ફૂલ

ઘણી વખત મ્હોર કે ખીલેલા ફૂલ તરીકે જાણીતા ફૂલ સપુષ્પ વનસ્પતિનું પ્રજનન અંગ છે. બીજ ઉત્પાદનની જૈવિક પ્રક્રિયામાં ફૂલ નર પરાગરજને માદા અંડકોષના મિલનમાં મધ્યસ્થી બને છે. આ પ્રક્રિયાની શરૂઆત પરાગનયનથી થાય છે અને તેના પછી પરાગાધાન થતાં બીજોની સંરચના અને ફેલાવો થાય છે. ઊંચા છોડ માટે જોઈએ તો તેના બીજ આગામી પેઢીના છે અને તેનો મુખ્ય ધ્યેય તેઓ જે ખાસ પ્રજાતિના છે તેનો વ્યાપ વિસ્તારવાનો છે. છોડ પરના ફૂલોના સમૂહને પુષ્પવિન્યાસ કહેવાય છે.

ફૂલોની ૧૨ પ્રજાતિ સાથેનું ચિત્ર કે જુદી-જુદી પ્રજાતિના ફૂલોનું ઝૂમખુંં

વધુમાં સપુષ્પ વનસ્પતિનાં પ્રજનનાંગોની સેવા કરતાં ફૂલો લાંબા સમય સુધી તાજા રહે તે જરૂરી છે. તેનો ઉપયોગ માણસો મુખ્યત્વે વાતાવરણને પ્રફુલ્લિત કરવાની સાથે ખોરાક તરીકે પણ કરે છે.

ફૂલોનો વિકાસ અને પરાગરજનો ફેલાવો

ફૂલોના છોડે સામાન્ય રીતે તેની પરાગરજ (pollen)ના ટ્રાન્સફર માટે ઠીક-ઠીક કહી શકાય તેવું દબાણ કરવું પડતું હોય છે. તેનું પ્રતિબિંબ ફૂલોના આકાર અને છોડવાઓની વર્તણૂકમાં પણ પડે છે. ઘણા બધા વાહકો દ્વારા છોડવાઓ વચ્ચે પરાગરજ ટ્રાન્સફર થતી હોવાની શક્યતા છે. કેટલાક છોડ (એનઇમોફિલી (anemophily)) પવનનો અને કેટલાક (હાઇડ્રોફિલી (hydrophily)) પાણીનો ઉપયોગ કરે છે. આ સિવાય બીજા વાહકોમાં જંતુઓ (એન્ટોમિફિલી (entomophily)), પક્ષીઓ (ઓર્નિથોફિલી (ornithophily)), ચામાચિડીયા (ચિરોપ્ટેરોફિલી (chiropterophily)) કે અન્ય પ્રાણીઓનો સમાવેશ થાય છે. કેટલાક બહુવિધ વાહકોનો ઉપયોગ કરે છે, પરંતુ ઘણા હાઇલી સ્પેશિયલાઇઝડ્ છે.

ક્લેઇસ્ટોગેમસ ફૂલ (Cleistogamous flower) પોતાનું પરાગનયન જાતે જ કરે છે, તેના પછી તે સંભવતઃ ખૂલતા નથી.વાયોલા અને સાલ્વિયાની ઘણી પ્રજાતિઓ આ પ્રકારના ફૂલો તરીકે જાણીતી છે.

પરાગ રજ માટે વીજાણુ વાહકોનો ઉપયોગ કરતાં છોડવાના ફૂલોમાંથી સામાન્ય રીતે દ્રવ્ય (nectar) ઝરતું હોય છે અને આ દ્રવ્યના લીધે પ્રાણીઓ તેની તરફ ખેંચાય છે. કેટલાક ફૂલોમાં પેટર્ન હોય છે, જેને નેક્ટર ગાઇડ્સ (nectar guides) કહેવાય છે, જે દર્શાવે છે કે પરાગ રજ વાહકો ક્યાંથી દ્રવ્ય પાસે આવે છે. ફૂલો સુગંધ અને રંગ દ્વારા પરાગ રજ વાહકોને આકર્ષે છે. બીજા કેટલાક ફૂલો તો પરાગ રજ વાહકોને આકર્ષવા માટે તેનું અનુકરણ કરે છે.ઉદાહરણ તરીકે જોઈએ તો ઓર્કિડની કેટલીક પ્રજાતિઓ રંગ, આકાર અને ગંધની રીતે માદા બીજ સાથે સામ્યતા ધરાવતા ફૂલોનું ઉત્પાદન કરે છે. આકારમાં વિશિષ્ટતા ધરાવતા અને પુંકેસર (stamen) સાથે વ્યવસ્થા ધરાવતા ફૂલો પરાગ રજની વાહકના શરીરમાં થયેલી ટ્રાન્સફર સુનિશ્ચિત કરે છે, વાહક ત્યાં દ્રવ્ય, પરાગ રજ કે સહયોગીના લીધે ત્યાં આકર્ષાઈને આવ્યો હોય છે.વાહક એક જ પ્રજાતિના ફૂલોથી આકર્ષાયા પછી તેની તલાશ આદરે છે અને પરાગ રજને તે ફૂલની પુષ્પયોનિ (stigma)માં ટ્રાન્સફર કરે છે, આ જ પ્રક્રિયા ક્રમશઃ તે બીજા પૂલો પર કરે છે.

કોલિસ્ટરમોન સિટ્રીનસ ફૂલ

એનેમોફિલસ ફૂલો (Anemophilous flower) એક ફુલથી બીજા ફૂલ સુધી પરાગ રજના પ્રસાર માટે પવનનો ઉપયોગ કરે છે.ઉદાહરણોમાં ઘાસ, ભોજપત્રના ઝાડ, રાગવીડ અને મેપલ્સનો સમાવેશ થાય છે. તેઓને પોલીનેટર્સને આકર્ષવાની કોઈ જરૂર પડતી નથી, આથી તેઓના ફૂલો આકર્ષક હોતા નથી. જુદા-જુદા ફૂલોમાં નર અને માદાના રિપ્રોડક્ટિવ ઓર્ગન્સ મળી આવતા હોય છે, નર ફૂલોમાં લાંબા તંતુ હોય છે જે તે પુંકેસર હોવાનો નિર્દેશ પૂરો પાડે છે, માદા ફૂલોમાં પુષ્પયોનિ જેવા લાંબા પીછા હોય છે. પ્રાણી દ્વારા ફળીકૃત થયેલા ફૂલો વધારે દાણાદાર, ભેજવાળા અને પ્રોટીન (protein)ની રીતે સમૃદ્ધ હોય છે. એનેમોફિલસ ફૂલ ઓછા દાણાદાર, અત્યંત હળવા અને પ્રાણીઓ માટે ઓછું પોષણમૂલ્ય ધરાવતા હોય છે.

મોર્ફોલોજી

ફ્લાવરિંગ પ્લાન્ટ્સ હીટરોસ્પોરેન્ગિયેટ બે પ્રકારના રિપ્રોડક્ટિવ બીજકણ (spore)નું ઉત્પાદન કરે છે. પરાગ રજ (pollen) (નર બીજ) અને બીજાંડ (ovule) (માંદા બીજ) જુદા-જુદા અંગો (organs)નું ઉત્પાદન કરે છે, પરંતુ બિસ્પોરેન્ગિયેટ સ્ટ્રોબિલસ નામનું ખાસ ફૂલ બંને પ્રકારના અંગ ધરાવે છે.

ટૂંકા ઇન્ટરનોડ્સ અને બેરિંગની સાથે સુધારેલી દાંડી (stem) ધરાવતા ફૂલના નોડ્સ (nodes) અને બંધારણોના લીધે પાંદડા (leaves) સંભવતઃ મોટાપાયા પર એકદમ અલગ જ આવે છે.અર્કની રીતે જોઈએ તો ફૂલનું માળખુ નવી વિકસેલી કળી કે મેરિસ્ટેમ (meristem)ની અણિયાળી કલ્પિત ધરી પર આધારિત છે, જે સતત વિકસતી નથી(વિકાસનો અંત આવી જાય છે).કેટલાક માર્ગ દ્વારા ફૂલો સંભવતઃ છોડવા સાથે જોડાય છે. જે ફૂલો પાસે દાંડી ન હોય પરંતુ પાંદડાના સ્વરૂપમાં હોય તેને સેસિલ કહેવાય છે. જ્યારે એક ફૂલ બને છે ત્યારે તેને ટેકો આપતી દાંડીને મુખ્ય દીંટુ (peduncle) કહેવાય છે. આ મુખ્ય દીંટાનો અંત ફૂલોના જૂથે આવે છે, અહીં દરેક દાંડી ફૂલને ટેકો આપે છે, જેને પેડિસેલ (pedicel) કહેવાય છે. આમ ફૂલના અંતે તેની દાંડીના સ્વરૂપને ટોરસ કે રિસેપ્ટેબલ કહેવાય છે. ફૂલોના અમુક જથ્થાની વ્યવસ્થા ટોરસ પર પાંદડા ફરતા વલય (whorl) આકારના ચક્રમાં થાય છે. ચાર મહત્વના હિસ્સા(ફૂલના શરૂઆતના આધાર કે નીચેના નોડથી તથા ઉપર તરફ કામ કરતાં) નીચે મુજબ છેઃ

ડાયેગ્રામ પરિપક્વ ફૂલના મુખ્ય હિસ્સા દર્શાવે છે.

"સંપૂર્ણ ફૂલ નું જો કોઈ ઉદાહરણ હોય તો તે ક્રાટેવા રેલિગિઓસા (Crateva religiosa) છે. ફૂલને પુંકેસર અને સ્ત્રીકેસર બંને હોય છે.

• વજ્ર પત્ર sepal)ના બહાર વલયરૂપી પુષ્પકોશ ( Calyx) સામાન્ય રીતે લીલો હોય છે, પરંતુ કેટલીક પ્રજાતિઓમાં તેને પુષ્પદળ હોય છે.
• દલ પત્ર (પુષ્પદળ) (petal)નો ફૂલમણિ ( Corolla) સામાન્ય રીતે પાતળો, હળવો અને રંગીન હોય છે, જેથી જંતુઓ બીજ ઉત્પાદન (pollination)ની પ્રક્રિયા માટે તેના તરફ આકર્ષિત થાય છે.
• એન્ડ્રોસિયમ (Androecium) (ગ્રીક એન્ડ્રોસઓઇકિયા)ને એક કે બે પુંકેસર (stamen) હોય છે અને દરેકના તંતુ (filament)ના છેડે આવેલા પરાગકોશ (anther) દ્વારા પરાગ રજ (pollen)નું ઉત્પાદન થાય છે. પરાગ રજમાં નર બીજકોષ (gamete)નો સમાવેશ થાય છે.
• જિનોસિયમ (Gynoecium) (ગ્રીક ગિનેકૌસ ઓઇકિયા - માદા જાત) માં એક કે બે સ્ત્રીકેસર (pistil) હોય છે. માંદાનું પુનઃઉત્પાદન કરતું અંગ કાર્પેલ (carpel) છે, તેમાં અંડાશય અને રજોગોલનો સમાવેશ થાય છે (જેમાં માદા બીજકોષ હોય છે) દરેક ફૂલમાં એક જ સ્ત્રીકેસર હોય તેવા સંજોગોમાં કે એક કાર્પેલ હોય તેવી સ્થિતિમાં સ્ત્રીકેસરમાં સંભવતઃ મોટાપાયે કાર્પેલ્સ એકબીજા સાથે ભળેલા હોય છે (આ પ્રકારના ફૂલને અપોકાર્પસ કહેવાય છે)સ્ત્રીકેસરની ભેજવાળી ટોચ પર પુષ્પયોનિ (stigma) પરાગ રજ માટેની રિસેપ્ટર છે. ટેકારૂપ દાંડી, સ્ત્રીકેસરના દીંટા તરફનો ભાગ પરાગ રજની નળી (pollen tube) માટેનો માર્ગ બને છે, જે સ્ત્રીકેસરને ચોંટેલા પરાગ રજના દાણામાંથી વિકસી છે, તે બીજકોષથી રિપ્રોડક્ટિવ મટીરિયલ લઈ જાય છે.

ઉપર દર્શાવેલા ફ્લોરલ સ્ટ્રકચરને રાબેતા મુજબનો સ્ટ્રકચરલ પ્લાન કહી શકાય. આ પ્લાનમાં છોડવાઓની જુદી-જુદી પ્રજાતિઓએ વ્યાપક સુધારા અને વૈવિધ્યતા દર્શાવી છે. આ પ્રકારના સુધારા ફૂલોના છોડવાની ઉત્ક્રાંતિ માટે અત્યંત મહત્વના છે અને વનસ્પતિશાસ્ત્રીઓ પ્રજાતિઓ વચ્ચે સંબંધ સ્થાપિત કરવા માટે તેનો મોટાપાયે ઉપયોગ કરે છે. ઉદાહરણ તરીકે જોઈએ તો ફ્લાવરિંગ પ્લાન્ટના બે પેટા વર્ગને ઘણા બધા ફ્લોરલ ઓર્ગન્સમાં દરેકના વલયના આધારે જુદા પાડી શકાય છે. ડિકોટિલેડોન (dicotyledon)માં ચારથી પાંચ અંગ હોય છે ( અથવા ચારથી પાંચના ગુણાંકમાં હોય છે.) અને મોનોકોટીલેડોન (monocotyledon)માં ત્રણ અથવા ત્રણના ગુણાંકમાં હોય છે.સ્ત્રીકેસરમાં કાર્પેલ્સની સંખ્યા ફક્ત બે હોય છે અથવા તેનો ઉપરોક્ત મોનોકોટ્સ અને ડિકોટ્સના જનરલાઇઝેશન સાથે સંબંધ હોતો નથી.

ફૂલોની મોટાભાગની પ્રજાતિઓમાં દરેક ફૂલમાં ઉપર દર્શાવ્યા મુજબ સ્ત્રીકેસર (pistil) અને પુંકેસર હોય છે. વનસ્પતિશાસ્ત્રીઓ આ ફૂલને સંપૂર્ણ બાયસેક્સ્યુઅલ ફૂલ કહે છે અથવા હર્માફ્રોડાઇટ (hermaphrodite) કહે છે. આમ છતાં ફૂલોની કેટલીક પ્રજાતિઓ અપૂર્ણ અથવા યુનિસેક્સ્યુઅલ હોય છે કે તેમાં માત્ર સ્ત્રીકેસર કે પુંકેસર જ હોય છે. બીજા કિસ્સામાં જોઈએ તો નર કે માંદા પ્રજાતિના છોડોને ડાયોસિયસ (dioecious) કહેવાય છે. નર કે માંદા પ્રજાતિના ફૂલો એક જ છોડ પર આવતા હોય તો તે પ્રજાતિને મોનોસિયસમ (monoecious) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

મૂળભૂત આયોજનથી ફ્લોરલ મોડિફિકેશન્સ પર વધારાની ચર્ચા ફૂલના મૂળભૂત ભાગના લેખોમાં રજૂ કરવામાં આવી છે. ધરી પર એક કરતાં વધારે ફૂલો હોય તેવી પ્રજાતિને કોમ્પોઝિટ ફ્લાવર કહેવાય છે. ફલોના આ પ્રકારના ઝૂમખાને ઇન્ફ્લોરન્સ (inflorescence) કહેવાય છે, આ ટર્મનો ઉપયોગ પુંકેસરના આધારે ફૂલોની ખાસ વ્યવસ્થાને ટાંકવા માટે કરવામાં આવે છે. આ સંદર્ભમાં જોઈએ તો ફૂલ શું છે તેની વિચારણા વખતે તેની સાવધાની દાખવી જોઈએ. વનસ્પતિશાસ્ત્રની શબ્દાવલિ મુજબ ઉદાહરણરૂપે સિંગલ ડેઝી (daisy) કે સૂર્યમુખી (sunflower) ફૂલો ન હોવા છતાં પણ ફૂલ (head) છે. તેની ટોચ પર ઘણા બધા નાના ફૂલ બેઠેલા હોય છે (જેને ઘણી વખત ફ્લોરેસ્ટ કહેવાય છે) આમાના દરેક ફૂલોને તેના અંગના આધારે ઉપર મુજબ વર્ણવી શકાય છે. ઘણા ફૂલો એકસરખા હોય છે, ઘણા પુષ્પાવરણ કોઈપણ પોઇન્ટે ધરીની વચ્ચેથી વિભાજીત થયેલા હોય છે ત્યારે એકસમાન ભાગનું ઉત્પાદન થાય છે. આ પ્રકારના ફૂલોને નિયમિત કે એક્ટિનોમોર્ફિક કહેવાય છે, ઉદાહરણ તરીકે ગુલાબ કે ટ્રિલિયમજ્યારે ફૂલો વિભાજીત હોય અને એકસમાન ભાગનું ઉત્પાદન કરતાં હોય તેવા ફૂલને અનિયમિત કે ઝિગોમોર્ફિક કહેવાય છે. ઉદાહરણ તરીકે સ્નેપડ્રેગન કે મોટાભાગના ઓર્કિડ્સ

ફ્લોરલ ફોર્મ્યુલા

ફ્લોરલ ફોર્મ્યુલા ફૂલના માળખાની રજૂઆત કરવાનો માર્ગ છે, જેમા ખાસ પ્રકારના પત્રો, આંકડાઓ અને પ્રતીકોનો સમાવેશ થાય છે. કોઈ ખાસ પ્રજાતિઓના બદલે પ્લાન્ટ ફેમિલીના ફ્લાવર સ્ટ્રકચરની રજૂઆત માટે સાધારણ (family) ફોર્મ્યુલા ઉપયોગમાં લેવાશે. નીચેની રજૂઆતોનો તેમાં ઉપયોગ થાય છે.

સીએ - કેલિક્સ(સેપલ વ્હોર્લઃ ઉદાહરણ)સીએ ^{(પાંચ)} - પાંચ સેપલ્સ
સીઓ = ફૂલમણિ (પેટલ વ્હોર્લ, ઉદાહરણ, સીઓ ^{3 (x)} = 3ના ગુણાંકમાં પાંદડા)
ઝેડ = જો ઝિગોમોર્ફિક ઉમેરો (ઉદાહરણ તરીકે કોઝ ⁶ = 6 સ્ત્રીકેસર સાથે ઝિગોમોર્ફિક)
એ = એન્ડ્રોએસિયમ (પુંકેસરનું વલય; ઉદાહરણ, એ ^∞ = અનેક પુંસેકસર)
જી = જીનોએસિયમ (કાર્પેલ અથવા કાર્પેલ્સ; ઉદાહરણ, જી ¹ = મોનોકાર્પસ)

એક્સ : અલગ અલગ સંખ્યાનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.
∞ : “અનેક”નું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.

વનસ્પતિની ફોર્મ્યુલા કંઇક અંશે આ પ્રકારની હોય છે.

Ca⁵Co⁵A^{10 - ∞}G¹

કેટલીક વખત વધારાના સિમ્બોલ્સનો ઉપયોગ થતો હોય છે. (ફૂલોની મહત્તવની ફોર્મ્યુલા સંગ્રહિત ૨૦૧૮-૦૭-૦૬ ના રોજ વેબેક મશિન જૂઓ)

વિકાસ

ફૂલોની સંક્રમણ સ્થિતિ

એક છોડ તેના જીવન દરમિયાન અનેક મહત્તવના પરિવર્તન તબક્કાઓનો સામનો કરે છે તેમાં ફૂલોની સંક્રન્તિ (transition)નો પણ સમાવેશ થાય છે.સંક્રન્તિ તેના સમયે જ થવી જોઇએ, જેથી સફળતાપૂર્વક મહત્તમ પુનઃ ઉત્પાદન (reproductive) થઇ શકે.આ જરૂરિયાત પૂરી કરવા છોડ અંદરથી વિકાસ થવાના અને પર્યાવરણીય સંકેતો સફળતાપૂર્વક વ્યાખ્યાઇત કરે તે જરૂરી છે, જેવા કે છોડના હોર્મોન્સ (plant hormones)ની સપાટી અને મૌસમી તાપમાન (temperature)માં થતા ફેરફાર અને ફોટોપેરીઓડ (photoperiod)માં થતા ફેરફારો.અનેક બારમાસી અને મોટાભાગના દ્વિવાર્ષિક છોડના ફૂલોને વર્નલાઇઝેશન (vernalization) જરૂરી હોય છે.કોન્સ્ટન્સ અને એફએલસી જેવા જનીનો મારફત આ સંકેતોનું મોલેક્યુલરમાં પરિવર્તન એ બાબતની ખાતરી કરે છે કે બીજ (seeds)ની રચના અને પરાગાધાન (fertilization) માટે સમય એકદમ યોગ્ય હોય તેવા સમયે ફ્લાવરિંગ થાય છે.દાંડીના અંતે ફૂલોની રચના શરૂ થાય છે અને તેમાં અનેક સાયકોલોજિકલ અને મોર્ફોલોજિકલ પરિવર્તનોનો સમાવેશ થાય છે.આદિકાળમાં પરિવર્તનનું પ્રથમ પગલું વનસ્પતિની દાંડીનું ફૂલની દાંડીમાં રૂપાંતર થયું તે છે. આ ફેરફારો જૈવરાસાયણિક સ્વરૂપમાં થાય છે,પાંદડા, બીજ (bud) અને દાંડીના કોષમાં ફેરફાર થવાની સાથે તે અલગ પડે છે અને તેના ટિસ્યૂ તે જ સ્વરૂપમાં બીજી રીતે પુનઃઉત્પતિ થાય છે.દાંડીના ટોચના મધ્યભાગનો વિકાસ અટકી જાય છે કે સપાટ રહે છે અને તે બાજુએથી સ્પાઇરલ ફેશનના સ્વરૂપમાં ટોચના અંતે બહારની બાજુએ ઉપસી આવે છે. આ પ્રકારે બહાર ઉપસી આવેલો હિસ્સા સેપલ્સ, સ્ત્રીકેસર,પુંકેસર અને કાર્પેલ (carpel) તરીકે વિકસે છે.એક વખત આ પ્રક્રિયાની શરૂઆત થયા પછી મોટાભાગના પ્લાન્ટ તેને ઉલ્ટાવી શકતા નથી અને દાંડી ફૂલ તરીકે િવકસે છે, જો કે ફૂલની સંરચનાની પ્રારંભિક શરૂઆતનો આધાર કેટલીક કુદરતી સ્થિતિ (cue) પર આધારિત છે.એક વખત પ્રક્રિયાની શરૂઆત થયા પછી આ સંકેત દાંડીને નાબૂદ કરશે અને તે ફૂલ તરીકે વિકસશે.

અંગોનો વિકાસ

ફૂલના વિકાસનું એબીસી મોડેલ.

ફ્લોરલ ઓર્ગન આઇડેન્ટિટી નક્કી કરવામાં મોલેક્યુલર કંટ્રોલ સમજી શકાય તેવી બાબત છે.સરળ મોડેલમાં ત્રણ જનીનાત્મક પ્રવૃત્તિઓ ફ્લોરલ મેરીસ્ટેમ (meristem)માં અંગેના થયેલા વિકાસની ઓળખ નક્કી કરવા માટે મહત્વનું પરિબળ છે. આ જનીનોના કામકાજને એ,બી અને સી તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. ડીંટાની ફરતે પાંદડાના વલયમાં ફક્ત એ જનીન જ અભિવ્યક્ત થાય છે. તેના લીધે સેપલ્સની રચનાનો માર્ગ મોકળો થાય છે. બીજા વલયમાં એ અને બી જનીન અભિવ્યક્ત થતાં સ્ત્રીકેસરની રચનાની દિશામાં કૂચ થાય છે. ત્રીજા વલયમાં બી અને સી જનીનના મિલનથી પુંકેસરની રચના થાય છે અને ફૂલની મધ્યમાં એકલા સી જનીન કાર્પેલ્સનું સર્જન કરે છે. આ મોડેલ આર્બિડોપ્સિસ (Arabidopsis) થલિયાના અને સ્નેપડ્રેગનમાં હોમિયોટિક (homeotic) મ્યુટન્ટ્સ, એન્ટિરરહિનીયમ મજુસ (Antirrhinum majus)ના અભ્યાસના આધારે રચાયું છે.ઉદાહરણ તરીકે જોઈએ તો બી-જનીનને નુકસાન થાય તો મ્યુટન્ટ ફૂલો પ્રથમ વલયમાં સેપલ્સનું ઉત્પાદન કરે છે, પરંતુ બીજા વલયમાં તેઓ પણ તેઓ સામાન્ય સ્ત્રીકેસરની રચનાના બદલે સેપલ્સનું જ ઉત્પાદન કરે છે. ત્રીજા વલયમાં બી ફંકશનનો અભાવ જોવા મળે છે, પરંતુ સીની હાજરીના લીધે ત્રીજા વલયની જેમ ચોથા વલયમાં પણ કાર્પેલ્સની સંરચના થાય છે. ફૂલના વિકાસનું એબીસી મોડેલ (The ABC Model of Flower Development) પણ જૂઓ

આ મોડેલમાં મોટાભાગના જનીન એમએડીએસ-બોક્સ (MADS-box) જનીન ધરાવે છે અને તેમાં ટ્રાન્સસ્ક્રિપ્શન ફેક્ટર્સ (transcription factors) હોય છે, જે ફૂલોના પ્રત્યંક અંગ માટે જનીનની ચોક્કસ વર્તણૂક નિયંત્રીત કરે છે.

પરાગ રજનું ઉત્પાદન

આ મધમાખીઓ પર ચોંટી જતા પરાગના બીજ મધમાખી અન્ય ફૂલો પર બેસતાં તેના પર ટ્રાન્સફર થાય છે.

ફૂલનો પ્રાથમિક હેતુ પુનઃ ઉત્પાદન (reproduction) છે.ફૂલો છોડના પુનઃ ઉત્પાદિત અંગો હોવાથી તે પરાગમાં રહેલા શુક્રવિર્યને ગર્ભાશયમાં રહેલા રજોગોલને જોડવામાં મધ્યસ્થી બને છે.પરાગની પરાગકોશમાંથી પુષ્પયોનિમાં પરિવર્તિત થવાની પ્રક્રિયાને પરાગ રજનું ઉત્પાદન કહે છે.શુક્રવિર્યના રજોગોલ સાથે જોડાણને પરાગાધાન કહે છે.સામાન્ય રીતે પરાગ એક છોડમાંથી બીજા છોડમાં જાય છે, પરંતુ અનેક છોડ આત્મપરાગાધાન માટે સક્ષમ હોય છે.પરાગાધાન રજોગોલ બીજનું ઉત્પાદન કરે છે, જે આગામી પેઢી હોય છે.સેક્સ્યુ્અલ રિપ્રોડકશન જનીનની રીતે અતુલ કહી શકાય તેવી ઓલાદનું સર્જન કરે છે અને એડેપ્શન (adaptation) માટે મંજૂરી આપે છે.ફૂલોની ચોક્કસ ડિઝાઇન હોય છે, જે પરાગને એક છોડમાંથી સમાન જાતિના અન્ય છોડમાં ટ્રાન્સફર થવા માટે પ્રોત્સાહિત કરે છે.અનેક છોડ પરાગાધાન માટે બાહ્ય પરિબળો પર આધાર રાખતા હોય છે, જેમાં પવન અને પશુઓ, ખાસ કરીને જંતુ (insect)ઓનો સમાવેશ થાય છે.પક્ષીઓ, ચામાચિડીયા અને પીગ્મી પોસમ (pygmy possum) જેવા મોટા પ્રાણીઓ પણ આ પ્રક્રિયામાં કામ આવી શકે છે.જે સમય દરમિયાન આ પ્રક્રિયા થતી હોય છે (ત્યારે ફૂલ સંપૂર્ણ પણે ખીલેલું હોય છે) તેને એન્થેસીસ કહે છે.

આકર્ષણની પદ્ધતિ

ઓર્કિડના બીજ (Bee orchid)ની ડિઝાઇન જ એવી રીતે થઈ છે કે તે માદા બીજ લાગે અને નર બીજફલકો

ને આકર્ષી શકે. છોડવાઓ પોતે એકથી બીજા સ્થળે જઈ શકતા નથી, તેના લીધે ફૂલો એવા પ્રાણીઓને આકર્ષે છે જે તેમની પરાગ રજ વ્યક્તિગત ધોરણે બીજા ફૂલમાં ટ્રાન્સફર કરે અને તેમનો વ્યાપ વિસ્તારી શકે.જંતુઓ મારફત પરાગાધાન થતા ફૂલોને એન્ટોમોફિલસ કહે છે; લેટિનમાં “જંતુ-પ્રેમી”સહ-ઉત્ક્રાંતિ (co-evolution) દ્વારા પરાગાધાન કરતા જંતુઓ સાથે તેમાં ઘણા સુધારા થતા રહે છે.સામાન્ય રીતે રસગ્રંથિ ધરાવતા ફૂલોને નેક્ટરીઝ કહેવાય છે અને તેના જુદા-જુદા હિસ્સા પોષક રસ (nectar) માટે પ્રાણીઓને આકર્ષે છે.પક્ષીઓ (Bird) અને મધમાખી (bee)ઓમાં રંગ દૃષ્ટિ હોવાથી તેઓ “રંગબેરંગી” ફૂલો શોધી કાઢે છે.કેટલાક ફૂલો નેક્ટર ગાઇડ (nectar guide) નામની પેટર્ન ધરાવતા હોય છે, જે દર્શાવે છે કે પરાગરજ વાહકોએ દાંડી માટે ક્યાં તપાસ કરવી, તે અલ્ટ્રાવાયોલેટ (ultraviolet) પ્રકાશ હેઠળ જ જોઇ શકાય છે અને મધમાખીઓ તથા અન્ય જંતુઓ તેને જોઇ શકે છે.કેટલાક ફૂલો પરાગરજ વાહકોને સુગંધ (scent) દ્વારા પણ આકર્ષે છે અને તેમાંની કેટલીક સુગંધ આપણને પણ આનંદ આપતી હોય છે.બધા જ ફુલોની સુગંધ માણસોને આકર્ષતી નથી, અનેક ફુલો અણગમતા માવાથી આકર્ષાતા જંતુઓ દ્વારા પરાગાધાન થાય છે અને મૃત પ્રાણીઓ જેવી ગંધ ધરાવતા ફૂલોને કેરિઅન ફ્લાવર (Carrion flower) કહે છે, જેમાં રાફ્લેસિઆ (Rafflesia), ટીટન અરુમ (titan arum) અને ઉત્તર અમેરિકન પપૈયા (pawpaw) (અસિમિના ટ્રિલોબા)નો સમાવેશ થાય છે. ચામાચિડિયા અને પતંગિયા સહિત રાત્રે આવતા પક્ષીઓ દ્વારા પરાગાધાન થતા ફૂલો પરાગરજ વાહકોને આકર્ષવા જંતુઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રીત કરે છે અને આવા મોટાભાગના ફૂલો સફેદ હોય છે.

અન્ય ફૂલો પરાગરજ વાહકોને આકર્ષવા માટે અનુકરણનો ઉપયોગ કરતા હોય છે.જેમકે, ઓર્ચિડની કેટલીક જાત એવા ફૂલોનું ઉત્પાદન કરે છે, જે રંગ, આકાર અને ગંધમાં માદા મધમાખી સાથે મળતા આવે છે.નર મધમાખીઓ પ્રજોત્પાદન માટે આવા એક ફૂલ પરથી બીજા ફર પર જાય છે.

પરાગ રજ ઉત્પાદનની પ્રક્રિયા

છોડ પરાગરજ ઉત્પાદનની કઇ પદ્ધતિનો ઉપયોગ કરે છે, તેના પર પરાગ રજ ઉત્પાદનની પ્રક્રિયાનો આધાર હોય છે.

મોટાભાગના ફૂલોને પરાગ રજ ઉત્પાદનના બે વિસ્તૃત જૂથમાં વિભાજિત કરી શકાય છે.

એન્ટોમોફિલસ ફૂલો પરાગને એક ફૂલ પરથી બીજા ફૂલ પર ટ્રાન્સફર કરવા જંતુઓ, ચામાચિડિયા, પક્ષીઓ અને અન્ય પ્રાણીઓને આકર્ષી તેમનો ઉપયોગ કરે છે.આકારમાં વિશિષ્ટતા ધરાવતા અને પુંકેસરની વિશેષ વ્યવસ્થા ધરાવતા ફૂલો પરાગ રજની વાહકના શરીર પર થયેલી ટ્રાન્સફર સુનિશ્ચિત કરે છે, વાહક ત્યાં દ્રવ્ય, પરાગ રજ કે સહયોગીના લીધે ત્યાં આકર્ષાઈને આવ્યો હોય છે.વાહક એક જ પ્રજાતિના ફૂલોથી આકર્ષાયા પછી તેની તલાશ આદરે છે અને પરાગ રજને તે ફૂલની પુષ્પયોનિમાં ટ્રાન્સફર કરે છે, આ જ પ્રક્રિયા ક્રમશઃ તે બીજા પૂલો પર કરે છે. કેટલાક ફૂલો પરાગાધાન માટે ફૂલો વચ્ચે ગીચતા પર જ આધાર રાખતા હોય છે.સેરેસેનિયા (Sarracenia) અથવા લેડી સ્લિપર ઓર્ચિડ (lady-slipper orchid) જેવા અન્ય ફૂલો સ્વંય પરાગ રજ ઉત્પાદન (self-pollination)ને અટકાવતાં પરાગ રજના ઉત્પાદન માટે ચોક્કસ ડિઝાઇન તૈયાર કરે છે.

પરાગકોશ મીડોવ ફોક્સટેલ ફૂલોને છૂટા પાડે છે.

ગ્રાસ ફ્લાવરની ટોચ મીડો ફોક્સટેઇલ (Meadow Foxtail) અણીશુદ્ધ રંગીન ફૂલો મોટા પરાગકોશ સાથે દર્શાવે છે.

એનેમોફિલસ ફૂલો એક ફુલથી બીજા ફૂલ સુધી પરાગ રજના પ્રસાર માટે પવનનો ઉપયોગ કરે છે, જેમ કે, ઘાસ (grasses), બ્રિચ ટ્રી, રાગવીડ અને મેપ્લેસતેઓને પોલીનેટર્સને આકર્ષવાની કોઈ જરૂર પડતી નથી, આથી તેઓના ફૂલો આકર્ષક હોતા નથી. એન્ટોમોફિલસ ફૂલોની પરાગરજ વધારે દાણાદાર, ભેજવાળા અને પ્રોટીન (protein)ની રીતે સમૃદ્ધ હોય છે. એનેમોફિલસ ફૂલ ઓછા દાણાદાર, અત્યંત હળવા અને જંતુ (insect)ઓ માટે ઓછું પોષણમૂલ્ય ધરાવતા હોય છે, છતાં પણ અછતના સમયમાં તેનો સંગ્રહ કરવામાં આવે છે.મધના બી અને ભમરો એનએમોફિલસ કોર્ન મકાઈ (maize)ની પરાગરજનું તેમના માટે ખાસ મહત્વ ન હોવા છતાં તેને સક્રિયપણે એકત્રિત કરે છે.

કેટલાક ફૂલો સ્વયં પરાગરજ ઉત્પાદન કરે છે અને ક્યારેય ખીલ્યા ન હોય તેવા ફૂલોનો ઉપયોગ કરે છે અથવા ફૂલ ખીલે તે પહેલાં સ્વયં પરાગ રજ ઉત્પાદન કરે છે. આવા ફૂલોને ક્લેઇસ્ટોગેમસ કહે છે.વાયોલા અને સાલ્વિયાની ઘણી પ્રજાતિઓ આ પ્રકારના ફૂલો તરીકે જાણીતી છે.

ફૂલ-પરાગરજ વાહકના સંબંધો

અનેક ફૂલો એક અથવા કેટલીક ચોક્કસ પરાગ રજ વાહક જીવો સાથે ગાઢ સંબંધો ધરાવે છે.જેમ કે, અનેક ફૂલો માત્ર ચોક્કસ જાતિના જંતુઓને આકર્ષતા હોય છે અને તેથી સફળ પરાગાધાન માટે તેઓ તે જ જંતુઓ પર આધાર રાખતા હોય છે.આવા ગાઢ સંબંધોને અનેક વખત સહ-ઉત્ક્રાંતિ (coevolution)નું ઉદાહરણ આપવામાં આવે છે, કારણ કે આવા ફૂલો અને પરાગ રજ વાહકો લાંબા સમયથી એકબીજાની જરૂરિયાતો પૂરી કરતાં એક સાથે વિકાસ પામ્યા હોવાનું મનાય છે.

આવા ગાઢ સંબંધો વિનાશ (extinction)ની નકારાત્મક અસરોને બમણી કરે છે.આવા સંબંધોમાં એક સભ્યના વિનાશનો અર્થ છે કે લગભગ બીજા સભ્યનો પણ વિનાશવિનાશના આરે આવેલી ફૂલોની કેટલીક જાતિઓ (endangered plant species)ના વિનાશનું કારણ પરાગ રજ વાહકોની વસતીમાં થતો ઘટાડો (shrinking pollinator populations) છે.

પરાગાધાન અને ફેલાવો

મુખ્ય લેખ: biological dispersal

ક્રોકોસ્મિઆ (Crocosmia) ફૂલો.આ ચિત્રમાં ફૂલોનું પુંકેસર સ્પષ્ટપણે જોઇ શકાય છે.

પુંકેસર અને રજોગોલ સાથે કેટલાક ફૂલો સ્વયં પરાગાધાન માટે સક્ષમ હોય છે, જે બીજ રજૂ કરવાની તકો વધારે છે, પરંતુ જીનેટિક વેરિયેશન મર્યાદિત બનાવે છે.ફૂલોમાં સ્વયં પરાગાધાન થતું હોય તેવો આત્યંતિક કેસ હંમેશા ડેન્ડિલિયન (dandelion) જેવા સ્યંત પરાગાધાન થતા ફૂલોમાં જોવા મળે છે.તેનાથી વિપરિત છોડની અનેક જાતિઓ સ્વયં પરાગાધાનના માર્ગો અટકાવે છે.નર અને માદા એમ બંને પ્રકારના ફૂલો ધરાવતો છોડ એક જ સમયે પરિપક્વતા હાંસલ કરતો નથી અથવા તે જ છોડ તેના બીજાંડનું પરાગાધાન કરવામાં અસમર્થ નીવડી શકે છે. માદા ફૂલો, કે જે પોતાના જ પરાગમાં રાસાયણિક અવરોધો ધરાવે છે, તેને સેલ્ફ સ્ટરિલ અથવા સેલ્ફ-ઇનકમ્પેટિબલ (છોડની જાતિયતા (Plant sexuality) જૂઓ) તરીકે ઓળખાવાય છે.

ઉત્ક્રાંતિ

લોમેટિયમ પેરી

એવો છોડ છે જેનો ઉપયોગ મૂળ અમેરિકનો (Native Americans) કરતા હતા.]]

જમીન પર ફૂલોનું અસ્તિત્વ 42.50 કરોડ વર્ષ જૂનું છે ત્યારે સૌપ્રથમ ફૂલની પુનઃ ઉત્પત્તિ (reproduced) પાણીમાંની તેની સમાન જાતિના બીજ (spore) દ્વારા થઇ હતી.દરિયામાં છોડવા અને કેટલાક પ્રાણી સ્પષ્ટપણે પોતાના ક્લોન્સ (clones) લઈ દૂર નીકળી જાય છે અને પછી તે ગમે ત્યાં વિકસે છે. આ રીતે પૌરાણિક છોડની પુનઃ ઉત્પત્તિ થઇ છે.પણ છોડવાઓ સૂકાપણાને પહોંચી વળવા માટે તેમની આ નકલોનું રક્ષણ કરવાની પદ્ધતિઓ સાથે પણ સંકળાયેલા છે અને દરિયાના બદલે જમીન પર સડાની શક્યતા વધારે રહે છે. બીજ (seed)નું સંરક્ષણ થવા છતાં પણ તે હજી સુધી ફૂલ બનાવવાની પ્રક્રિયા સાથે સંકળાયેલું ન હતું.પૌરાણિક સમયમાં બીજ ધરાવતા છોડમાં ગિન્કગો (ginkgo) અને કોનિફર (conifer)નો સમાવેશ થાય છે.ફૂલોની સૌથી પુરાણી અશ્મીઓ આર્ચાએફ્રુક્ટ્સ લૈઓનિન્જેનસીસ (Archaefructus liaoningensis) 12.50 કરોડ વર્ષ જૂની છે.કેટલાક જૂથો જીમ્નોસ્પર્મ્સને ખાસ કરીને બીજ ફર્ન (seed fern)ને ફૂલોના પૂર્વજ તરીકે રજૂ કરે છે, પરંતુ ફૂલોની ઉત્ક્રાંતિ કેવી રીતે થઇ તે દર્શાવતા કડીબદ્ધ અશ્મિજન્ય પુરાવા ઉપલબ્ધ નથી.અશ્મિજન્ય નોંધમાં આધુનિક ફૂલોના અચાનક જ પ્રગટીકરણે ઉત્ક્રાંતિની થિયરી સામે મુશ્કેલી ઊભી કરી છે, જેને ચાર્લ્સ ડાર્વિને (Charles Darwin) ગૂઢ બાબત કહી હતી. તાજેતરમાં મળી આવેલા એન્ગિયોસ્પર્મ ફોસિલ્સ જેવા કે આર્કાફ્રુક્ટુસની સાથે વધુમાં જિમ્નોસ્પર્મ્સના મળી આવેલા અશ્મિ સૂચવે છે કે એન્ગિયોસ્પર્મની લાક્ષણિકતાને તેણે કેવી રીતે શ્રેણીબદ્ધ પગલાં દ્વારા અપનાવી લીધી છે.

તાજેતરમાં ડીએનએ (DNA) એનાલિસીસમાં (મોલેક્યુલર સિસ્ટમેટિક્સ (molecular systematics)) દર્શાવાયું છે કે એમ્બોરેલ્લા ત્રિચોપોડા (Amborella trichopoda) ન્યુ કેલેડોનિયા (New Caledonia)ના પેસિફિક ટાપુમાં મળી આવ્યું છે, તે બાકીના બધા ફૂલોના છોડની જાતનું સિસ્ટર ગ્રૂપ (sister group) છે. મોર્ફોલોજિકલ અભ્યાસ સૂચવે છે કે તેની પાસે પૌરાણિક કાળના ફૂલોના છોડની લાક્ષણિકતા છે. જાપાન (Japan)ના કામાકુરા, કાનાગાવા (Kamakura, Kanagawa)માં

હાઇડ્રેજ (Hydrangea) ફૂલો

ગ્રેપ હાયસિન્થ (Grape hyacinth) પર

એક સિરફિડ ફ્લાય (Syrphid fly)

ફૂલોની સંરચના અંગેની સામાન્ય સમજ એવી છે કે તેમાં શરૂઆતથી પુનઃઉત્પાદનની પ્રક્રિયા સુધી પ્રાણીઓ સંકળાયેલા હોય છે. પરાગ રજ તેજસ્વી રંગો કે આકાર વગરપણ ફેલાઈ શકે છે. પણ આમ થાય તો તે જવાબદારી બની જાય. તે બીજા અન્ય ફાયદા મળે નહીં ત્યાં સુધી છોડના સંસાધનોનો ઉપયોગ કરે છે. આમ સાવ અચાનક અને સંપૂર્ણપણે ફૂલોના નવા વિકસી આવેલા ફાલનું કારણ તેઓ ટાપુઓ પર ટાપુઓની શ્રૃંખલામાં એકલા પડી ગયેલા હોઈ શકે, જ્યાં છોડ કોઈ ખાસ પ્રાણી સાથે ખાસ સંબંધ બાંધી બેસે છે. ટાપુઓ પર ફૂલોની ઘણી પ્રજાતિઓ આ જ રીતે વિકસી છે. ભમરી (fig wasp) સાથેના પૂર્વપક્ષાત્મક પરસ્પરાવલંબનના લીધે પરાગ રજ એક છોડથી બીજા છોડ પર આજે સરળતાથી જઈ શકે છે, તેના લીધે છોડ અને તેના સહયોગીઓ બંનેએ ઉચ્ચસ્તરીય વિશિષ્ટતાપૂર્વક વિકસ્યા છે.આઇલેન્ડ જેનેટિક્સ (Island genetics) સામાન્ય રીતે વિશિષ્ટતા માટેનો સામાન્ય સ્ત્રોત મનાય છે, તેમાં પણ ખાસ કરીને ધરમૂળથી ફેરફાર કરવાના હોય ત્યારે તેના આંતરિક પરિવર્તનીય સ્વરૂપની જરૂર પડે છે. ભમરાનું ઉદાહરણ યોગાનુયોગ નથી, બીજ પણ આ પ્રકારના છોડવાના પરસ્પરાવલંબનના સંબંધ સાથે સંકળાયેલા હોય છે, જે તેને ભમરામાંથી સંક્રાત થઈ મળ્યા હોય છે.

છોડવાના પુનઃઉત્પાદનમાં મોટાભાગના ફળો (fruit)નો ઉપયોગ ફૂલોના ભાગના એન્લાર્જમેન્ટ દ્વારા થાય છે. ફળ એવોપદાર્થ છે, જેને પ્રાણીઓ ખાવા ઇચ્છતા હોય છે અને તેના પરિણામે તેના બીજનો ફેલાવો થાય છે. મુખ્ય ભૂમિના પ્રાણીઓ માટે અસ્તિત્વના સંઘર્ષમાં ટકી રહેવા માટે આ પ્રકારના પરસ્પરાવલંબનના સંબંધો (symbiotic relationship) એકદમ નાજુક હોય છે. ફેલાવો કરવામાં ફૂલો ઉત્પાદનમાં અસામાન્ય રીતે અસરકારક સાબિત થયા છે, જમીનના છોડવા માટે વિસ્તરણ અત્યંત પ્રભાવી સ્વરૂપ છે.

કેટલાક ફૂલો 13 કરોડ વર્ષ અગાઉ ભાગ્યે જ અસ્તિત્વ ધરાવતા હતા તેવા પુરાવા ભાગ્યે જ ઉપલબ્ધ છે ત્યારે કેટલાક સાંયોગિક પુરાવા ઉપલબ્ધ છે કે તે 25 કરોડ વર્ષ અગાઉ અસિત્વ ધરાવતા હતા.છોડવાઓ દ્વારા તેમના ફૂલોના ઓલિઆન્સ (oleanane) રક્ષણ માટે ઉપયોગમાં લેવામાં આવતા રસાયણો છોડવાના અશ્મિમાંથી મળી આવ્યા છે, તેમાં ગિગાનટોપ્ટેરિડ (gigantopterid)નો સમાવેશ થાય છે. તે સમયનું આ રસાયણ આજના આધુનિક ફૂલોના છોડનું પ્રણેતા કહી શકાય. જો કે છતાં પણ તે ફૂલોના છોડ તરીકે જાણીતા નથી, કારણ કે તેમની દાંડી અને ધારદાર ધરી સારી રીતે જળવાયેલી માલૂમ પડી હતી, આમ પેટ્રિફિકશન (petrification)નું આ જૂનામાં જૂનું ઉદાહરણ છે.

પાંદડા (leaf) અને દાંડી (stem)ની રચનામાં સમાનતા ઘણી જ મહત્ત્વની છે, કારણ કે ફૂલો સામાન્ય પાંદડાઓ અને છોડ પર દાંડીના હિસ્સાનું માત્ર જિનેટિકલી અડેપ્શન છે. સામાન્ય રીતે જનીનોનું સંયોજન નવા અંકુરની રચના માટે જવાબદાર હોય છે.જૂના સમયના ફૂલોને ઘણા બધા હિસ્સા હોવાનું માનવામાં આવતું હતું, ઘણી વખત તો તે હિસ્સા એકબીજાથી અલગ હતા. નળાકાર રીતે વિકસનારા ફૂલો ઉભયલિંગી (bisexual) હોય છે (છોડવામાં આનો અર્થ એમ થાય કે તે જ ફૂલમાં નર અને માદાં બંને હિસ્સા છે) અને તેમાં અંડાશય (ovary) (માદા હિસ્સો)નું પ્રભુત્વ હોય છે.ફૂલોનો વધારે વિકાસ થવાની સાથે તેના હિસ્સાઓમાં કેટલીક વૈવિધ્યતાઓ પણ એકસાથે વધારે નિર્દિષ્ટ આંકડા તથા ડિઝાઈન સાથે વિકસે છે. ફૂલ કે છોડની ખાસ પ્રકારની જાતિ કે કમસેકમ અંડાશયમાં આ જોવા મળે છે. હાલના દિવસોમાં પણ ફૂલોમાં ઉત્ક્રાંતિ ચાલુ છે, આધુનિક ફૂલો પર માનવીનો પ્રભાવ એટલો છે કે ઘણા તો હવે કુદરતી રીતે પરાગાધાન પણ કરી શકતા નથી. ઘણા આધુનિક અને ડોમેસ્ટિકેટેડ ફૂલોનો ઉપયોગ નીંદણ તરીકે થાય છે, જે જમીન પર કોઈ મુશ્કેલી આવે ત્યારે જ ઉખડે છે. કેટલાક તો માનવીય પાકની સાથે વિકસે છે અને તેના સૌંદર્યના કારણે તેને ચૂંટવામાં આવતા નથી. આમ તેમણે માનવીય અસર અને તેના તેની પરના પ્રભાવ તથા પરાવલંબનને મંજૂરીની મ્હોર મારી દીધી છે.

પ્રતિકાત્મક

જીવન દાન અથવા પુનર્જીવન માટે વારંવાર લીલી (Lilies)નો ઉપયોગ થાય છે.

કપડા પર ભાત પાડવા માટે ફૂલોનો ઉપયોગ

ફૂલો સ્ટિલ લીફ (still life) ચિત્રકામનો એક સામાન્ય વિષય છે, જેમાં એમ્બ્રોસિઅસ બોસ્ચાર્ટ ધ એલ્ડર (Ambrosius Bosschaert the Elder)નો સમાવેસ થાય છે.

ફૂલો તેમની વિવિધ સુગંધોને કારણે ખૂબ જ વહાલા લાગે છે.

પશ્ચિમી સંસ્કૃતિમાં ઘણા ફૂલો પ્રતિકાત્મક (symbol) મહત્વ ધરાવતા હોય છે. ફૂલોને ઓળખવાની પ્રક્રિયા કે પ્રેક્ટિસ ફ્લોરોગ્રાફી (floriography) તરીકે જાણીતી છે. કેટલાક વધારે સામાન્ય ઉદાહરણોનો સમાવેશ

• લાલ ગુલાબ (rose)ને પ્રેમ, સૌંદર્ય અને ઉત્કટતાનું પ્રતિબિંબ મનાય છે.
• મૃત્યુ સમયે ખસખસ (Poppies)ના છોડનો આશ્વાસનના પ્રતીક તરીકે ઉપયોગ કરાય છેયુકે (UK), ન્યૂઝીલેન્ડ (New Zealand), ઓસ્ટ્રેલિયા (Australia) અને કેનેડા (Canada)માં લાલ ખસખસનો છોડ યુદ્ધમાં માર્યા ગયેલા સૈનિકોના સ્મારક પર મૂકવામાં આવે છે.
• આયરિસ (Irises) કે લિલી (Lily)નો ઉપયોગ દફનવિધિમાં થાય છે અને તે જીવનના પુનરોત્થાનનું પ્રતીક છે.તે તારાઓ(સૂર્ય) સાથે સંકળાયેલું છે અને તેના સ્ત્રીકેસર ચળકતા હોય છે.
• ડેઇઝી (Daisies)ને નિર્દોષતાનું પ્રતીક મનાય છે.

જ્યોર્જિયા ઓ'કીફે (Georgia O'Keeffe), ઇમોજેન કનિંગહામ (Imogen Cunningham), વેરોનિકા રૂઈઝ ડી વેલાસ્કો (Veronica Ruiz de Velasco) અને જુડી શિકાગો (Judy Chicago) અને એશિયન તથા પશ્ચિમી ક્લાકલામાં ફૂલો મહિલાની જનનેનિન્દ્રયો (female genitalia)નું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. વિશ્વની ઘણી સંસ્કૃતિઓમાં મહિલાઓ (femininity)ને ફૂલો સાથે જોડવાનું વલણ જોવા મળ્યું છે.

ફૂલોમાં જોવા મળતી વૈવિધ્યસભર નજાકતતા અને સૌંદર્યએ ઘણી બધી કવિતાઓની રચના માટે પ્રેરણા આપી છે અને તેમાં પણ ખાસ કરીને 18થી 19મી સદીના રોમેન્ટિક (Romantic) યુગમાં આ પ્રમાણ વધારે જોવા મળે છે. તેના પ્રખ્યાત ઉદાહરણોમાં વિલિયમ વર્ડસવર્થ (William Wordsworth)ની હું દિશાવિહીન એકલા વાદળ (I Wandered Lonely as a Cloud)ની જેમ રઝળપાટ કરું છું અને વિલિયમ બ્લેક (William Blake)ની આહ! નો સમાવેશ થાય છે.સૂર્યમુખી

વૈવિધ્યસભર અને રંગીન દેખાવના લીધે ફૂલો વિઝ્યુઅલ આર્ટિસ્ટની મુખ્ય પસંદગી રહ્યા છે.જાણીતા ચિત્રકારોએ ફૂલોને લઈને પ્રખ્યાત ચિત્રો બનાવ્યા છે, જેવા કે વાન ગોફ (Van Gogh)ના સૂર્યમુખીના ફૂલો (sunflowers)ના શ્રેણીબદ્ધ ચિત્રો કે મોનેટ (Monet)ના વોટર લિલીઝ છે. ફ્લાવર આર્ટ (flower art)ના ત્રિપરિમાણીય નમૂનાનું કાયમી સર્જન કરવા માટે તેને સૂકવવામાં આવે છે અને થીજાવીને તેના પર દબાણ કરાય છે.

ફ્લોરા (Flora) ફૂલો, બગીચાઓ અને વસંત ઋતુની રોમન દેવી હતી. ક્લોરિસ (Chloris) વસંત, ફૂલો અને પ્રકૃતિની ગ્રીક દેવી હતી.

હિંદુ (Hindu) દંતકથાઓમાં ફૂલોને મહત્વનો દરજ્જો અપાયો છે. હિંદુ (Hindu) પરંપરાના ત્રણ મહત્વના ભગવાનમાં એક વિષ્ણુ (Vishnu)ને ઘણા ચિત્રોમાં કમળ (lotus)ના ફૂલમાં સીધા ઊભેલા દર્શાવાયા છે.વિષ્ણુ (Vishnu) ઉપરાંત હિંદુ પરંપરામાં કમળનું આધ્યાત્મિક મહત્વ છે.ઉદાહરણ તરીકે જોઈએ તો સર્જન અંગેની હિંદુ વાર્તાઓમાં પણ તેનું સ્થાન છે.

ઉપયોગ

[[ચિત્ર:Aikya Linga in Varanasi.jpgવારાણસી (Varanasi)ના લિંગમ (Lingam) મંદિરમાં ફૂલ (flower) વેરતો |thumb|180px|મહિલાનો હાથ]] આધુનિક સમયમાં લોકોએ સંવર્ધન, ખરીદી, વીયર કે ફૂલો અને છોડોના મોરમાંથી તેને લેવાના વિકલ્પો શોધી કાઢ્યા છે, કારણ કે તેનો દેખાવ સુંદર અને સુગંધીદાર (smell) છે. સમગ્ર વિશ્વમાં લોકો જુદા-જુદા પ્રકારના કાર્યક્રમો અને સમારંભોમાં ફૂલોનો ઉપયોગ કરે છે, આમ વ્યક્તિના જીવનકાળમાં કોઈને કોઈ રીતે ફૂલોનું સ્થાન તો હોય છે.

• નવા જન્મો કે ક્રિસનિંગ (Christening)
• સામાજિક સમારંભો કે રજાના દિવસોમાં ખભા પર પુષ્પગુચ્છ (corsage) કે પુરુષોના અંગરખા પરના ગાજમાં ફૂલ (boutonniere) ધારણ કરવામાં આવે છે.
• પ્રેમ કે પ્રતિષ્ઠાનું પ્રતીક
• વરરાજા માટે ફૂલો અને હોલને શણગારવામાં પણ ફૂલોનો ઉપયોગ
• ઘરની અંદર સાજસજાવટ માટે
• પાર્ટીઓમાં, વેલકમ હોમ પાર્ટીઓમાં અને પ્રેમના પ્રતીક તરીકે અપાતી ભેટોમાં પુષ્પગુચ્છ યાદગાર ભેટ
• અંતિમવિધિ (funeral)માં લાગણી (sympathy) દર્શાવવા માટે પણ ફૂલોનો ઉપયોગ કરાય છે.
• હિંદુ (Hindu) સંસ્કૃતિઓમાં દેવીઓની પૂજા સામાન્ય છે અને આ માટે મંદિરમાં તેમના પર (temple)ફૂલો ચઢાવાય છે.

લોકો તેમના ઘરની જોડે ફૂલોનું સંવર્ધન કરે છે અને તેમની પાસેની જમીનનો હિસ્સો ફૂલોનો બગીચો (flower garden) વિકસાવવા માટે આપી દે છે. જંગલી આ માટે જંગલી ફૂલો લેવામાં આવે છે અથવા ફ્લોરિસ્ટ (florist) પાસેથી ફૂલો ખરીદવામાં આવે છે, જે કમર્સિયલ ગ્રોઅર્સ અને શિપર્સના નેટવર્ક પર આધારિત છે.

ફૂલો બીજા છોડના બીજની હિસ્સા બીજ (seed), ફળો (fruit), મૂળ (root), દાંડી (stem) અને પાંદડા (leaves)ની સરખામણીએ ઓછો ખોરાક આપે છે, પરંતુ તેઓ કેટલોક અગત્યનો ખોરાક અને તેજાના (spice) આપે છે. ફ્લાવર વેજીટેબલ્સમાં ફૂલગોબી (broccoli), કોબીજ (cauliflower) અને કાંટાળી ખાદ્ય વનસ્પતિ (artichoke)નો સમાવેશ થાય છે.ક્રોકસ (crocus)ની સૂકાઈ ગયેલી પુષ્પયોનિમાં સૌથી મોંઘા તેજાના, કેસર (saffron) હોય છે.અન્ય ફ્લાવર સ્પાઇસીસમાં લવિંગ (clove) અને કેપર્સ (caper) છે.હોપ્સ (Hops) ફ્લાવરનો ઉપયોગ બીયર (beer)ને સુગંધીદાર બનાવવા કરાય છે. ગલગોટા (Marigold)ના ફૂલનો ઉપયોગ મરઘી (chicken)નું બચ્ચુ સોનેરી રંગના ઇંડા આપે તે માટે તેને ખવડાવવા કરાય છે, તેના ગ્રાહકો સોનેરી ઇંડુ ઇચ્છતા હોય છે.ડેન્ડિલિઅન (Dandelion) ફૂલોનો ઉપયોગ ઘણી વખત દારૂ બનાવવા કરાય છે. બીજની પરાગ રજ (Pollen), બીજમાંથી એકત્રિત કરવામાં આવેલી પરાગ રજને કેટલાક લોકો હેલ્થ ફૂડ માને છે. ફ્લાવર નેક્ટરના બીજ પર પ્રક્રિયા કરીને બનાવાતા મધ (Honey)ને ઘણી વખત ફૂલનું નામ અપાય છે, ઉદાહરણ તરીકે ઓરેન્જ (orange), બ્લોસમ હની, ક્લોવર (clover), હની એન્ડ ટુપેલો (tupelo) હની.

હજારો તાજા ફૂલ ખાદ્ય હોય છે, પરંતુ કેટલાકનું જ ખોરાક તરીકે મોટાપાયે માર્કેટિંગ કરાય છે. સલાડમાં રંગ અને સુગંધ ઉમેરવા માટે તેનો ઘણી વખત ઉપયોગ કરાય છે. કોળુ (Squash)ના ફૂલ બ્રેડક્રમ્બસમાં ઊંડે સુધી મૂકીને શેકવામાં આવે છે. ખાદ્ય ફૂલોમાં નાસ્તુર્ટિયમ (nasturtium), ક્રાયસન્થેમમ (chrysanthemum), કાર્નેશન (carnation), કેટ્ટેઈલ (cattail), હનીસકલ (honeysuckle), ચિકોરી (chicory), કોર્ન ફ્લાવર (cornflower), કેન્ના (Canna) અને સૂર્યમુખી (sunflower)નો સમાવેશ થાય છે.કેટલાક ખાદ્ય ફૂલો ઘણી વખત કેન્ડિડ હોય છે, જેવા કે ડેઇઝી (daisy) અને ગુલાબ (rose) (તમે પેન્સી (pansy)ને પણ કેન્ડિડ તરીકે ગણી શકો)

હર્બલ ટી (herbal tea)માં પણ ફૂલોનો ઉપયોગ કરી શકાય છે. ક્રાયસન્થેમમ, ગુલાબ, જસ્મીન, કાર્નોમાઇલના સૂકાયેલા ફૂલોને ચામાં નાખીને તેની સુગંધી અને તબીબી ગુણવત્તા પણ વધારી શકાય છે. કેટલીક વખત સુગંધમાં ઉમેરો કરવા તેનુ ચા (tea)ના પાંદડા સાથે મિશ્રણ કરવામાં આવે છે.

સંદર્ભ

• અર્નેસ, એ. જે.(1961) એન્જિયોસ્પર્મ્સની મોર્ફોલોજી મેકગ્રો-હિલ બૂક કો., ન્યૂ યોર્ક
• ઇસા કેથરિન(1965), પ્લાન્ટ એનાટોમી (બીજી આવૃતિ)જોન વિલી એન્ડ સન્સ ન્યૂ યોર્ક

બાહ્ય કડીઓ

• નેટિવ પ્લાન્ટ ઇન્ફોર્મેશન નેટવર્ક
• ગાર્ડન ગાઇડ યુકે- ફૂલો અને રંગો અંગેની માહિતી સંગ્રહિત ૨૦૦૮-૧૨-૩૧ ના રોજ વેબેક મશિન