુશ્કેલ અસરોને કાયદેસરની ચર્ચામાંથી બાકાત રખાય છે” જેવી રીતે “યુએસ રાજકીય સંસ્કૃતિમાં મૂડીવાદના વિષય પર કાયકાદીય ચર્ચાને કોઈ અવકાશ નથી”.

યુ.એસ. પત્રકારત્વના માળખાકીય પાયાના પ્રારંભિક ટિકાકાર યુપ્ટોન સિન્કલેર તેમની નવલકથા ધી બ્રાસ ચેક(The Brass Check) સાથે હતા, જેમાં તેમણે માલિકો, જાહેરાતકારો, જાહેર સંબંધો અને માધ્યમો પરના આર્થિક હિતોની અસર પર ભાર મૂક્યો હતો. પોતાના પુસ્તક “અવર માસ્ટર્સ વોઈસ-એડવર્ટાઈઝિંગ”(Our Master's Voice – Advertising)માં સામાજિક અર્થશાસ્ત્રી જેમ્સ રોર્ટી (1890–1973)એ લખ્યુ હતુ: "ગારગોઈલ(કોતરણીવાળો પત્થર)નું મોઢુ લાઉડસ્પીકર છે, તેનું નિયંત્રણ મલિન ઈરાદાવાળા બે અબજ ડોલરના ઉદ્યોગ દ્વારા થાય છે અને એક પૂર્ણ એકમ તરીકે આ મલિન ઈરાદાઓ વ્યાપારના, ઉદ્યોગના અને નાણાના છે.તે ક્યારેય શાંત નથી હોતુ, તે અન્ય તમામ અવાજોને દબાવી દે છે અને તે ક્યારેય ઠપકાનો ભોગ બનતો નથી, કારણકે તે અમેરિકાનો અવાજ નથી? આ તેનો દાવો છે અને કેટલાક અંશે આ માત્ર દાવો છે...”

કઈ રીતે જીવવુ, શેનાથી ગભરાવુ, શેના પર ગર્વ લેવો, કઈ રીતે સુંદર થવુ, કઈ રીતે પ્રેમ મેળવવો, કઈ રીતે ઈર્ષ્યા પાત્ર થવુ, કઈ રીતે સફળ થવુ.... તેણે આપણને શીખવ્યુ છે.આ અર્થવિહિન રીતે અમેરિકાની જનતા વધારે બોલવા, વિચારવા, અનુભવવા માગે તેમાં કોઈ આશ્ચર્ય ખરુ? એટલે કે કળા, વિજ્ઞાન, ધર્મની પ્રેરણાઓ અમેરિકન જીવનના ક્ષેત્રમાંથી ક્રમશઃ બહાર ધકેલાઈ રહી છે અને ગણ્યા-ગાંઢ્યા લોકોએ ઘડેલા મૂલ્યોનું જીવન બની રહ્યુ છે?"

સંસ્કૃતિ અને રમત-ગમતનું વ્યાપારીકરણ

પ્રાયોજક વગર અભિનયો, પ્રદર્શનો, શો, સંગીત જલસા, સમારંભો અને મોટાભાગના અન્ય કાર્યક્રમો ભાગ્યે જ યોજાઈ શકે છે. કળા અને સંસ્કૃતિના વધતા જતા અભાવમાં તેઓ આકર્ષણની સેવા લે છે. કલાકારોની પાયરીઓ હોય છે અને તે મુજબ તેમને વ્યાપારિક હેતુ માટે કળાની કિંમત ચૂકવવામાં આવે છે. કોર્પોરેશનો પ્રખ્યાત કલાકારોને પ્રોત્સાહિત કરે છે, જેના લીધે તેઓ વૈશ્વિક જાહેરાત અભિયાનમાં એકાધિકાર મેળવે છે. ‘લા બોહેમ’ જેવા બ્રોડવે શોમાં વ્યાપારિક સહારાઓને તેની જોડી મુજબ દર્શાવાયા હતા.

જાહેરાતને પોતાને વ્યાપક રીતે સંસ્કૃતિમાં યોગદાન આપનાર તરીકે ગણવામાં આવે છે. જાહેરાત એ ફેશનમાં એકરૂપ થઈ ગઈ છે. કપડાના ઘણા ભાગોમાં કંપની લોગો એ માત્ર ડિઝાઈન અથવા તેનો મહત્વનો ભાગ હોય છે. સંસ્કૃતિ અને કળાના સ્વતંત્ર રીતે વિકાસ માટે અને વૈકલ્પિક મૂલ્યોની અભિવ્યક્તિ કરવા માટે વપરાશ અર્થતંત્રમાં માત્ર બહુ થોડો અવકાશ છે. છેલ્લા મહત્વના ક્ષેત્ર યુનિવર્સિટીઓ પર વ્યાપાર અને તેના હિતો માટે ખુલ્લી મુકવાનું અત્યંત દબાણ છે.

રમતના મેદાનની સામે સપાટ ના થઈ શકે તેવા બિલબોર્ડ

પ્રાયોજક વગર સ્પર્ધાત્મક રમતોનો વિચાર થઈ શકે તેમ નથી અને તેમની વચ્ચે પરસ્પરનું અવલંબન છે. દર્શકો અથવા પ્રેક્ષકોની સંખ્યા પ્રમાણમાં સારી હોય તો જ જાહેરાતો સાથેની ઊંચી આવક શક્ય બની શકે. બીજી બાજુ ટીમ અથવા ખેલાડીઓનો નબળો દેખાવ જાહેરાતોની ઓછી આવકમાં પરિણમે છે. જર્ગન હથર અને હાન્સ-જોર્ગ સ્ટિએહલર ‘રમત/માધ્યમ સંકુલ કે જે માધ્યમ, એજન્સી, મેનેજર, રમતના પ્રમોટરો, જાહેરાતો વગેરેનું જટિલ મિશ્રણ છે, તેમાં અંશતઃ સામાન્ય અને અંશત ભિન્ન હિતો છે, પરંતુ કોઈપણ સંજોગોમાં તેમની વચ્ચેના વ્યાપારી હિતો સરખા છે. માધ્યમો કેન્દ્રમાં છે તે મુદ્દો સમજી શકાય તેવો છે, કારણકે તે અન્ય સંલગ્ન પક્ષોને દુર્લભ કહી શકાય તેવી જણસ એટલે કે જાહેર વિચારણા(સંભાવના) પૂરી પાડી શકે છે. રમતોમાં “સંચલન અને જાહેરાત બંનેમાં વિપુલ વેચાણના સર્જન માટે માધ્યમો સક્ષમ છે.”

“તમાકુ ઉદ્યોગ દ્વારા રમત પ્રાયોજકતાને મૂલ્યવાન જાહેરાત ગણવામાં આવે છે. તમાકુ ઉદ્યોગો 1994માં જરનલમાં ફોર્મ્યુલા વન કારનું વર્ણન આ મુજબ કર્યુ હતુ ‘વિશ્વની સૌથી વધુ સશક્ત જાહેરાત જગ્યા’. …. ઈંગ્લેન્ડમાં 22 માધ્યમિક શાળાઓમાં 1994માં અને છોકરાઓમાં 1995માં સામૂહિક અભ્યાસ હાથ ધરાયો હતો, જેમની પ્રિય ટેલિવિઝન રમત મોટર રેસિંગ હતી તેમનામાં નિયમિત ધૂમ્રપાન કરનાર બનવાનું જોખમ 12.8% જ્યારે કે અન્ય છોકરાઓ કે જેઓ મોટર રેસિંગ નહોતા જોતા તેમનામાં આ જોખમ 7.0% હતુ.”

ટિકિટોનું વેચાણ નહિ, પરંતુ IOC (ઈન્ટરનેશનલ ઓલિમ્પિક કમિટિ)ની આગેવાની સાથે પ્રસારણ અધિકાર, પ્રાયોજકતા અને મુખ્ય સમયમાં વેચાણ રમત સંગઠનો અને સ્પોર્ટ્સ ક્લબોની આવકનો મોટો ભાગ બને છે. માધ્યમોના પ્રભાવથી રમતોમાં અનેક ફેરફાર આવ્યા છે, જેમાં નવી ઓલિમ્પિક રમતોમાં ‘વિશેષ રમતો’નો સમાવેશ, સ્પર્ધાના અંતરમાં બદલાવ, નિયમોમાં ફેરફાર, દર્શકોના એનિમેશન, રમતના સફળ ખેલાડીઓનો જુવાળ કે જેઓનું માધ્યમ મૂલ્ય હોવાના કારણે તેઓ ઝડપથી જાહેરાતોમાં અને મનોરંજન વ્યાપારમાં પોતાની જાતને સ્થાપિત કરે છે અને આ યાદીમાં વધુ એક રમતના મેદાનોનું મોટી કંપનીઓ પાછળ ફરીથી નામકરણનો સમાવેશ થાય છે. “માધ્યમોના તર્કમાં રમતોનું અનુકૂલન સમાન તક અથવા વાજબીપણા જેવા મૂલ્યોનો હ્રાસ કરે છે અને એથલેટ્સ પર વધારે પડતી માગણીઓ અને વિવિધ શોષણ અથવા છેતરવા(ડોપિંગ, પરિણામમાં છેડછાડ …)જાહેર જનતા દ્વારા દબાણ કરાય છે. આને જોખમી ગણવુ તે માધ્યમો અને રમતોના હિતમાં છે, કારણ કે માધ્યમ રમતો જ્યાં સુધી રમત અસ્તિત્વમાં છે ત્યાં સુધી જ ટકી શકશે.

જાહેર જગ્યાઓનો કબજો અને વ્યાપારીકરણ

નરી આંખે જોઈ શકાય તેવી દરેક જગ્યા જાહેરાત માટેની ક્ષમતા ધરાવે છે. ખાસ કરીને માળખાઓ સાથે શહેરી વિસ્તારો, પરંતુ મુસાફરી દરમિયાન આવતી ખાલી જગ્યાઓ વધુને વધુ માધ્યમો માટે જાહેરખબરો બની રહી છે. નિશાનીઓ, પોસ્ટરો, બિલબોર્ડ, ઝંડાઓ શહેરી દેખાવમાં મહત્વના પરિબળ બન્યા છે અને તેમની સંખ્યા હજુ પણ વધી રહી છે. “આઉટડોર-ઘર બહારની જાહેરખબરોને અનિવાર્ય બની છે. પરંપરાગત બિલબોર્ડો અને માર્ગ પરના છાપરાઓએ આવરિત વાહનો, સંકુલની દિશાઓ, ઈલેક્ટ્રોનિક નિશાનીઓ, કિઓસ્ક, ટેક્સીઓ, પોસ્ટરો, બસની બાજુઓ અને બીજી ઘણી બધી આવી વધારે વ્યાપક-પ્રસરણશીલ પદ્ધતિઓ માટેનો માર્ગ ચોખ્ખો કરી દીધો છે. ‘શહેરી દિવાલ પ્રદર્શન’ને નિખારવા માટે ડિજિટલ તકનીકોનો ઉપયોગ થાય છે. શહેરી વિસ્તારોમાં આપણે જ્યારે પણ જાહેર સ્થળોએ હોઈએ ત્યારે વ્યાપારી સામગ્રી આપણી દ્રષ્ટિમાં અને આપણા વિચારોમાં દરેક પળે મૂકાય છે. જર્મન અખબાર ‘ઝેઈટ’ આને નવા પ્રકારની ‘સરમુખત્યારશાહી કહે છે, કે જેનાથી કોઈ બચી શકે તેમ નથી’. સમય વીતતા, આસપાસની વસ્તુઓનુ આ પ્રભુત્વ “કુદરતી” તબક્કો બન્યુ છે. લાંબા સમયની વ્યાપારિક સંતૃપ્તિ પરથી લોકો એ વાત સમજી શકે તેમ છે કે ઉલબ્ધ જગ્યામાંથી દરેક ઈંચ પર માલિકી, કબજા અને અંકુશનો અધિકાર જાહેરાતો પાસે છે. અતિક્રમણ કરતી જાહેરાખબરોની સામન્યતાના કારણે જનતાનો તેમની આસપાસના વાતાવરણ અંગેની ધારણાને સુસ્ત બનાવે છે, સર્જનાત્મકતા અને પરિવર્તન પરત્વે શક્તિવિહિન હોવાના સામાન્ય વલણનું પુનઃદ્રઢીકરણ કરે છે, આમ જાહેરાતકારોને થોડા અથવા જનાક્રોશ વગર ધીમે-ધીમે અને સાતત્યપૂર્વક જાહેરાતોની સંતૃપ્તિ વધારતા ચક્ર માટે સક્ષમ બનાવે છે.”

જાહેરાત પરિવર્તનો અને જાહેર જગ્યાઓની કામગીરી પ્રત્યે જંગી ઓપ્ટિકલ અભિગમનો ઉફયોગ બ્રાન્ડ દ્વારા થાય છે. શહેરના જાણીતા સ્થળો ટ્રેડમાર્ક બન્યા છે. પ્રખ્યાત અને લોકોની વધારે અવર-જવર ધરાવતા સ્થળોની જાહેર જગ્યા પર સૌથી વધારે દબાણ હોય છે, અને આ જગ્યાઓ શહેરની ઓળખ માટે પણ મહત્વની હોય છે (દા. ત. પિકાડિલી સરકસ, ટાઈમ્સ સ્ક્વેર, એલેક્ઝાન્ડરપ્લાટ્ઝ). શહેરી જગ્યાઓ જનતાની જણસ છે અને આ હેસિયતથી તેઓ મુખ્યત્વે સંકુલ નિયંત્રક ધારઓ, પ્રાચીન વારસા તથા જમીન સંરક્ષણ ધારા દ્વારા “સૌંદર્ય વાતાવરણ રક્ષણ” માટે હકદાર છે. “આ હેસિયતથી આ જગ્યાઓનું હવે ખાનગીકરણ કરવામાં આવી રહ્યું છે. તેને બિલબોર્ડ તથા નિશાનીઓથી વધારે મસાલેદાર બનાવવામાં આવે છે, જાહેરાતો માટે માધ્યમોમાં ફરીથી તેમના આદર્શો અપાય છે.”

સામાજિક-સાંસ્કૃતિક પાસાઓ: જાતિયવાદ, ભેદભાવ અને પ્રવાહો

“જાહેરાતોની “કાર્યસૂચિ સ્થાપના કામગીરી” હોય છે, જે વપરાશને કાર્યસૂચિની એક માત્ર વસ્તુ તરીકે રજૂ કરવા માટે જંગી નાણા સાથેની ક્ષમતા હોય છે. લોકોની પસંદગીમાં ભાગ મેળવવાની લડાઈમાં આનો અર્થ એવો થાય છે કે વ્યાપારિક ના હોય અથવા જેની જાહેરાત ના થઈ હોય તેવી વસ્તુઓ અંગે જાણકારીનો અભાવ છે. સમાજના ધોરણોનું પ્રતિબિંબ જાહેરાતોમાં પડવું જોઈએ અને તેણે લક્ષ્યિત બજારની સ્પષ્ટ છબિ આપવી જોઈએ. વાણિજ્ય અને જાહેરાત વગરના ક્ષેત્રો વિચારોની સેવા કરે છે અને સન્માન વગર હળવાશ અનુભવાય છે. બળ વધવાની સાથે જાહેરાતો અંગત ક્ષેત્રમાં પોતાને અનુકૂળ બનાવી રહ્યા છે, કે જેથી વાણિજ્યનો અવાજ સમાજની અભિવ્યક્તિના માધ્યમમાં વર્ચસ્વ મેળવે.” જાહેરાત ટિકાકારોના મતે આપણી સંસ્કૃતિમાં જાહેરાતો એ આગેવાન ઉજાસ છે. સુટ જ્હાલી અને જેમ્સ ટ્વિટટેલ તો જાહેરાતોને એક પ્રકારના ધર્મ તરીકે ગણાવવા કરતા પણ આગળ વધે છે અને કહે છે કે ચાવીરૂપ સંસ્થા તરીકે તેમણે ધર્મને પણ બદલ્યો છે. "કોર્પોરેટ જાહેરાતો (અથવા તે વ્યાપારી માધ્યમો છે?) તે માનવ જાતિ દ્વારા અત્યાર સુધીમાં હાથ પર લેવાયેલ સૌથી મોટો માનસિક પ્રકલ્પ છે. જોકે હજુ પણ આ તમામની આપણા પરની અસરો અંજાણી છે અને મોટાભાગે તેની અવગણના કરાય છે. વર્ષો, દસકાઓ કરતા વધુ સમયથી માધ્યમોના પ્રભાવ વિશે હું વિચારું છું ત્યારે મને 1950માં મોનટ્રીલ મનોચિકિત્સા હોસ્પિટલમાં ડોય ઈવેન કેમેરોન દ્વારા કરાયેલ મગજને બદલી નાખવાના પ્રયોગો યાદ આવે છે (જુઓ MKULTRA). CIA-પ્રાયોજિત "પેટર્ન-તરાહ દૂર કરવાના" પ્રયોગો હેડફોન સાથે સભાન, અભાન અથવા અર્ધ-જાગૃત વિષયો બનાવવા માટે કરાયા હતા, અને મગજ પર હાવી ઝઈ જાય તેવા હજારો "પ્રોત્સાહિત" સંદેશાઓ વારંવાર મોકલવામાં આવ્યા હતા, કે જેના લીધે સમયાંતરે તેઓનું વર્તન બદલાઈ જાય…. જાહેરાતના ઉદ્દેશો આ જ વસ્તુ કરવાના હોય છે." જાહેરાતો વિશેષ રીતે યુવાન લોકો, બાળકોને લક્ષ્યમાં રાખે છે અને તે વધુને વધુ યુવાનોને વપરાશકાર બનાવી રહી છે. સુત જ્હાલી માટે તે “આશ્ચર્યકારક નથી કે મોટા પાયે વિસ્તરણ સાથે આ કોઈ કેન્દ્ર સામાજિક જીવનમાં મહત્વની ઉપસ્થિતિ બનવી જોઈએ. હકીકતમાં, વ્યાપારી હિતોનો ઈરાદો આપણી સંસ્કૃતિનું વધુને વધુ સંસ્થાનીકરણ કરનાર જણસોના સંખ્યાબંધ જથ્થાનો વપરાશ વધારવાનો હોય છે. ઉદાહરણ તરીકે લગભગ તમામ માધ્યમ પદ્ધતિ (ટેલિવિઝન અને મુદ્રણ-પ્રિન્ટ) વેચાણકારોના હેતુઓ પાર પાડનાર પદ્ધતિઓ બની ગયા છે અને તેમનું મુખ્ય કાર્ય જાહેરાતકારો માટે વેચાણ કરી શકાય તેવા પ્રેક્ષકોના સર્જનનું છે. તે જાહેરાતો અને સંપાદકીય સામગ્રી બંનેને લે છે અને તેઓ તેના ટેકામાં કામ કરે છે, વપરાશ સમાજને ઉજવે છે. ફિલ્મ પદ્ધતિ એક સમયે બહોળી માર્કેટિંગ પદ્ધતિની અસરની બહાર હતી, જોકે આજે તે પરવાનાઓના વ્યૂહ, જોડાણો અને ઉત્પાદનની ગોઠવણી-રજૂઆત દ્વારા સંપૂર્ણપણે તેમાં ભળી ગઈ છે. આજે ઘણી હોલિવૂડ ફિલ્મોની મુખ્ય કામગીરી જણસોના વિશાળ સંગ્રહના વેચાણમાં મદદ કરવાની છે. બિન-વાણિજ્યિક સાંસ્કૃતિક ક્ષેત્રોમાંથી જાહેર ભંડોળ ખેંચાઈ રહ્યુ હોવાથી, કલા કેન્દ્રો, મ્યુઝિયમ અને કલાકૃતિઓ પ્રાયોજિતતા માટે આહવાન કરે છે.” આ જ રીતે શિક્ષણ પદ્ધતિને પણ અસર પહોંચી છે અને જાહેરાતો વધુ ને વધુ પ્રમાણમાં શાળાઓ યુનિવર્સિટીઓ પર દબાણ કરી રહી છે. ન્યૂયોર્ક જેવા શહેરો રમતના જાહેર મેદાનો માટે પ્રાયોજકો સ્વીકારે છે. “એટલે સુધી કે પોપનું પણ વ્યાપારીકરણ થઈ ગયુ છે … પોપની 4-દિવસીય મેક્સિકો મુલાકાત …1999માં હતી, જેના પ્રાયોજક ફ્રિટો-લે (Frito-Lay) અને પેપ્સીકો (PepsiCo) હતા. આ ઉદ્યોગ પર જટિલ અર્થતંત્ર સમૂહ ઉત્પાદન પદ્ધતિ કે જે વપરાશને પ્રોત્સાહન આપે છે, તેને વેગવાન બનાવતા ચાલકબળોમાંથી એક હોવાનો આરોપ મૂકવામાં આવે છે. જ્યાં સુધી સામાજિક અસરોનો સંબંધ છે, જાહેરાતોના કારણે વપરાશને પ્રોત્સાહન મળે છે કે નહિ તે મહત્વનું નથી પરંતુ તેના દ્વારા સ્થાપિત થતા મૂલ્યો, વર્તનની તરાહ અને અર્થોની કામગીરી મહત્વની છે. પોપ સંસ્કૃતિની ભાષા અને અર્થોની તફડંચીનો અને એટલે સુધી કે રાજદ્રોહ ટીકાઓનો તથા પ્રતિબંધો તોડવાનો અને તેનો વિનાશ કરવામાં પણ નિહ અચકાવાનો સરકારી જાહેરાતો પર આરોપ છે(દા. ત. બેન્ટોન). જવાબમાં તે વળતી પ્રતિક્રિયાને ઉશ્કેરે છે, કેલ્લ લાસ્ન દ્વારા જેને 2001માં ‘’નિચોવી નાખનારના મુરબ્બાનો મુરબ્બો બનાવવો’’ ગણાવાઈ હતી. જે કંઈપણ જાય છે. “તે મધ્ય સામાજિક-વિજ્ઞાની પ્રશ્ન છે કે સ્થિતિઓની અનુકૂળ ડિઝાઈન અને વ્યવહારુ રીતે અત્યંત જરિયાત દ્વારા લોકો પાસે શું કરાવી શકાય છે. ઉદાહરણ તરીકે સંખ્યાબંધ માનસિક પ્રયોગોના અખતરા પરથી તેવું માની શકાય કે જ્યારે સામાજિક સ્થિતિ અનુસાર જરૂર હોય ત્યારે લોકો પાસે તેમની ક્ષમતા મુજબ ગમે તે કરાવી શકાય છે.”

જાહેરાતોમાં સામાન્ય રીતે સ્ત્રીઓ અને પુરુષોની બીબાઢાળ ભૂમિકાઓના ઉપયોગ દ્વારા વર્તમાન પ્રવાહોના પુનઃદ્રઢીકરણ માટે ઉપયોગ કરાય છે અને તે “સાવધાનીપૂર્વક અથવા એટલે સુધી કે ઈરાદાપૂર્વક જાતિયતા, વંશવાદ, અને છેલ્લે વયવાદને પ્રોત્સાહન આપે છે… મોટાભાગની જાહેરાતો છેવટે કંઈ નહિ તો પ્રવાહોના દ્રઢીકરણ માટે ઓળખી શકાય તેવા પ્રકારો પડાે છે અને આ રીતે એક જ છબિમાં અથવા ૩૦ સેકન્ડની સમય મર્યાદામાં પોતાની વાર્તા કહે છે.” પ્રવૃત્તિઓને પણ પુરુષ અથવા સ્ત્રીઓ મુજબ પસંદ કરવામાં આવે છે (વલણ બનાવતા). આ ઉપરાંત લોકોને તેમની જાતિયતા આગળ કમજોર પાડવામાં આવે છે અથવા તો તેમને જણસો અને જાતિ વિશેષ ગુણવત્તાઓની અતિશયોક્તિ સાથે એકરૂપ કરવામાં આવે છે. જાતિયતાવાળા સ્ત્રી શરીરો, પરંતુ પુરુષો પણ વધુને વધુ આંખ-આકર્ષનારા બની રહ્યા છે. જાહેરાતોમાં સામાન્ય રીતે સ્ત્રીને

• પુરુષો અને બાળકોની નોકર તરીકે દર્શાવવામાં આવે છે, જેની પ્રતિક્રિયારૂપે તેમના પ્રિય વ્યક્તિઓની માગણીઓ તથા ફરિયાદ અંગે ખરાબ ભાવ અને તાત્કાલિક સુધારાની ખાતરી આવે છે (ધુલાઈ, ખોરાક)
• પુરુષોના સ્વ-દ્રઢિકરણ માટે જાતિય અથવા ભાવનાત્મક રમતનું રમકડુ
• તકનીકી રીતે બિલકુલ કડીરહિત કે જેને માત્ર બાળપ્રતિરોધક કામગીરી જ સાચવી શકે
• મહિલા વિશેષજ્ઞો, પરંતુ ફેશનના ક્ષેત્રમાંથી બીબાઢાળ, શ્રૃંગાર-પ્રસાધનો, ખોરક અને વધારેમાં વધારે દવાઓ
• અન્ય લોકો માટે પ્રાથમિક કામ કરતા, દા. ત. પત્રકાર રાજકારણીને પ્રશ્નો પૂછતા હોય ત્યારે કોફી પીરસવી

જાહેરાતોનો સૌથી મહત્વનો ભાગ લોકોના દેખાવ સાથે સંકળાયેલા ઉત્પાદનોના પ્રમોશનનો છે, મુખ્યત્વે મહિલાઓ માટે (ભૂતકાળમાં માત્ર મહિલાઓ માટે). આમ, માધ્યમો છોકરીઓ અને મહિલાઓને તેમની પોતાની જાતને સ્થપિત કરવામાં આવેલ આદર્શ સુંદરતા સાથે સરખાવવા માટે ભયંકર દબાણમાં મૂકે છે. આના પરિણામે ખોરાકમાં અનિયમિતતા, સ્વ-નુકસાન, સુંદરતા માટેની શસ્ત્રક્રિયા વગેરે છે. યુરોપીય સંઘ સંસદે 2008માં એક વિધેયક પસાર કર્યુ કે જાહેરાતો કોઈની હીણા ના ચિતરી શકે અથવા અપમાન ના કરી શકે. આ દર્શાવે છે કે જાહેરાતના નકારાત્મક પાસા અંગે રાજકારણીઓ વધુને વધુ જાગૃત બની રહ્યા છે.

લક્ષ્યિત જૂથ તરીકે બાળકો અને કિશોરો

બાળકોનું બજાર, કે જ્યાં જાહેરાતનો પ્રતિકાર સૌથી વધુ કમજોર છે, તે “જાહેરાત દબાણની શરૂઆત કરનાર છે”. “જાહેરાતને સૌથી વધુ સમર્પિત રીતે જોનારાઓમાં બાળકો છે. તેઓ ધૂનો ગાઈ શકે છે અને લોગો ઓળખી શકે છે અને તેઓ ઘણી વાર ઉત્પાદનો માટે દ્રઢ લાગણી ધરાવે છે. કે જેને તેઓ સામાન્ય રીતે સમજતા નથી, આમ છતાં, જાહેરાત કઈ રીતે કામ કરે છે તેના મુદ્દાઓ જાણતા નથી. સમૂહ માધ્યમો માત્ર માલના વેચાણ માટે નહિ, પરંતુ વિચારોના વેચાણ માટે પણ ઉપયોગમાં લેવાય છે: આપણે કઈ રીતે વર્તવુ જોઈએ, કયા નિયમો મહત્વના છે, કોનો આપણે આદર કરવો જોઈએ અને આપણે શેને કિંમતી સમજવુ જોઈએ.” વધુને વધુ યુવાનોને નીચા ઉતારીને વપરાશકારની ભૂમિકા લાવવામાં આવી રહ્યા છે. માત્ર રમકડાઓનું બજાર નહિ, મિઠાઈ, આઈસ્ક્રીમ, નાસ્તા અને રમતના સાધનો પણ તેમના પ્રચાર માટે બાળકો તથા કિશોરોને લક્ષ્ય રાખે છે. ઉદાહરણ તરીકે, મકાઈના નાસ્તાની ચેનલ પર આવતી જાહેરખબર માટે પુખ્ય વ્યક્તિ લક્ષ્ય હશે તો તેમાં સોફ્ટ બેલાડનું સંગીત હશે, જ્યારે કે બાળકો માટેની ચેનલમાં આ જ જાહેરખબરમાં બાળકોને લક્ષ્યમાં રાખીને તે જ ગીતમાં આકર્ષક રોક જિંગલ હશે. અન્ય ઉત્પાદનો માટેની જાહેરખબરો એવા માધ્યમોની પસંદગી થશે કે જેની સાથે તેઓ વપરાશકારોની આગામી પેઢી સુધી પણ પહોંચી શકે. “ચાવીરૂપ જાહેરાત સંદેશો યુવા લોકોની ઉદભવતી સ્વતંત્રતાનો લાભ લે છે.”ઉદાહરણ તરીકે સિગારેટ્સ, “નો ઉપયોગ ફેશન એસેસરી તરીકે અને યુવા મહિલાઓને અપીલ કરવા થાય છે. યુવા લોકો પર અન્ય અસરોમાં ઝગમગતા સિતારાઓ સાથે જોડાણ અને રમત પ્રાયોજકો દ્વારા ધૂર્મપાન, ટેલિવિઝન કાર્યક્રમોમાં લોકપ્રિય પાત્રો દ્વારા સિગારેટનો ઉપયોગ અને સિગરેટનું પ્રમોશન. સંશોધન સૂચવે છે કે યુવાન લોકો સૌથી વધારે જાહેરાત થતી હોય તેવી સિગરેટ બ્રાન્ડથી માહિતગાર હોય છે.”

“ઉત્પાદન પ્રદર્શનો દરેક જગ્યાએ હોય છે અને બાળકો તેમાંથી બાકાત નથી. તેનાથી ઘણા દૂર. એનિમેશન ફિલ્મ ફુડફાઈટમાં ‘હજારો ઉત્પાદનો અને વાસણોની દુકાનમાંથી પરિચિત (વસ્તુઓ) પાત્રો હતા.’ બાળકો માટેના પુસ્તકમાં પણ બ્રાન્ડેડ વસ્તુઓ અને પાત્રો દર્શાવવામાં આવે છે, અને તેમાંથી લાખોના મુખ્ય પાત્રો નાસ્તાની વસ્તુઓના હોય છે.“ બાળકો અને કિશોરોમાં વ્યાપારી હિત છે, કારણ કે તેમની પાસે ખરીદશક્તિ છે અને વાલીઓની ખરીદીની આદતને પ્રભાવિત કરી શકે છે. તેમને પ્રભાવિત કરવાનું સરળ હોવાથી જાહેરાત વ્યાપાર તેમને વિશેષ રીતે લક્ષ્ય બનાવે છે. “ખોરાક જાહેરાતોની પહોંચ અને સામાજિક સમસ્યાઓની શ્રેણી, વિશેષ કરીને મેદસ્વિતાનું પ્રમાણ, વચ્ચે સંબંધ હોવાના દાવા પર દબાણ વધતુ હોવાનું માર્કેટિંગ ઉદ્યોગ અનુભવે છે.” 2001માં યુ.એસ.માં ટેલિવિઝન નિહાળનારાઓમાં 20%થી વધુ કાર્યક્રમો બાળકોના હતા. બાળકોના પરવાના ઉત્પાદનોનું વૈશ્વિક બજાર 2002માં લગભગ 132 અબજ અમેરિકી ડોલર હતુ. જાહેરાતકારો બાળકોને લક્ષ્ય બનાવે છે, કારણ કે, દા. ત.કેનેડામાં, તેઓ “ત્રણ વિભિન્ન બજારોનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે:

1. પ્રાથમિક ખરીદાર ($2.9 અબજ વાર્ષિક)
2. ભાવિ વપરાશકારો (બ્રાન્ડ-વફાદાર વયસ્કો)
3. ખરીદી પર અસર કરનાર ($20 અબજ વાર્ષિક)

બાળકો બ્રાન્ડ અપેક્ષાઓને આગળ લઈ જશે, ભલે તે સકારાત્મક, નકરાત્મક અથવા સમાન હોય વપરાશકાર તરીકેની કાળજી રખાવા માટે બાળકો પણ તૈયાર થઈ ચૂક્યા હોય છે. લાંબા ગાળાનું ઈનામ: બાળકોની વફાદારી બ્રાન્ડ સમર્પિત વયસ્ક ગ્રાહકોમાં પરિણમે છે”

માધ્યમિક શાળામાંથી સ્નાતક થતા પહેલા સરેરાશ કેનેડિયન બાળક 350,000 ટીવી કમર્શિયલ જુએ છે અને વર્ગમાં ઉપસ્થિતિ જેટલો સમય જ ટીવી જોવામાં આપે છે. 1980માં કેનેડિટન પ્રાંત ક્યુબેકે 13 વર્ષથી ઓછી ઉંમરના બાળકો માટેની જાહેરાત પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો. “ ક્યુબેક કન્ઝ્યુમર પ્રોટેક્શન એક્ટની બંધારણીય ગ્રાહ્યતા જાળવી રાખતા 13 વર્ષની અંદરના બાળકોની જાહેરખબરો પર પ્રતિબંધ રાખતા (રમકડા કંપનીએ તેને પડકારવા કરેલ કેસમાં) કોર્ટે જણાવ્યુ હતુ: ‘...નાના બાળકો માટે નિર્માણ થયેલી જાહેરાતો દૂષણ જેવી છે. જે લોકો કાયમ વિશ્વાસ રાખે છે તેવા લોકોને સંમત કરીને ઉત્પાદનને પ્રોત્સાહન આપવું તે આવી જાહેરાતોનું લક્ષ્ય હોય છે.’” નોર્વે (12 વર્ષની અંદરના બાળકો માટેની જાહેરાતો), અને સ્વીડને (12 વર્ષથી ઓછી ઉંમરના બાળકોને લક્ષ્યમાં રાખીને બનાવાયેલી જાહેરાતો) પણ બાળકોને જાહેરાતો પર કાયદેસરનો પ્રતિબંધ મૂક્યો છે, સ્વીડન, ડેન્માર્ક, ઓસ્ટ્રિયા અને ફ્લેમિશ બેલ્જિયમમાં બાળકોના કાર્યક્રમો દરમિયાન કોઈપણ પ્રકારની જાહેરાતો પર પ્રતિબંધ છે. ગ્રીસમાં 7 to 22 કલાક દરમિયાન બાળકોના ઉત્પાદનોની કોઈ જાહેરાત હોતી નથી. બાળકોને લક્ષ્યમાં રાખીને બનાવાયેલી જાહેરાતો પર નિયંત્રણનો પ્રયાસ અમેરિકામાં પ્રથમ સુધારા સાથે નિષ્ફળ થયો છે. સ્પેનમાં પ્રતિબંધને પણ બિન-લોકશાહી ગણવામાં આવે છે.

જાહેરાતોનો વિરોધ અને તેની સામેના અભિયાનો

લુંડમાં બિલબોર્ડ, સ્વીડન, જે કહે છે "એક રાતનું રોકાણ?" 2005.

ટિકાકારોના જણાવ્યા મુજબ, સમાજના તમામ ક્ષેત્રોનું સંપૂર્ણ વ્યાપારીકરણ, જાહેર જગ્યાઓનું ખાનગીકરણ, વપરાશમાં ઝડપ અને સ્રોતના બગાડ સહિત જીવનશૈલી તથા વાતાવરણ પર નકારાત્મક પ્રભાવની જરૂર જેટલી નોંધ લેવામાં આવી નથી. “સંસ્કૃતિના અત્યંત-વ્યાપારીકરણની ઓળખ થઈ ગઈ છે અને નાગરિકો દ્વારા તેના માટે અણગમો બહાર આવ્યો હોવા છતાં આ અંગે માધ્યમો અથવા રાજકીય સંસ્કૃતિમાં ભાગ્યે જ કોઈ વિચારણા થાય છે”. “જાહેરાતો દ્વારા થયેલા સૌથી મોટા નુકસાન અંગે ટૂંકમાં કહી શકાય કે તેમાં વિશ્વાસ નહિ ધરાવતા હોવા છતાં બુદ્ધિ, અવાજ અને કલા કૌશલ્ય આપનાર સ્ત્રીઓ-પુરુષોની સતત વેશ્યાવૃત્તિ દર્શાવવામાં આવે છે અને …. તે આખરે આપણી સૌથી કિંમતી બિન-વસ્તુકીય માલિકીઓને અસ્ત-વ્યસ્ત કરે છે તથા નાશ કરે છે: માનવ પ્રવૃત્તિઓના સાર્થક હેતુઓ તથા માણસની સંપૂર્ણતામાં વિશ્વાસ.” “ જો આપણે તમામ સાચી માનવ જરૂરિયાતો સાથેના જોડાણો કે જે આજે આપણા સમાજમાં સડો ફેલાવી રહ્યા છે તેમાંથી મુક્તિ જોઈતી હશે તો જાહેરાતો સામે સંઘર્ષ જરૂરી છે. પરંતુ આ પ્રકારનો સામનો કરવામાં અતિ-વ્યાપારીકરણ અંગે કોઈપણ ભ્રમ હોવો જોઈએ નહિ. ઘણી વખત જાહેરાતોને આપણી અર્થવ્યવસ્થાના સાર્વત્રિક પાસાની તુચ્છ વસ્તુ તરીકે જોઈ શકાય છે. જો કે, અર્થશાસ્ત્રી એ. સી. પિગોઉ જણાવે છે તેમ આને માત્ર ત્યારે જ ‘સંપૂર્ણ નાબૂદ કરી શકાય’ જો કોર્પોરેટ મૂડીવાદમાં વારસામાં મળતી ‘મોનોપ્લાસ્ટિક સ્પર્ધાની સ્થિતિ’ દૂર કરવામાં આવે. પ્રતિકાર કરવા માટે મૂડીવાદના પોતાના અંદરના તર્કથી મુકાબલો કરવો જોઈએ કે જેની તે શુદ્ધ અભિવ્યક્તિ છે.”

“દ્રશ્ય પ્રદૂષણ, કે જે મોટાભાગે જાહેરાતોના સ્વરૂપમાં છે, તે વિશ્વના તમામ મોટા શહેરોનો મુદ્દો છે. પરંતુ કેટલાક માટે જે પ્રદૂષણ છે તે અન્યો માટે શહેરની સૂરતનો ધબકતો ભાગ છે. ટાઈમ્સ સ્ક્વેરના વિશાળ ડિજિટલ બિલબોબોર્ડ સિવાય ન્યૂયોર્ક શહેર અથવા ગિન્ઝાના વાણિજ્યિક પેનોરમા સિવાય ટોકિયો વિશે વિચારી શકાય નહિ.નિશાનીઓ વગરનું પિકાડિલી સરકસ એ માત્ર લંડનની ગોળાકાર વસ્તુ છે. છતાં મોસ્કો જેવા અન્ય શહેરો તેમની મર્યાદાએ પહોંચી ગયા છે અને સંકુલોની ટોચ પરની આઉટડોર જાહેરખબરો તોડવાની શરૂઆત કરી છે.” “તેમના નજારાની લાક્ષણિકતા જાળવવા અને નિખારવા ઘણા સમાજોએ બિલોર્ડને નિયંત્રિત કરવાનું પસંદ કર્યુ છે. નીચેની યાદી કોઈપણ રીતે આવા સમાજોની પૂર્ણ યાદી નથી, પરંતુ બિલબોર્ડના નવા નિર્માણ પર પ્રતિબંધ મૂકનાર શહેરો, પરગણા અને રાજ્યો ની ભૌગોલિક વિવિધતા વિશે તે સારી સમજ આપે છે. સીનિક અમેરિકાના અંદાજ મુજબ દેશભરમાં ઓછામાં ઓછા 1500 શહેરો અને સમાજોએ નવા બિલબોર્ડના નિર્માણ પર પ્રતિબંધ મૂક્યો છે. યુએસએમાં તમામ બિલબોર્ડ પર પ્રતિબંધ મૂકના રાજ્યોની સંખ્યા:

• વેરમોન્ટ - 1970ના દાયકામાં તમામ બિલબોર્ડ દૂર કર્યા.
• હવાઈ - 1920ના દાયકામાં તમામ બિલબોર્ડ દૂર કર્યા.
• મેઈન - 1970ના દસકામાં અને 80ના દાયકાની શરૂઆતમાં તમામ બિલબોર્ડ દૂર કર્યા.
• અલાસ્કા - રાજ્ય લોકમતે 1998માં બિલબોર્ડને પ્રતિબંધિત કર્યા
• લગભગ બે વર્ષ પૂર્વે બ્રાઝિલના શહેર સાઓ પૌલોએ તમામ બિલબોર્ડ અને શહેરમાં જાહેરાતોના લગભગ તમામ પ્રકારોનું કદ ઘટાડવા અથવા તેમને દૂર કરવા આદેશ કર્યો.”

તકનીકી ઉપકરણો, જેવા કે ટીવી અને મેઈલ બોક્સના સ્ટીકર માટેના સ્પામ ફિલ્ટર: “જાહેરાતો નહિ” અને અદાલતી કેસોની વધી રહેલી સંખ્યા સૂચવે છે કે અનિચ્છિત જાહેરાતોને રોકવા અને તેને પોતાની જાત પર હાવી નહિ થવા દેવામાં લોકોનો રસ વધી રહ્યો છે.

ગ્રાહક સુરક્ષા સંગઠનો, પર્યાવરણ સંરક્ષણ જૂથો, વૈશ્વિકીકરણના વિરોધીઓ, વપરાશ ટીકાકારો, સમાજશાસ્ત્રીઓ, માધ્યમ ટીકાકારો, વિજ્ઞાનીઓ અને જાહેરાતના નકરાત્મક પાસે સંકળાયેલા અન્ય ઘણા લોકો. ફ્રાન્સમાં “એન્ટિપબ”, જાહેરાત વિરોધી સમાજોમાં “સબવર્ટાઈઝિંગ”, કલ્ચર જામિંગ/1} and એડબસ્ટિંગ શબ્દો સ્થાપિત બન્યા છે. આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે નાઓમી ક્લેઈન અને નોઆમ ચોમસ્કી જેવા વૈશ્વિકીકરણ ટીકાકારો જાણીતા માધ્યમ અને જાહેરાત ટીકાકારો પણ છે. જાહેર જગ્યા, સપાટીઓ, હવાઈતરંગો, માધ્યમો વગેરે પર સંપૂર્ણ કબજાની આ જૂથો ટીકા કરી રહ્યા છે. અને જાહેરાત સંદેશા માટે લગભગ તમામ ઈન્દ્રિયોને સંવેદના, અંગતતાનું અતિક્રમણ અને માત્ર બહુ થોડા ગ્રાહકો એ વાતથી માહિતગાર હોય છે કે આ ખર્ચના એક-એક પૈસાનો બોજ તેમના પર પડે છે. આ જૂથોમાંથી સેન ફ્રાન્સિસ્કોમાં ‘ધી બિલબોર્ડ લિબરેશન ફ્રન્ટ ક્રીએટિવ ગ્રૂપ’ અથવા કેનેડા, વેનકુંવરમાં એડબસ્ટર્સ પાસે ઢંઢેરાઓ છે. જાહેરાતો વિરુદ્ધ પાયાના (તૃણમૂલ) સંગઠનો દ્વારા અભિયાન અથવા વિવિધ સ્વરૂપો અને વ્યૂહોમાં તેના કેટલાક નિશ્ચિત પાસાઓ અને ઘણી વાર તેમના મૂળિયા અલગ-અલગ હોય છે. ઉદાહરણ તરીકે એડબસ્ટર્સ જાહેરાતના અર્થોને ઉથલાવીને અથવા તેની જગ્યાએ નવો અહેતુક અર્થ સર્જીને જાહેરાતની સામે ભાગ લે છે અને તેને પડકારે છે. ઈલલીગલ સાઈન્સ કેનેડા’ જેવા અન્ય જૂથો બિલબોર્ડના પૂરને ખાળવા માટે તેની તપાસ કરે છે અને મંજૂરી વગર મૂકવામાં બિલબોર્ડ અંગે અહેવાલ કરે છે. અલગ-અલગ શહેરોમાં આવેલ વિવિધ જૂથો અને સંગઠનો માટેના ઉદાહરણ ફ્રાન્સમાં ‘એલ'એસોસિએશન રેસિસ્ટન્સ એ એલ'એગ્રેશન પબ્લિસિટેર’ , કે જ્યાં માધ્યમ વિવેચક જીન બૌડ્રિલાર્ડ એક જાણીતા લેખક છે. ‘જાહેરાત વિરોધી એજન્સી’ જાહેરાત વિશે પેરોડી અને રમૂજ સાથે કામ કરે છે. અને બાળકો, કૌટુંબિક મૂલ્યો, સમાજ, પર્યાવરની સંપૂર્ણતા અને લોકશાહી માટે ‘વ્યાપારિક એલર્ટ’ અભિયાનો.માધ્યમ સાક્ષરતા સંસ્થાઓ લોકોને તાલીમ આપવાનું લક્ષ્ય રાખે છે, ખાસ કરીને માધ્યમો અને તેમના કાર્યક્રમોમાં જાહેરાતમાં કામ કરતા બાળકોને તાલીમ અપાય છે. ઉદાહરણ તરીકે અમેરિકામાં ‘માધ્યમ શિક્ષણ સંસ્થા’(Media Education Foundation) દસ્તાવેજી ફિલ્મો અને અન્ય શૈક્ષણિક સ્રોતોનું નિર્માણ તથા વિતરણ કરે છે. કેનેડિયન બિન-નફાલક્ષી મહિલાઓનું સંગઠન ‘મીડિયાવોચ’ ગ્રાહકોને કઈ રીતે જાહેરાતકારો તથા નિયંત્રક સત્તાઓ સમક્ષ પોતાની ફરિયાદો નોંધાવવી તે અંગે શિક્ષિત કરે છે. કેનેડડિયન ‘મીડિયા અવેરનેસ નેટવર્ક/રેસીઉ એડ્યુકેશન મીડયાસ’ માધ્યમ શિક્ષણ અને ઈન્ટરનેટ સાક્ષરતા સ્રોત પર વિશ્વના સૌથી સચોટ સંગ્રહો પૈકીના એક પૂરા પાડે છે. તેના સભ્ય સંગઠનો જનતા, બિન-નફાલક્ષી ઉપરાંત ખાનગી ક્ષેત્રનું પ્રતિનિધિત્વ પણ કરે છે. જો કે તે પોતાની સ્વતંત્રતાને તાણમાં મૂકે છે, તે બેલ કેનેડા (Bell Canada), સીટીવી ગ્લોબમીડિયાશ(CTVGlobeMedia), કેનવેસ્ટ(CanWest), ટીઈએલયુએસ(TELUS) અને એસ-વીઓએક્સ (S-VOX) પાસેથી નાણાકીય મદદ સ્વીકારે છે.

બાળકોને લક્ષ્યમાં રાખીને આવતી જાહેરખબરોની વધતી જતી ટકાના સામના માટે માધ્યમ સાક્ષરતા સંગઠનો પણ શરૂ થયા છે અને કોર્પોરેશનો તથા જાહારેત વ્યાપાર પોતે તેમાં ભંડોળ આપે છે. યુએસમાં ‘ધી એડવર્ટાઈઝિંગ એજ્યુકેશનલ ફાઉન્ડેશન’(The Advertising Educational Foundation) 1983માં સ્થપાયુ હતુ અને તેને જાહેરાત એજન્સીઓ, જાહેરાતકારો તથા માધ્યમ કંપનીઓએ ટેકો આપ્યો હતો. “જાહેરાતોની સમજ અને સંસ્કૃતિ, સમાજ અને અર્થતંત્રમાં તેની ભૂમિકાને સમૃદ્ધ બનાવવાનું કાર્ય જાહેરાત ઉદ્યોગનું ભરણ-પોષણ કરનાર અને શૈક્ષણિક સામગ્રીના વિતરકોએ કર્યુ છે” ઉદાહરણ તરીકે કેટલાક નામોનો ઉલ્લેખ કરીએ તો અમેરિકન એરલાઈન્સ(American Airlines), એન્હ્યુસર-બુશ(Anheuser-Busch), કેમ્પબેલ સુપ(Campbell Soup),કોકા-કોલા (Coca-Cola), કોલગેટ - પામોલિવ(Colgate-Palmolive), વોલ્ટ ડીઝની(Walt Disney), ફોર્ડ (Ford), જનરલ ફૂડ્સ(General Foods), જનરલ મિલ્સ(General Mills), જિલેટ(Gillette), હેઈન્ઝ(Heinz), જ્હોન્સન એન્ડ જ્હોન્સન(Johnson & Johnson), કેલોગ(Kellogg), ક્રાફ્ટ (Kraft), નેસ્લે(Nestle), ફિલિપ મોરિસ(Philip Morris), ક્વેકર ઓટ્સ(Quaker Oats), નાબિસ્કો(Nabisco, સ્ચેરિંગ (Schering), સ્ટર્લિંગ(Sterling), યુનિલીવર(Unilever), વોર્નર લામ્બર્ટ(Warner Lambert), સાટ્ચી એન્ડ સાટ્ચી (Saatchi & Saatchi), કોમ્પટન (Compton) જેવી જાહેરાત એજન્સીઓ માધ્યમ કંપનીઓ જેવી કે અમેરિકન બ્રોડકાસ્ટિંગ કંપનીસ(American Broadcasting Companies), સીબીએસ(CBS), કેપિટલ સિટિસ કમ્યુનિકેશન્સ(Capital Cities Communications), કોક્સ એન્ટરપ્રાઈઝીસ(Cox Enterprises), ફોર્બ્સ(Forbes), હીઅર્સ્ટ(Hearst), મેરિડિથ(Meredith), ધી ન્યૂયોર્ક ટાઈમ્સ(The New York Times), આરસીએ/એનબીસી(RCA/NBC), રીડર્સ ડાઈજેસ્ટ(Reader’s Digest), ટાઈમ(Time), વોશિંગ્ટન પોસ્ટ(Washington Post) જેવા દ્વારા પ્રાયોજિત હોય છે. કેનેડિયન વ્યાપારે 1990માં ‘કન્સર્ન્ડ ચિલ્ડ્રન્સ એડવર્ટાઈઝર’ની સ્થાપના કરી, જેનો હેતુ “સક્રિયતાથી અમારા વચનો, ચિંતાઓ, જવાબદારી અને બાળકો માટેનો આદર દર્શાવીને તમામ સંબંધિત જનતામાં વિશ્વાસ લાવવાનો હતો ”. તેમાં કાનવેસ્ટ(CanWest), કોરસ(Corus), સીટીવી(CTV), જનરલ મિલ્સ(General Mills), હાસબ્રો(Hasbro), હર્શેસી(Hershey’s), કેલોગ્સ(Kellogg’s), લોબ્લો(Loblaw), ક્રાફ્ટ(Kraft), મેટલ(Mattel), મેકડોનાલ્ડ્સ(MacDonald’s), નેસ્લે(Nestle), પેપ્સી(Pepsi), વોલ્ટ ડીઝની(Walt Disney), વેસ્ટન(Weston) જેવા 50 જેટલા ખાનગી પ્રસારણ ભાગીદાર અને અન્ય સભ્યો હતા. કન્સર્ન્ડ ચિલ્ડ્રન્સ એડવર્ટાઈઝર એ યુનાઇટેડ કિંગડમ સહિત જર્મની, ફ્રાન્સ, નેધરલેન્ડ્સ તથા સ્વીડનમાં તેની શાખાઓ ધરાવનાર ‘મીડિયા સ્માર્ટ’ અને અન્ય દેશમાં પણ આ પ્રકારના સંગઠનોનું ઉદાહરણ છે. ન્યૂઝીલેન્ડમાં પણ આ પ્રકારનું વ્યાપારી ભંડોળ ધરાવતો કાર્યક્રમ છે, જેને ‘વિલ્લિ મુંકરાઈટ’ કહે છે. “આ પ્રકારના હસ્તક્ષેપોનો હેતુ બાળકોને વ્યાપારી સંદેશાઓની સહજ ટીકા માટે તરીકે પ્રોત્સાહિત કરવાનો છે તેવો દાવો કરવામાં આવે છે, ત્યારે માર્કેટિંગ ઉદ્યોગના ટીકાકારો સૂચવે છે કે ઉદ્યોગના પોતાના દ્વારા ઉભી થતી સમસ્યાના ઉકેલ માટે પ્રોત્સાહનને જોવાવુ જોઈએ અને તે છે નકારાત્મક સામાજિક અસરો કે જેમાં માર્કેટિંગ પ્રવૃત્તિઓએ યોગદાન આપેલ છે…. માધ્યમ સાક્ષરતા શિક્ષણમાં યોગદાન આપીને માર્કેટિંગ ઉદ્યોગ પોતાની જાતને આ સમસ્યાઓના ઉકેલ માટે પ્રયત્નશીલ બતાવવા માગે છે અને આ રીતે મોટા અંકુશો અથવા માર્કેટિંગ પ્રત્યાયનો પર પ્રતિબંધ ટાળવાની ઈચ્છા ધરાવે છે, ચોક્કસ વાત કરીએ બાળકો માટે સૂચવાતા ખાદ્ય ઉત્પાદનોમાં ખૂબ ઓછુ પોષણ હોય છે.…. જાહેરાતો પરના સંભવિત અંકુશો ટાળવા માટેના પ્રાથમિક પગલા તરીકે આ જરૂરિયાતને જોવાવી જોઈએ અને કેટલાક ક્ષેત્રોએ તો જાતે જ તેનો અમલ કર્યો છે…. આગળ વધુમાં, હોબ્સ (1998) સૂચવે છે કે માધ્યમોની પોતાની નકારાત્મક અસરોની સંભવિત ટીકા ઘટાડવા માટે લેવાતા પગલામાં ટેકો આપવા આવા કાર્યક્રમો માધ્યમો સંગઠનોના પોતાના હિતમાં છે.”

આવક અને નિયંત્રણ તરીકે કર

જાહેર હિત જૂથો સૂચવે છે કે “જાહેરાતકારો દ્વારા માનસિક ક્ષેત્રમાં પ્રવેશના લક્ષ્ય પર કર લેવાવો જોઈએ, કારણ કે હાલના સમયે જાહેરાતકારો તે જગ્યાનો મુક્તપણે લાભ લઈ રહ્યા છે અને આવી ઘૂસણખોરીનો ભોગ બનતા જનતાના સભ્યો આ માટે જાહેરાતકારો કોઈ વળતર ચૂવકતા નથી. આ પ્રકારનો કર પિગોવિઅન કરપિગવોવિઅન ટેક્સ/0} જેવો જોઈએ કે જેમાં જાહેર દૂષણ તરીકે માનવામાં આવતી વસ્તુમાં ઘટાડા માટે કામ કરી શકાય. આ દિશામાં પ્રયત્નો વધારે તેજ બની રહ્યા છે, આ સાથે આર્કન્સાસ અને મેઈન આ પ્રકારના કર માટે કાયદાના અમલ માટે વિચારી રહ્યા છે. ફ્લોરિડાએ આ પ્રકારનો કર 1987માં અમલી બનાવ્યો હતો પરંતુ છ મહિના બાદ તેને પાછો ખેંચી લેવાની ફરજ પડી હતી, જેનું કારણ રાષ્ટ્રીય વ્યાપારી હિતો દ્વારા કરાયેલ સઘન પ્રયાસો હતા, આ પ્રયત્નોમાં આયોજિત સંમેલનો રદ થયા, પ્રવાસન ઉદ્યોગને મોટો ફટકો પડ્યો અને જાહેરાતો રદ કરાતા માત્ર પ્રસારણ ઉદ્યોગને જ 12 મિલિયન ડોલરનો ફટકો પડ્યો ”.

ઉદાહરણ તરીકે યુ.એસ.માં જાહેરાતો કર કપાતને પાત્ર છે અને જાહેરાત કર કપાતની સંભવિત મર્યાદા અંગેના સૂચનોનો વ્યાપાર ક્ષેત્રએ જલદ વિરોધ કર્યો છે, વિશેષ કરની સૂચનાના ઉલ્લેખની જરૂર નથી. અન્ય દેશોમાં જાહેરાતો પર સેવાઓ પર લેવાતા કરની જેમ જ કર લેવાય છે અને કેટલીક જાહેરાતો વિશેષ કર આકારણીને પાત્ર હોય છે, જોકે તેનુ પ્રમાણ ઘણુ નીચુ હોય છે. ઘણા કિસ્સાઓમાં વિશેષ કરીને જાહેરાતો સાથેના માધ્યમો માટે કર સંદર્ભ હોય છે (દા. ત. ઓસ્ટ્રિયા,ઈટાલી, ગ્રીસ, નેધરલેન્ડ્સ, તૂર્કી, ઈસ્ટોનિયા). યુરોપીયન દેશોમાં જાહેરાત પર કર:

• બેલ્જિયમ: જાહેરાતો અથવા બિલબોર્ડ ટેક્સ (ટેક્સી ડી એફિચેજ અથવા આનપ્લાકિક્નગ્સટાસ્ક્સ) જાહેર પોસ્ટરો પર લેવાય છે, જેનો આધાર કદ, કાગળના પ્રકાર અને નિઓન નિશાનીઓ પર હોય છે.
• ફ્રાન્સ: ટેલિવિઝન કમર્શિયલ પર કર (ટેક્સ સુર લા પબ્લિસિટ ટેલિવિસી) જાહેરાત એકમના ખર્ચના આધારે લેવાય છે
• ઈટાલી: મ્યનિસિપાલિટીમાં દ્રશ્ય અને શ્રાવ્ય પ્રકારની જાહેરાતો (ઈમ્પોસ્ટા કમ્યુનેલ સુલ્લા પબ્લિસિટા) અને પ્રતિક-નિશાનીઓ, પોસ્ટર તથા અન્ય પ્રકારની જાહેરાતો પર મ્યુનિસિપલ ટેક્સ (ડિરિટ્ટિ સુલ્લે પબ્લિક ઓફિસિઓનિ), જેના દર નક્કી કરવાની સત્તા મ્યુનિસિપાલિટી હસ્તક હોય છે
• નેધરલેન્ડ્સ: જાહેરાત કર (રીક્લેમ્બેલાસ્ટિન્જન)માં નિયક જાહેરાત માપદંડો પર વિવિધ દર હોય છે(અખબારો અને સામયિકોમાં આવતી જાહેરાતો બાકાત છે) કે જેને જાહેરાતના પ્રકાર (બિલબોર્ડ, નીઓન પ્રતિકો)ના આધારે મ્યુનિસિપાલિટીઓ વસૂલી શકે છે.
• ઓસ્ટ્રિયા: મ્યુનિસિપલે જાહેર વિસ્તારોમાં પ્રવેશ કરી શકે તેવી લખાણ, ચિત્રો અથવા પ્રકાશ મારફતે થતી જાહેરાત પર લેણાની જાહેરાત કરી છે અને તેના દર અલગ-અલગ દરનો આધાર ફી પર છે, સામાન્ય રીતે જાહેરાતના માપદંડોની સપાટી અથવા અવધિ તથા મુદ્રિત માધ્યમોમાં જાહેરાતી ચૂકવણીના 10% મુજબ દર હોય છે.
• સ્વીડન:જાહેરાત કર (રેક્લામસ્કાટ્ટ) જાહેરાતો અને અન્ય પ્રકારની જાહેરાતો (બિલબોર્ડ, ફિલ્મ, ટેલિવિઝન, પ્રદર્શનો-મેળામાં જાહેરાતો, ફ્લાયર) પરના કરમાં અખબારની જાહેરાતો માટે 4%ની જેટલો અને અન્ય તમામ કિસ્સાઓમાં 11% જેટલો હોય છે.ફ્લાયરના કિસ્સામાં ઉત્પાદન ખર્ચ અથવા ચૂકવેલી રકમના આધારે દર નક્કી થાય છે
• સ્પેન: પોતાના વિસ્તારમાં જાહેરાતના વિવિધ પગલાઓ પર મ્યુનિસિપાલિટી બિનમહત્વના કર અને વિવિધ પ્રકારની ફી સાથે કર લઈ શકે છે.

પુસ્તક “જ્યારે કોર્પોરેશનો વિશ્વ પર શાસન કરે છે”((When Corporations Rule the World)) યુ.એસ. લેખક વૈશ્વિકીકરણના ટીકાકાર ડેવિડ કોર્ટેન જાહેરાતો પર 50% કર લેવા તરફેણ કરે છે, કે જેથી તેઓ જેને "વિશ્વની સૌથી મોટી કોર્પોરેશનો દ્વારા નિયંત્રિત પ્રોપગેન્ડા મશીનરી” કે જે “સતત આપણને ખાતરીઓ કરવે છે કે ઉપભોકતાવાદ એ આનંદનો માર્ગ છે, બજારની વસ્તુઓ પર સરકારી નિયંત્રણો તંગદિલીનું કારણ છે અને ઐતિહાસિક રીતે તથા માનવ જાતિના વરદાન તરીકે એમ બંને રીતે આર્થિક વૈશ્વિકીકરણ અનિવાર્ય છે, તેના પર પ્રતિહુમલા કરી શકાય."

નિયંત્રણો

મુખ્ય લેખ: Advertising regulation

યુએસમાં ઘણા સમાજો માને છે કે આઉટડોર જાહેરાતના ઘણા સ્વરૂપો જાહેર વિસ્તારોને અસંતુલિત કરે છે. યુએસમાં બહુ પહેલા 1960માં ખુ્લ્લી પડતર જમીનો પર બિલબોર્ડ જાહેરાતો પર પ્રતિબંધના પ્રયાસ થયા હતા. સાઓ પૌલો જેવા શહેરોએ સંપૂર્ણ પ્રતિબંધની શરૂઆત કરી છે આ સાથે લંડન પાસે પણ ગેરકાયેદસર રજૂઆતો-ડીસ્પ્લેને નિયંત્રણમાં રાખવા ચોક્કસ કાયદાઓ છે.

જાહેર હિતના રક્ષણ માટે જાહેરાતોની સામગ્રી અને અસરને નિયંત્રિત કરવાના પ્રયત્નમાં વધારો થયો છે.કેટલાક ઉદાહરણો છે: ઘણા દેશોમાં તમાકુની ટેલિવિઝન જાહેરાતો પર પ્રતિબંધ લદાયો, અને 1991માં સ્વિડીશ સરકાર દ્વારા 12 વર્ષથી ઓછી ઉંમરના બાળકોની જાહેરાતો પર સંપૂર્ણ પ્રતિબંધ.જો કે દેશમાંથી કરવામાં આવતા પ્રસારણ પર આ નિયંત્રણો અસરકારક રહે છે, યુરોપીયન કોર્ટ ઓફ જસ્ટિસ દ્વારા તેને નબળા બનાવી દેવાયા છે, કે જેણે નોંધ્યુ હતુ કે વિદેશી કાર્યક્રમો સહિત પડોશી દેશોમાંથી અથવા તો સેટેલાઈટ કાર્યક્રમો સ્વીડન માટે જરૂરી હતા.

યુરોપમાં અને અન્ય સ્થળોએ એ મામલે પુષ્કળ વિવાદો ચાલી રહ્યા છે કે બાળકો માટેની જાહેરાતોને નિયંત્રિત કરવી જોઈએ કે નહિ(અથવા તો કેટલા પ્રમાણમાં).ફેબ્રુઆરી 2004માં કૈસર ફેમિલિ ફાઉન્ડેશન(Kaiser Family Foundation) દ્વારા આવેલા એક અહેવાલના કારણે આ વિવાદ વધુ ઉગ્ર બન્યો હતો, જે સૂચવતો હતો કે બાળકોને લક્ષ્ય બનાવતી ફાસ્ટ ફૂડ જેવી ખોરાકની જાહેરાતો યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સમાં બાળ મેદસ્વિતાના રોગચાળામાં મહત્વનું પાસુ છે.

ઘણા દેશોમાં- નામ જોગ ન્યૂઝીલેન્ડ, દક્ષિણ આફ્રિકા, કેનેડા અને ઘણા યુરોપીયન દેશોમાં - જાહેરાત ઉદ્યોગ સ્વ-નિયંત્રણની પદ્ધતિ ચલાવે છે.જાહેરાતકારો, જાહેરાત એજન્સીઓ અને માધ્યમો જાહેરાત સંહિતા અને તેને જાળવવાના પ્રયત્ન કરવા પર સંમત થયા હતા.આ પ્રકારની સંહિતાઓનો મુખ્ય ઉદ્દેશ દરેક જાહેરાત 'કાયદેસર, સભ્ય, ઈમાનદાર અને સાચી' જાય તે જોવાનો છે. કેટલાક સ્વ-નિયંત્રિત જૂથોને ઉદ્યોગ દ્વારા ભંડોળ આપવામાં આવે છે, પરંતુ તેઓ સ્વતંત્ર રહે છે, જેનો હેતુ ધોરણો અથવા યુકેમાં એડવર્ટાઈઝિંગ સ્ટાન્ડર્ડ્સ ઓથોરિટી(Advertising Standards Authority) જેવી સંહિતા જાળવવાનો હોય છે.

યુકેમાં જાહેરખબરના સૌથી વધુ જાણીતા સ્વરૂપો જેવા કે બિલબોર્ડ ડીસ્પ્લે પર યુકે ટાઉન્ટ એન્ડ કાઉન્ટિ પ્લાનિંગ પદ્ધતિ દ્વારા નિયંત્રણ કરવામાં આવે છે. હાલમાં પ્લાનિંગ સત્તાની મંજૂરી વગર જાહેરાતની રજૂઆત એ ફોજદારી ગુનો છે અને તે માટે અપરાધ દીઠ £2,500ના દંડની જોગવાઈ છે. યુકેની તમામ મોટી આઉટડોર બિલબોર્ડ કંપનીઓ પાસે આ પ્રકારની બાંહેધરી હોય છે.

સ્વાભાવિકપણે ઘણા જાહેરાતકારો સરકારી નિયંત્રણો જુએ છે અથવા એટલે સુધી કે તેઓના વાણી સ્વાતંત્ર્યમાં દખલ અથવા અન્ય જરૂરી દૂષણ માટે સ્વ-નિયંત્રણ રાખે છે. તેથી તેઓ નિયંત્રક કાયદાની અડચણો દૂર કરવા વિપુલ પ્રકારના ભાષાકીય ઉપકરણો રાખે છે (દા.ત. ટોઉબોન લો 1994ની કલમ 120ના પાલન માટે ઈંગ્લિશ શબ્દોની છપાઈ બોલ્ડમાં અને ફ્રેન્ચ અનુવાદ ફાઈન પ્રિન્ટમાં થાય છે, જેથી ફ્રેન્ચ જાહેરાતોમાં અંગ્રેજીનો ઉપયોગ મર્યાદિત બને છે). કોન્ડમ, સિગારેટ જેવા વિવાદાસ્પદ ઉત્પાદનોની જાહેરાતો ઘણા દેશોમાં સરકારી નિયંત્રણને પાત્ર છે. ઉદાહરણ તરીકે મોટાભાગના દેશોમાં તમાકુ ઉદ્યોગ માટે તેમના ઉત્પાદનો અંગે તેમના ગ્રાહકોને સ્વાસ્થ્ય સંબંધી ચેતવણી દર્શાવવી ફરજિયાત છે. વારંવાર જાહેરાતકારો દ્વારા ભાષાશાસ્ત્રીય વૈવિધ્યનો ઉપયોગ સર્જનાત્મક ઉપકરણ તરીકે થાય છે અને આ રીતે તેઓ આવી જરૂરિયાતોની અસર ઘટાડે છે.

ભવિષ્ય

વૈશ્વિક જાહેરાતો

જાહેરાતો વિકાસના પાંચ મોટા તબક્કામાંથી પસાર થઈ છે: ઘરેલુ, નિકાસ, આંતરરાષ્ટ્રીય, બહુ-રાષ્ટ્રીય અને વૈશ્વિક. વૈશ્વિક જાહેરાતકારો માટે ચાર બાબતો છે, સ્પર્ધાત્મક ક્ષમતા, વ્યાપારી હેતુઓ કે જેનું સંતુલન વિશ્વવ્યાપી જાહેરાત બનાવતી વખતે હોવુ જોઈએ: એક અવાજ સાથે બોલતી વખતે બ્રાન્ડનું નિર્માણ, સર્જનાત્મક પ્રક્રિયામાં સ્તરના અર્થતંત્રનો વિકાસ, જાહેરાતની સ્થાનિક અસરકારકતાને મહત્તમ બનાવવી અને કંપનીના અમલીકરણની ઝડપ વધારવી. વૈશ્વિક માર્કેટિંગના ઉત્ક્રાંતિના તબક્કામાંથી વૈશ્વિક જાહેરાત કામગીરીના વિકાસ પર ત્રણ પ્રાથમિક અને પાયાના વિવિધ અભિગમો જન્મ્યા છે: કાર્ય સોંપવા, સ્થાનિક કામગીરી ઉભી કરવી અને વહન થઈ શકે તેવા ખયાલો લાવવા.

કોઈપણ દેશ કે વિસ્તારમાં જાહેરાત સંશોધન એ જાહેરાતની સફળતા નિશ્ચિત કરવાની ચાવી છે. જાહેરાતના કયા પરિબળો અને/અથવા ક્ષણો તેની સફળતાનો આધાર રહેલો છે તે ઓળખવાની ક્ષમતા એ કઈ રીતે સ્તરના અર્થતંત્રોનું વિસ્તરણ થાય છે તે છે. એક વાર કોઈને ખયાલ આવી જાય કે જાહેરાતમાં શું ચાલે છે, તો તે વિચાર અથવા વિચારો કોઈ અન્ય બજારમાંથી પણ આયાત કરી શકાય છે. બજાર સંશોધન માપદંડો, જેવા કે વિચારણા પ્રવાહ, લાગણી પ્રવાહ અને બ્રાન્ડિંગ અભિયાન કોઈ પણ દેશ અથવા પ્રાંતમાં જાહેરખબરોમાં શું ચાલે છે તે અંગે સમજ આપે છે કારણ કે માપદંડોનો આધાર જાહેરાતના દ્રશ્ય નહિ કે શ્રાવ્ય તત્વો હોય છે.

પ્રવાહો-વલણો

ઈન્ટરનેટની નવી શરૂઆત સાથે અનેક નવી જાહેરાત તકો આવી છે. પોપઅપ, ફ્લેશ, બેનર, પોપઅંડર, એડવરગેમિંગ, અને ઈ-મેઈલ જાહેરાતો (છેલ્લુ સામાન્ય રીતે સ્પામનું સ્વરૂપ છે) હવે સમાન સ્થળો છે.

ડિજિટલ વીડિયો રેકોર્ડર (TiVo જેવા) વપરાશકારને કાર્યક્રમ પાછળથી જોવો હોય તો તેના રેકોર્ડિંગ માટે સક્ષમ બનાવે છે અને કમર્શિયલ આવતા હોય તેવા સમયને ફાસ્ટ ફોરવર્ડ કરવા સક્ષમ બનાવે છે. આ ઉપરાંત ટેલિવિઝન કાર્યક્રમોના વેચાણ માટે પ્રી-રેકોર્ડેડ {0બોક્સ-સેટ{/0} વધુને વધુ પ્રમાણમાં અપાતા હોય છે; જેના લીધે ઘણા ઓછા લોકો શો ટીવી પર જુએ છે. આમ છતાં, હકીકત એ છે કે આ સેટ વેચાયેલા હોય છે, એટલે કે આ સેટના વેચાણમાંથી કંપનીને અતિરિક્ત નફો પ્રાપ્ત થશે. આ અસર ખાળવા માટે ઘણા જાહેરાતકારોએ સર્વાઈવર જેવા ટીવી શો પર ઉત્પાદન રજૂઆતની પસંદગી કરી છે.

ખાસ કરીને "મનોરંજક" જાહેરાતોના ઉદયની સાથ કેટલાક લોકોને જાહેરાત એટલી ગમી શકે છે કે તેઓ તેને પાછળથી જોવાનું અથવા મિત્રને બતાવવાની ઈચ્છા રાખે. સામાન્યતઃ જાહેરાત સમાજે હજુ સુધી આને સરળ બનાવ્યુ નથી, જો કે જાહેરાત જોવા અથવા સાંભળવા માગતા કોઈપણ વ્યક્તિ જોઈ શકે તે હેતુથી વ્યાપક વિતરણ માટે કેટલાકે ઈન્ટરનેટનો ઉપયોગ કર્યો છે.

જાહેરાતોના ભવિષ્યને લગતો અન્ય એક મહત્વનો પ્રવાહ વિશેષ બજારનું વધતુ મહત્વ છે જેના માટે વિશેષ અથવા લક્ષ્યિત જાહેરાતોનો ઉપયોગ થાય છે. ઈન્ટરનેટ અને ધી લોન્ગ ટેઈલના સિદ્ધાંત દ્વારા મળેલ લાભથી નિશ્ચિત પ્રેક્ષકો સુધી પહોંચવાની જાહેરાતકારોની ક્ષમતા વધશે. ભૂતકાળમાં, સંદેશો પહોંચાડવાનો સૌથી વધુ અસરકારક રસ્તો હતો કે સૌથી મોટા સમૂહ બજાર પ્રેક્ષકોની સંભાવનાને આવરી લેવી. આમ છતાં વપરાશનો અભ્યાસ, ગ્રાહકોની છબિ અને બ્લોગથી માંડીને સોશિયલ નેટવર્કિંગ સાઈટથી માંડીને કોઈપણ વસ્તુ દ્વારા લાવવામાં આવેલ વિશેષ સામગ્રીની વધતી જતી લોકપ્રિયતા, જાહેરાતકારોને પ્રેક્ષકો આપે છે કે જે પ્રમાણમાં ઓછા છે પરંતુ વધારે સારી રીતે અર્થિત છે, જે દર્શકો માટે વધારે પ્રસ્તુત અને કંપનીના માર્કેટિંગ ઉત્પાદનો માટે વધારે અસરકારક જાહેરાતો તરફ દોરી જાય છે. અન્યોમાં કોમકાસ્ટ સ્પોટલાઈટ(Comcast Spotlight) એ એક એવા જાહેરાતકાર છે કે જે તેમના માગ પર વીડિયો મેનુમાં આ પદ્ધતિનો ઉપયોગ કરે છે. આ જાહેરાતો નિશ્ચિત જૂથને લક્ષ્યમાં રાખે છે અને કોઈ ચોક્કસ કારોબાર વિશે વધારે જાણવા માગતી હોય તેવી કોઈપણ વ્યક્તિ તેને જોઈ શકે છે અથવા તો ઘરે બેઠા-બેઠા તેને કોઈપણ સમયે અમલમાં મૂકી શકે છે. આના કારણે દર્શકો વધારે સક્રિય બને છે અને પોતે જે જાહેરાત જોવા માગતા હોય તેની પસંદગી કરે છે.

જાહેરાત એજન્સીઓના ક્ષેત્રમાં ઉદ્યોગના સતત વૈવિધ્યકરણ અંગે એક સમીક્ષકે નોંધ્યુ છે કે “મોટા વૈશ્વિક ગ્રાહકોને મોટી વૈશ્વિક એજન્સીઓની હવે વધારે જરૂર નથી ”. વિવિધ વૈશ્વિક બજારોમાં બિન-પરંપરાગત એજન્સીઓની વૃદ્ધિ પરથી આ પ્રવાહ પ્રતિબિંબિત થાય છે, જેવી કે કેનેડિયન(Canadian) વ્યાપાર TAXI અને ઓસ્ટ્રેલિયામાં SMARTને "જાહેરાત જગતમાં ક્રાંતિ" તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

અનિયમિત જાહેરાતોમાં કંપનીઓ પોતાના ઉત્પાદન માટે જાહેરાત બનાવવા જાહેર સ્પર્ધાઓ રાખે છે અને વિજેતા(ઓ)ને ઈનામ આપવાની સાથે તેમાંથી જે ઉત્તમ હોય તેને વિશાળ વિતરણ માટે પસંદ કરવામાં આવે છે. 2007 સુપર બોલ દરમિયાન પેપ્સીકો(PepsiCo)એ ચીપ્સની બ્રાન્ડ ડોરિટોસ(Doritos) માટે 30 સેકન્ડની ટેલિવિઝન જાહેરાત બનાવવા માટે આવી સ્પર્ધા રાખી હતી, વિજેતાને રોકડ ઈનામ અપાયુ હતુ. શેવરલેટે(Chevrolet) તેઓની ટાહો શ્રેણીના SUV માટે આ પ્રકારની સ્પર્ધા રાખી હતી. જો કે આ પ્રકારની જાહેરાતો હજુ બાલ્યાવસ્થામાં છે. સ્વતંત્ર અનિયમિતો માટે એક વિશેષના સર્જનથી આખરે કદાચ જાહેરાત એજન્સીઓનું મહત્વ ઘટી શકે છે.

જાહેરાત સંશોધન

મુખ્ય લેખ: Advertising research

જાહેરાત સંશોધન એ સંશોધનનો તજજ્ઞ-વિશેષ પ્રકાર છે કે જે જાહેરાતોની અસરકારકતા અને ક્ષમતા સુધારવા માટે કામ કરે છે. તેમાં સંશોધનના સંખ્યાબંધ સ્વરૂપોનો સમાવેશ થાય છે કે જેઓ વિવિધ કાર્ય-પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરે છે. જાહેરાત સંશોધનમાં જાહેરાત/અભિયાનની પૂર્વ-ચકાસણી (કોપી ટેસ્ટિંગ તરીકે પણ ઓળખાય છે) અને બાદની ચકાસણીનો સમાવેશ થાય છે-- જાહેરાત પ્રસારિત થાય તે પહેલા તે કેવુ પ્રદર્શન કરશે તે માટે પૂર્વ-ચકાસણી અને જાહેરાત પ્રસારિત થયા બાદ ગ્રાહક પર જાહેરાત/અભિયાનની બજારમાં અસર સુનિશ્ચિત કરવા બાદની ચકાસણી કરાય છે. નિરંતર જાહેરાત ટ્રેકિંગ અને કમ્યુનિકસ પદ્ધતિઓ બાદની જાહેરાત ચકાસણી સંશોધનના ઉચિત ઉદાહરણો છે.

વધુ જુઓ

• એડવર્ટાઈઝિંગ એડસ્ટોક
• બાળકો પર જાહેરખબરો
• અમેરિકન એડવર્ટાઈઝિંગ ફેડરેશન હોલ ઓફ ફેમ
• બ્રાન્ડેડ સામગ્રી
• ક્લાસિફાઈડ જાહેરાતો
• પ્રત્યાયન ડિઝાઈન
• અતિક્રમણ
• કુલ હંટિગ
• નકલ ચકાસણી
• નકલલેખન

• ગ્રાફિક ડિઝાઈન
• સંકલિત માર્કેટિંગ સંદશાવ્યવહાર
• વરિષ્ઠ માધ્યમ સર્જ
• સ્થાનિક જાહેરાત
• બજાર ભરાવો
• મોબાઇલ માર્કેટિંગ
• પ્રદર્શન આધારિત જાહેરાતો
• અર્ધ-કાર્યક્રમ
• જાહેર સંબંધો
• વાસ્તવિક માર્કેટિંગ

• SEO કોપીરાઈટિંગ
• જાહેરાતમાં સેક્સ
• આંચકો જાહેરાત
• શોકવર્ટાઈસિંગ
• તમાકુ જાહેરાતો
• વીડિયો વાણિજ્ય
• વીડિયો સમાચાર પ્રસારણ
• વાઈરલ માર્કેટિંગg
• દ્રશ્ય પ્રત્યાયન
• વેબ વિશ્લેષક
• જાહેરાતકારોનું વિશ્વ સંગઠન(World Federation of અદ્વેર્તીસેર્સ)

ગ્રંથસૂચિ

• એન્થોની,એ,એડબો એયુ (2007)પ્રોફેસર, ઇતિહાસ અને ભૂગોળ
• ભાટિયા, તેજ કે. 2000. ગ્રામીણ ભારતમાં જાહેરાતોઃ ભાષા માર્કેટિંગ પ્રત્યાયન અને ઉપભોકતાવાદ (Advertising in Rural India: Language, Marketing Communication, and Consumerism). એશિયા અને આફ્રિકાની ભાષાઓ અને સંસ્કૃતિના અભ્યાસ માટેની સંસ્થા. ટોકિયો યુનિવર્સિટી ઓફ ફોરેન સ્ટડીસ. ટોકિયો પ્રેસ: જાપાન. ISBN 4-87297-782-3
• આર્થર રિચર્ડ્સ, કેન્ટ યુએસએ (2008) ટીચર, પાઈરેટ, રેનેસાં મેન(Teacher, Pirate, renaissance man)
• ક્લાર્ક, એરિક, "ધી વોન્ટ મેકર્સ(The Want Makers)", વાઈકિંગ, 1988. ISBN 0340320281
• કુક, ગાય (2001 2જી આવૃત્તિ) "ધી ડિસક્લોઝર ઓફ એડવર્ટાઈઝિંગ(The Discourse of Advertising)", લંડન: રુટલેજ, ISBN 0-415-23455-7
• ગ્રેડોન, શારિ (2003) "મેડ યુ લુક - હાઉ એડવર્ટાઈઝિંગ વર્ક્સ એન્ડ વાય યુ શુડ નો (Made You Look - How Advertising Works and Why You Should Know)", ટોરોન્ટો: એન્નિક પ્રેસ, ISBN 1-55037-814-7
• જ્હોન્સન, જે. ડગલાસ, "એડવર્ટાઈઝિંગ ટુડે (Advertising Today)", શિકાગો: સાયન્સ રીસર્ચ એસોસિએટ્સ, 1978. ISBN 0-574-19355-3
• ક્લેઈન, નાઓમી (2000) નો લોગો (No Logo) . હાર્પર-કોલિન્સ, ISBN 0-00-653040-0
• ક્લેપ્પનર, ઓટ્ટો, "એડવર્ટાઈઝિંગ પ્રોસીડ્યુર(Advertising Procedure)", એંગ્લેવુડ ક્લિફ્સ, N.J., પ્રેન્ટાઈસ-હોલ, 1966.
• કોટાબે, માસાકિ અને ક્રિસ્ટિઅન હેલ્સેન, ગ્લોબલ માર્કેટિંગ મેનેજમેન્ટ(Global Marketing Management), 3જી આવૃત્તિ , જ્હોન વિલી એન્ડ સન્સ, ઈન્ક, પબ્લિશર્સ, કોપીરાઈટ 2004, ISBN 0-471-23062-6
• લર્મર, રિચાર્ડ; સિમોન્સ, માર્ક, પૂન્ક માર્કેટિંગ, ન્યુ યોર્કઃ હાર્પર કોલીન્સ, 2007.ISBN 978-0-06-115110-1 (ક્ન્ઝ્યુમર માર્કેટિંગની જર્નલ 24(7), 2007માં મેરીલીન સ્ક્રીઝીના પુસ્તકની સમીક્ષા)
• લીઅર્સ, જેક્સન, ફેબલ્સ ઓફ એબન્ડન્સઃ અ કલ્ચરલ હીસ્ટ્રી ઓફ એડવર્ટાઈઝિંગ ઈન અમેરિકા (Fables of Abundance: A Cultural History of Advertising in America) , બેઝિક બુક્સ, 1995, ISBN 0465090753
• લીઓન, જોસ લુઈસ (1996) "લોસ ઈફેક્ટોસ ડે લા પબ્લિસિડાડ(Los effectos de la publicidad)". બાર્સેલોના: એરિઅલ, ISBN 84-344-1266-7
• લીઓન, જોસ લુઈસ (2001) "મિટોએનાલિસિસ પબ્લિસિડાડ(Mitoanálisis de la publicidad)". બાર્સેલોના. એરિઅલ, ISBN 84-344-1285-3

મેકફોલ, લિઝ (2004) જાહેરાતોઃ એક સાંસ્કૃતિક અર્થતંત્ર(Advertising: a cultural economy). લંડન, સેજ

• મુલવિહિલ, ડોનાલ્ડ એફ., "નાની કંપનીઓ માટે બજાર સંશોધન", માર્કેટિંગની જરનલ, Vol. 16, No. 2, ઓક્ટો., 1951, pp. 179–183.
• પેકાર્ડ, વેન્સ, છૂપા ઉત્પ્રેરકો(The Hidden Persuaders) , ન્યૂ યોર્ક, ડી. મેકકે કુ., 1957.
• પેટલે, જુલિઅન (2002) "જાહેરાતો". North Mankato, Minnesota: Smart Apple Media., ISBN 1-58340-255-1
• યંગ, ચાર્લ્સ ઈ., ધી એડવર્ટાઈઝિંગ હેન્ડબુક (he Advertising Handbook), આઈડિયાસ ઈન ફ્લાઈટ, સીએટલ, WA એપ્રિલ 2005, ISBN 0-9765574-0-1
• વેરનિક, એન્ડ્ર્યુ (1991) "પ્રોત્સાહન સંસ્કૃતિઃ જાહેરા, વિચારધારા અને પ્રતિકાત્મક અભિવ્યક્તિ(Promotional Culture: Advertising, Ideology and Symbolic ક્ષ્પ્રેસ્સિઓન્) (સિદ્ધાંત, સંસ્કૃતિ & સમાજ એસ.)", લંડન: સેજ પબ્લિકેશન્સ લિમિટેડ, ISBN 0-8039-8390-5

જાહેરાત ટીકાકારો

• બેઈન્સ, પૌલ. (2001) "એ પાઈ ઈન ધી ફેસ" ઓલ્ટરનેટિવ જરનલમાં, સ્પ્રિંગ 2001 v27 i2 p14. રીટ્રાઈવ્ડ: ઈન્ફોટ્રેક વેબ: એક્સપાન્ડેડ એકેડેમિક ASAP પ્લસ. (24/07/2002).
• બ્લિસ્સેટ, લ્યુથર: હેન્ડબુચ ડેર કોમ્યુનિકેશન્સગુરિલ્લા(Handbuch der Kommunikationsguerilla). એસોસિએશન, ઓગસ્ટ 2001, ISBN 978-3-922611-64-6.
• બોઈલર, ડેવિડ: મૌન ચોરી(Silent થેફ્ટ)માં. આપણી સહિયારી સંપત્તિની ખાનગી લૂટ, રુટલેજ, ન્યૂયોર્ક, ફેબ્રુઆરી 2003, ISBN 9780415944823, ISBN 0415944821
• ચોમ્સ્કી, નોઆમ. ઉત્પાદન મંજૂરી (Manufacturing Consent)
• ડે કેર્ટીઉ, મિશેલ. (1984) રોજિંદા જીવનની કાર્યશૈલી(The Practice of Everyday Life). બર્કલે, લંડન: યુનિવર્સિટી ઓફ કેલિફોર્નિયા પ્રેસ.
• ફ્રેન્ક, જ્યોર્જ: મેન્ટલર કેપિટાલિસમસ(Mentaler Kapitalismus). એઈન પોલિટિશ ઓકોનોમિ દેસ જેઈસ્ટીસ(Eine politische Ökonomie des Geistes). 1આવૃત્તિ. કાર્લ હાન્સર, ઓગસ્ટ 2005, ISBN 978-3-446-20687-8
• ફ્રેન્ક, જ્યોર્જ: ઓકોનોમિ દેર ઓફમેર્ક્સેમકેઈટ(Ökonomie der Aufmerksamkeit). એઈન એન્ટવર્ફ(Ein Entwurf). 1આવૃત્તિ. કાર્લ હાન્સર, મર્ઝ 1998, ISBN 978-3-446-19348-2.
• ફ્રેસર, નેન્સી. (2000) "જાહેરક્ષેત્ર અંગે પુનઃવિચારઃ હકીકતમાં અસ્તિત્વ ધરાવતી લોકશાહીની ટીકામાં યોગદાન" એસ. (આવૃત્તિ) દરમિયાન, ધી કલ્ચરલ સ્ટડીસ રીડર(The Cultural Studies Reader). લંડન અને ન્યૂ યોર્ક, રુટલેજ.
• ગોલ્ડમેન, ડેબ્રા. (1999) એડવીકમાં "ઉપભોકતા લોકશાહી".Com , નવે22, 1999 v36 i47 p13. www.adweek.com (8/08/2002): લેવામાં આવેલ
• હેબરમાસ, જુર્ગન. (c1989) જાહેરક્ષેત્રનું માળખાકીય રૂપાંતરઃ The Structural Transformation of the Public Sphere: બુર્જુઆ સમાજની શ્રેણીમાં પૂછપરછ. કેમ્બ્રિજ, સમૂહ.: MIT પ્રેસ.
• હાર્કિન, જેમ્સ. (1996) "લોગો ફરી યુદ્ધ કરે છે" ન્યૂ સ્ટેટ્સમેનમાં, જુન 18, 20001 v130 i4542 p25. ઈન્ફોટ્રેક વેબ: એક્સપાન્ડેડ એકેડેમિક ASAP પ્લસ: માંથી લેવામાં આવેલ છે(8/08/2002).
• હોપનર, ફ્રિડરિક જ્યોર્જ (1976). વર્બાઉચેરવેરહોલ્ટન. સ્ટટગ્રાટ: કોહલહેમર (શહેરી TB).
• હોફમેન્ન, હાન્સ-જોઆચિમ(). વેર્બેસાયકોલોજી. બર્લિન ડીગ્રુઈટર (સેમ્મલંગ ગોશેન 5009).
• હોજ, આર અને ક્રેસ, જી. (1988) સાજિક સાંકેતિકતા( Social Semiotics) . કેમ્બ્રિજ: પોલાઈટી પ્રેસ.
• હોલ્ટ, ડી. (2002) "બ્રાન્ડ શા માટે તકલીફનું કારણ બને છે?(Why Brands Cause Trouble?) ઉપભોકતા સંસ્કૃતિ અને બ્રાન્ડિંગનો દ્વંધાત્મક સિદ્ધાંત" ઉપભોકતા સંશોધનની જરનલમાં, જુન 2002 v29 i1 p70(21). ઈન્ફોટ્રેક વેબ: એક્સપાન્ડેડ એકેડેમિક ASAP પ્લસ: માંથી લેવામાં આવેલ છે(29/07/2002).
• હોર્કહેઈમર, મેક્સ અને એડોર્નો, થીઓડોર ડબલ્યુ. (1973) જ્ઞાનનું દ્વંધ. લંડનઃ એલેન લેન.
• ઈર્લે, માર્ટિન & બુસ્સમેન્ન, વોલ્ફ્સ (1983, Hrsg.). માર્કેટસાયકોલોજી.હેન્ડબુચ ડેર સાયકોલોજી(Handbuch der Psychologie), Vol. 12., 2. હાલબ્બાંડે. 1હાલબ્બાંડઃ માર્કેટ સાયરકોલોજી અલ્સ સોઝિઅલવિસ્સેનશાફ્ટ. 2. હાલબ્બાંડઃ: મેથોડેન અંડ એનવેન્ડુનજેન ઈન ડેર માર્કેટસાયકોલોજી. ગોટ્ટિનજેનઃહોગરેફ
• ઝુલી, સુત. (2006) સંચયનો તમાશો. માધ્યમોમાં નિબંધ. સંસ્કૃતિ અને રાજકારણ(Culture & Politics), પીટર લેંગ પબ્લિશિંગ (જુન 24, 2006), ISBN 0820479047, ISBN 978-0820479040
• ઝુલી, સુત (1990) જાહેરાતની સંહિતાઃ The Codes of Advertising: અંધશ્રદ્ધા અને અર્થનું રાજકીય અર્થતંત્ર(Fetishism and the political Economy of મેઅનીંગ), રુટલેજ; 1 આવૃત્તિ (ડિસેમ્બર 12, 1990), ISBN 041590353X, ISBN 978-0415903530
• ઝુલી, સુત, લેઈસ્સ, વિલિયમ, ક્િન, સ્ટીફન, બોટ્ટેરિલ્લ, જેક્વેલિન (2005): જાહેરાતમાં સામાજિક પ્રત્યાયનઃ મધ્યસ્થ બજાર-સ્થળમાં વપરાશ (Social Communication in Advertising: Consumption in the Mediated માર્કેત્પ્લાચે), રુટલેજ; 3 આવૃત્તિ (September 28, 2005), ISBN 0415966760, ISBN 978-0415966764
• કૈસર, આન્દ્રેસ (1980, Hrsg.). વેરબંગ. થીયર અંડ પ્રાક્સિસ વેરબ્લિચર બિઈનફ્લુસ્સંગ. મય્નચેનઃવાહલેન.
• કિલબોર્ન, જીન: મારો પ્રેમ ના ખરીદી શકેઃ જાહેરાતો આપણા વિચારવાની અનુભવવાની તરાહ કઈ રીતે બદલે છે(Can't Buy My Love: How Advertising Changes the Way We Think and ફિલ), ફ્રી પ્રેસ; 1 આવૃત્તિ (નવેમ્બર 2, 2000), ISBN 0684866005
• ક્લેઈન, નાઓમી.(2000) નો લોગો(No Logo): ટેકિંગ એઈમ એટ ધી બ્રાન્ડ બુલિસ. ન્યૂયોર્કઃ પિકાડોર.
• કોર્ટેન, ડેવિડ. (1995) જ્યારે કોર્પોરેશનો જગત પર શાસન કરે(When Corporations Rule the World). 2આવૃત્તિ 2001: બેર્રેટ્ટ-કોહલેર, સેન ફ્રાન્સિસ્કો, કેલિફોર્નિયા, ISBN 1-887208-04-6
• લાશ, ક્રિસ્ટોફર: ઝેઈટેલ્ટર ડીસ નાર્ઝિસ્મસ(Zeitalter des Narzissmus). 1આવૃત્તિ.હોફમન અંડ કેમ્પ, હેમ્બર્ગ 1995.
• લાશ, ક્રિસ્ટોફર. આત્મમોહની સંસ્કૃતિ: નાશ થતી અપેક્ષાઓના યુગમાં અમેરિકન જીવન, નોર્ટન, ન્યૂયોર્ક, ISBN 978-0393307382
• લાસ્ન, કાલ્લે. (2000) કલ્ચરલ જામ(Culture જામ): હાઉ ટુ રીવર્સ અમેરિકાસ સુસાઈઢલ કન્ઝ્યુમર બિંગ- એન્ડ વાય વી મસ્ટ, હાર્પર પેપરબેક્સ (નવેમ્બર 7, 2000), ISBN 0688178057

ISBN 978-0688178055

• લાસ્ન, કાલ્લે.(1999) કલ્ચરલ જામ(Culture જામ): ધી અનકુલિંગ ઓફ અમેરિકા, વિલિયમ એન્ડ મોરો કંપની(William Morrow & Company); પ્રથમ આવૃત્તિ (નવેમ્બર 1999), ISBN 0688156568, ISBN 978-0688156565
• લીસ, લોરેટ્ટા, (1998) "શહેરી જનજાગૃતિ અને ગલી" નિકોલસ આર ફીફે(આવૃત્તિ) ઈમેજિસ ઓફ સ્ટ્રીટ: પ્લાનિંગ, આઈડેન્ટિટી એન્ડ કંટ્રોલ ઈન પબ્લિક સ્પેસ. લંડન, ન્યૂ યોર્ક, રુટલેજ.
• લેઈસ, વિલિયમ: (1990) જાહેરાતમાં સામાજિક પ્રત્યાયન(Social Communication in Advertising), રુટલેજ; 2 આવૃત્તિ (જુલાઈ 27, 1990), ISBN 0415903548, ISBN 978-0415903547
• લેમ્કે, જે એલ. (1995) ટેક્સ્ટ્યુઅલ પોલિટિક્સ: ડિસકોર્સ એન્ડ સોશિયલ ડાયનેમિક્સ. લંડન: ટેલર & ફ્રાન્સિસ.
• લિવિંગસ્ટોન, સોનિયા અને લુન્ટ, પીટર. (1994) ટેલિવિઝન પર વાટાઘાટો: પ્રેક્ષકોની ભાગીદારી અને જાહેર ચર્ચા. લંડન & ન્યૂયોર્ક: રુટલેજ.
• લોવ,એરિક. (2001) માધ્યમ અને સાંસ્કૃતિક ઉત્પાદન (The Media and Cultural Production). લંડન: સેજ પ્રકાશન.
• મેકચેસ્ની, રોબર્ટ ડબલ્યુ., સ્ટોલ્ઝફુસ, ડુએન સી.એસ અને નેરોન, જ્હોન સી, (2007) જાહેરતોમાંથી મુક્તિ: ઈ. ડબલ્યુ. સ્ક્રિપ્સના શિકાગો અખતરા (પ્રત્યાયનનો ઇતિહાસ), યુનિ. ઓફ ઈલિઓનિસ Pr (30 માર્ચ 2007)
• મેકચેસ્ની, રોબર્ટ ડબલ્યુ. “માધ્યમનું રાજકીય અર્થતંત્રઃ સ્થાયી મુદ્દાઓ અને ઉદભવતી દ્વિધાઓ”. Monthly Review Press, New York, (May 1, 2008), ISBN 978-1583671610
• મુલાર્ઝ, સ્ટીફન. જાહેરાતની નકારાત્મક અસરો. http://www.mularzart.com/writings/THE%20NEGATIVE%20EFFECTS%20OF%20ADVERTISING.pdf સંગ્રહિત ૨૦૦૯-૦૩-૧૮ ના રોજ વેબેક મશિન
• પ્રોથર્સ, લિસા (1998) "કલ્ચરલ જામિંગ: ખરાબ વિષયોમાં પેડ્રો કાર્વાજલ સાથે પ્રશ્નોત્તરી: રોજિંદા જીવન માટે રાજકીય શિક્ષણ. http://www.eserver.org/bs/37/prothers.htm (1/08/2002):માંથી લેવામાં આવેલ
• ક્વાર્ટ, એલિસ્સા: બ્રાન્ડેડ. વાઈ વિર ગેકૌફ્ટ અંડ વેરકૌફ્ટ વેર્ડેન. રેઈમેન્ન, માર્ઝ 2003, ISBN 978-3-570-50029-3.
• રિશટર, હાન્સ-જુર્ગન (1977). એઈનફુહરંગ ઈન ડીસ ઈમેજ-માર્કેટિંગ. ફેલ્ડથીઅરેટિશ ફોરશુંગ. સ્ટટગ્રાટ: કોહલહેમર (શહેરી TB).
• રોર્ટી, જેમ્સ: “આપણા માલિકનો અવાજઃ જાહેરાત(Our Master's Voice: Advertising)” એયર કું. પબ(Ayer Co Pub), 1976, ISBN 10: 0405080441 / 0-405-08044-1, ISBN 9780405080449
• શોમોલ્ડર્સ, ગુંટેર(1978). વેરહાલ્ટેન્સફોર્શુંગ ઈન વિરટ્શાફ્ટ્સલેબેન. રેઈનબેક: રોવોહલ્ટ.
• શ્મિડ્ટ, એસ. જે. & સ્પાઈબ, બી. (1994ડાઈ ગેબુર્ટ ડીર શોનેન બિલ્ડર(1994)
• શ્મિડ્ટ, એસ. જે. & સ્પાઈબ, બી. (1995વેરબંગ, મેડિઅન અંડ કલ્ચર, વેસ્ટડ્યુટશેચર વેરાલ્ગ, 1995, ઓપ્લાડેન
• સિંકલેઈર, અપ્ટોન(1919): ધી બ્રાસ ચેક
• સ્ટુઅર્ટ, ઈવેન. સભાનતાના કપ્તાનોઃ જાહેરાતો અને ઉપભોકતા સંસ્કૃતિના મૂળિયા, પાયાના પુસ્તકો(Captains of Consciousness: Advertising and the Social Roots of the Consumer Culture, Basic Books), ISBN 9780465021550, ISBN 0465021557
• વિલિઅમ્સન, જ્યુડિથ (1994): જાહેરાતોની વ્યાખ્યા(Decoding Advertisements) (ખયાલો પ્રગતિ હેઠળ), મારિઓન બોયાર્સ પબ્લિશર્સ લિમિટેડ(Marion Boyars Publishers Ltd) (March 1, 1994),ISBN 0714526150, ISBN 978-0714526157

બાહ્ય લિંક્સ

• એડવર્ટાઈઝિંગ એજ્યુકેશનલ ફાઉન્ડેશન સંગ્રહિત ૨૦૦૯-૦૪-૨૦ ના રોજ વેબેક મશિન, સંગ્રહિત જાહેરખબરો વર્ગખંડ સ્રોત દર્શાવે છે
• એડ*એસેસ -- ડ્યુક યુનિવર્સિટી લાઈબ્રેરીનું ડિજિટલ કલેક્શન 7,000થી વધુ અમેરિકી અને કેનેડિયન જાહેરાતો, 1911-1955ના સમયની, પાંચ ઉત્પાદન શ્રેણીઓનો સમાવેશ - સૌંદર્ય અને આરોગ્ય, રેડિયો, ટેલિવિઝન, પરિવહન, અને વિશ્વયુદ્ધ II પ્રોપગેન્ડા.
• અમેરિકામાં જાહેરાતોનો ઉદભવ -- ડ્યુક યુનિવર્સિટી લાઈબ્રેરીનું ડિજિટલ કલેક્શન - 1850થી 1920 સુધીની 9,000 જાહેરાત વસ્તુઓ અને પ્રકાશનોનો સમાવેશ, ઉપભોકતા સંસ્કૃતિના ઉદભવનું ઉદાહરણ અને યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સમાં વ્યવસાયિક જાહેરાત ઉદ્યોગનો જન્મ.
• વિલિયમ એફ. એઈસ્નસ મ્યુઝિયમ ઓફ એડવર્ટાઈઝિંગ એન્ડ ડિઝાઈન પર ઓન-લાઈન દર્શાવે છે