મુનિ પુણ્યવિજયજી

મુનિ પુણ્યવિજયજી (૨૭ ઓક્ટોબર ૧૮૯૫-૧૪ જૂન ૧૯૭૧) જૈન ધર્મના શ્વેતાંબર સંપ્રદાયના એક સાધુ, સંશોધક અને સંપાદક હતા.

પ્રારંભિક જીવન

તેમનો જન્મ ૧૮૯૫માં ૨૭મી ઓક્ટોબરના રોજ ખેડા જિલ્લાના કપડવંજ ગામમાં થયો હતો. તેમનું જન્મસમયનું નામ મણિલાલ ડાહ્યાભાઈ દોશી હતું અને તેમણે મુંબઈમાં અંગ્રેજીમાં છ ધોરણ સુધી અભ્યાસ કર્યો હતો. ૧૯૦૯માં તેમણે જૈન ધર્મની દીક્ષા લીધી હતી.

કાર્ય

દીક્ષા બાદ તેમણે સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત ભાષાઓના સાહિત્યનો 'તલસ્પર્શી અભ્યાસ' કર્યો હતો. સાથે જ, તેઓ નાગરીલિપિના નિષ્ણાત હતા.

લેખક રજની વ્યાસના અનુસાર, તેમણે 'હસ્તલિઈખત પ્રતોમાં સચવાયેલા આપણા જ્ઞાનભંડારોને વેડફાઈ જતો બચાવી તેને જાળવાનું બહુમૂલ્ય કાર્ય કર્યું છે.' પાટણમાં હજાર વર્ષ જૂની પંદર હજારથી પણ વધુ હસ્તપ્રતો અવ્યવસ્થિત દશામાં હતી જેને તેમણે વ્યવસ્થિત કરી પાટણમાં 'હેમચંદ્રાચાર્ય જૈન જ્ઞાનમંદિર'ની સ્થાપના કરી હતી. તે સિવાય તેમણે 'ખંભાત, જેસલમેર, પાલિતાણા, જોધપુર, વડોદરા, અમદાવાદ વગેરેના આવા જ્ઞાનભંડારો'ને વ્યવસ્થિત કરી સૂચિઓ બનાવવાનું કાર્ય કર્યું હતું. હસ્તપ્રતોની લિપિ ઉકેલવાના કામની જોડે જ પ્રાચીન સિક્કાઓના અને મૂર્તિઓના સમય નક્કી કરવાનું પણ તેઓ શીખ્યા હતા.

તેમણે જૈન આગમોનો અભ્યાસ કર્યો હતો અને તેની પુનર્વાચનાઓ બનાવી હતી. 'લહિયાઓની મદદથી તેનાં સંપાદનો કર્યાં' પરંતુ 'લહિયાઓને ચૂકવવાની રકમ પણ તેમની પાસે ન હતી.' તેમને મદદ ન મળે તો ક્યારેય કોઈની પાસે કંઈ જ માંગતા જ નહીં; જેથી તેમને કાર્યોમાં મુસીબત ખૂબ જ પડતી. આ વાત વિશે કસ્તુરભાઈ લાલભાઈને ખબર પડતાં તેમણે સામે ચાલીને બધી સગવડો કરી આપી હતી. તે બંનેના જ પ્રયાસોથી લાલભાઈ દલપતભાઈ સંગ્રહાલયની સ્થાપના થઈ હતી.

ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનું વીસમું અધિવેશન અમદાવાદમાં ૧૯૫૯ના વર્ષમાં મળ્યું હતું જેમાં તેઓ ઇતિહાસ-પુરાતત્ત્વ વિભાગના પ્રમુખ હતા. તેઓ ૧૯૬૧માં કાશ્મીરમાં મળેલી ઑલ ઈન્ડિયા ઓરિએન્ટલ કૉન્ફરન્સના એકવીસમા અધિવેશનમાં પ્રાકૃત અને જૈનધર્મ વિભાગના અધ્યક્ષ પણ હતા અને સાથે જ ૧૯૭૦માં અમેરિકાની ઓરિએન્ટલ સોસાયટીના માનાર્હ સભ્ય બન્યા હતા. રજની વ્યાસ તેમને 'પરંપરાને જાળવનાર સાધુ તરીકે આદરણીય આદર્શ મૂર્તિ' ગણાવે છે.

મૃત્યુ

પ્રોસ્ટેટની શસ્ત્રક્રિયા બાદ તેમનું ૧૪મી જૂન ૧૯૭૧ના રોજ મુંબઈમાં અવસાન થયું.