અષ્ટસખી

અષ્ટસખી ( સંસ્કૃત: अष्टसखी ) એ આઠ અગ્રણી ગોપીઓનો સમૂહ છે જે વ્રજ પ્રદેશના રાધા-કૃષ્ણની નજીકની સખીઓ છે. કૃષ્ણ પંથની ઘણી પેટા-પરંપરાઓમાં, તેઓને કૃષ્ણની દેવીઓ અને પત્નીઓ તરીકે ગણવામાં આવે છે. પદ્મ પુરાણ અનુસાર, અષ્ટસખી એ દ્વાપર યુગમાં રાધા-કૃષ્ણની શાશ્વત સ્ત્રી સાથીઓ છે, અને તેમની જ સાથે તેઓ ગોલોકના તેમના આકાશીય નિવાસસ્થાનમાંથી પૃથ્વી પર ઉતર્યા હતા.

અષ્ટસખી
ગોપીઓના સભ્ય
અષ્ટસખી સાથે રાધા કૃષ્ણ
અન્ય નામો	અષ્ટગોપી
ધર્મ	રાધા વલ્લભ સંપ્રદાય, નિંબાર્ક સંપ્રદાય, ગૌડીય વષ્ણવ સાંપ્રદાય, પુષ્ટિમાર્ગ, હરિદાસી સંપ્રદાય
જોડાણો	ગોપી રાધાકૃષ્ણનો અવતાર
રહેઠાણ	ગોલોક, વૃંદાવન, બરસાણા
લિંગ	સ્ત્રી
ક્ષેત્ર	વ્રજ ક્ષેત્ર
મંદિર	શ્રી રાધા રાસબિહારી અષ્ટશક્તિ મંદિર, વૃંદાવન
ઉત્સવો	હોળી, શરદ પૂર્ણિમા, કારતક પૂર્ણિમા, લઠમાર હોળી
વ્યક્તિગત માહિતી
જીવનસાથી	કૃષ્ણ
કુળ	યદુ વંશ, ચંદ્રવંશ

અષ્ટસખીની પ્રચલિત યાદીમાં લલિતા, વિશાખા, ચંપકલતા, ચિત્રા, તુંગવિદ્યા, ઈન્દુલેખા, રંગદેવી અને સુદેવીનો સમાવેશ થાય છે. આ તમામ આઠ અગ્રણી ગોપીઓને કૃષ્ણની મુખ્ય સખી રાધાના વિસ્તરીત સ્વરૂપ તરીકે ગણવામાં આવે છે.

વર્ણન

શ્રી રાધા રાસબિહારી અષ્ટસખી મંદિર, વૃંદાવન ખાતે રાધા કૃષ્ણ સાથે અષ્ટસખી

લલિતા: આઠ મુખ્ય સખીઓમાં લલિતા અગ્રણી સખી છે. તેઓ અષ્ટસખીઓમાં સૌથી મોટી ગોપી છે અને રાધા કરતાં ૨૭ દિવસ મોટા છે. તેમનો જન્મ માતા-પિતા વિશોક (પિતા) અને સારડી (માતા)ને ઘેર બરસાણા નજીક ઉંચગાંવમાં થયો હતો. શ્રી લલિતા સખી મંદિર, ઉંચગાંવ નામનું મંદિર તેમના ગામમાં આવેલું છે જે તેમને સમર્પિત છે. રાધા-કૃષ્ણ લીલામાં, જ્યારે રાધાને કૃષ્ણથી અલગ થવાનો સમય આવે છે ત્યારે તેને શાંત કરી અને પછી રાધા-કૃષ્ણની મુલાકાત ગોઠવવાનું કાર્ય લલિતાએ કર્યું હતું. કળિયુગમાં વૃંદાવનના લોકપ્રિય સંત અને સંગીતકાર સ્વામી હરિદાસને લલિતાનો અવતાર કહેવામાં આવે છે. તેમણે વૃંદાવનના નિધિવનમાં બાંકે બિહારીની મૂર્તિ પ્રગટ કરી હોવાનું કહેવાય છે.

વિશાખા: બીજી અગ્રણી ગોપી વિશાખા છે. દૈવી દંપતીના વસ્ત્રો અને શણગારની વ્યવસ્થા કરવાની સેવા વિશાખા કરે છે. તે રાધા જેટલી જ ઉંમરની છે. વિશાખાનો જન્મ કામાઈ ગામમાં તેના માતા-પિતા પવન (પિતા) અને વાહિકા (માતા)ને ઘેર થયો હોવાનું માનવામાં આવે છે. કળિયુગમાં સ્વામી હરિરામ વ્યાસને વિશાખાનો અવતાર માનવામાં આવે છે. વિશાખાને સમર્પિત મંદિર શ્રી વિશાખા રાધા રમણ બિહારીજી મંદિર તેમના ગામ કામાઈ, ઉત્તર પ્રદેશમાં આવેલું છે.

ચંપકલતા: અષ્ટસખીના સમૂહમાં ચંપકલતા ત્રીજી સૌથી વરિષ્ઠ ગોપી છે. તેમનો જન્મ તેમની માતા વાટિકા દેવી અને પિતા અરમાને ત્યાં વ્રજ પ્રદેશના કરહલા ગામમાં થયો હતો. ચંપકલતા રાધા કરતાં એક દિવસ નાની છે અને તેમની પ્રાથમિક સેવા જંગલમાંથી ફળો અને શાકભાજી એકત્ર કરી દૈવી દંપતી રાધા-કૃષ્ણ માટે ભોજન રાંધવાની છે. ચંપકલતાને સમર્પિત મંદિર, શ્રી ચંપકલતા સખી મંદિર, ઉત્તર પ્રદેશના કરહાલામાં આવેલું છે. પુષ્ટિમાર્ગ પરંપરામાં, વલ્લભાચાર્યના શિષ્ય પદ્મનાભદાસને ચંપકલતાનો અવતાર માનવામાં આવે છે.

ચિત્રા: ચિત્રા ચોથી અગ્રણી ગોપી છે, જેમનો જન્મ ઉત્તર પ્રદેશના ચિકસૌલી ગામમાં તેમની માતા કાર્સિકા અને પિતા કાતુરાને ઘેર થયો હતો. તે રાધા કરતા ૨૬ દિવસ મોટી છે. તે જલતરંગ (વિવિધ પ્રમાણમાં પાણીથી ભરેલા વાસણો પર સંગીત) વગાડવામાં નિષ્ણાત છે. તે ખગોળશાસ્ત્ર અને જ્યોતિષ સાથે સંબંધિત સાહિત્યને સારી રીતે જાણે છે અને તે પાળેલા પ્રાણીઓના રક્ષણની સૈદ્ધાંતિક અને વ્યવહારિક પ્રવૃત્તિઓ પણ જાણે છે. તે ખાસ કરીને બાગકામમાં નિષ્ણાત છે. તેમને સમર્પિત શ્રી ચિત્ર સખી મંદિર, ચિકસૌલી તરીકે ઓળખાતું એક મંદિર તેમના ગામમાં આવેલું છે.

તુંગવિદ્યા: અષ્ટસખીના સમૂહમાં તુંગવિદ્યા એ પાંચમી અગ્રણી સખી છે. તે રાધા કરતાં પંદર દિવસ મોટી છે અને ઉત્તર પ્રદેશના ડભાલા ગામમાં માતા-પિતા મેધા-દેવી (માતા) અને પુસ્કરા (પિતા)ને ત્યાં જન્મી છે. તે અતીન્દ્રિય મધુરતા, નૈતિકતા, નૃત્ય, નાટક, સાહિત્ય અને અન્ય તમામ કળા અને વિજ્ઞાન જાણે છે. તે એક પ્રખ્યાત સંગીત શિક્ષક છે અને વીણા વગાડવામાં અને ગાવામાં નિષ્ણાત છે. દાભાલામાં શ્રી તુંગવિદ્યા સખી મંદિર નામનું મંદિર તેમને સમર્પિત છે.

ઈન્દુલેખા: ઈન્દુલેખા એ છઠ્ઠી અગ્રણી સખી છે. તેમનો જન્મ ઉત્તર પ્રદેશના અંજનોકા ગામમાં તેના પિતા સાગરા અને માતા વેલા દેવીને ત્યાં થયો હતો. તેમની મુખ્ય સેવા રાધા-કૃષ્ણ માટે ભોજન તૈયાર કરવાની હતી અને કેટલાક જ્ઞાનીઓ અનુસાર તેમની અન્ય પ્રાથમિક સેવાઓ નૃત્ય પણ હતી. ઈન્દુલેખા રાધા કરતાં ત્રણ દિવસ નાની છે. અંજનોકામાં આવેલું શ્રી ઈન્દુલેખા સખી મંદિર નામનું મંદિર તેમને સમર્પિત છે.

રંગદેવી: રંગદેવી અષ્ટસખીમાં સાતમી અગ્રણી ગોપી છે. તેમનો જન્મ તેમની માતા-પિતા કરુણા-દેવી (માતા) અને રંગાસરા (પિતા)ને ઘેર રખોલીમાં થયો હતો. તેઓ રાધા કરતાં સાત દિવસ નાના છે. તેમના લક્ષણો ચંપકલતા જેવા જ છે. તેઓ એક નિષ્ણાત તર્કશાસ્ત્રી છે અને કૃષ્ણની હાજરીમાં રાધા સાથે મજાક કરવાનો તેમને શોખ છે. તેણીની સેવાઓમાં સુગંધિત ધૂપ બાળવી, શિયાળા દરમિયાન કોલસો વહન કરવો અને ઉનાળામાં દૈવી દંપતીને પંખો કરવો વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. રખોલીમાં આવેલું શ્રી રાધા મનોહર રંગદેવી મંદિર નામનું મંદિર તેમને સમર્પિત છે.

સુદેવી: અષ્ટસખીના સમૂહમાં છેલ્લી અગ્રણી ગોપીઓ સુદેવી છે. તે રંગદેવીની જોડિયા બહેન છે અને તેમનો જન્મ રખોલીમાં માતા કરુણા-દેવી અને પિતા રંગસારાને ત્યાં થયો હતો. તેઓ પણા રાધા કરતાં સાત દિવસ નાના છે. રંગદેવી અને સુદેવીની વચ્ચે, રંગદેવી સુદેવી કરતાં અડધા દિવસથી મોટી છે. તેમની મુખ્ય સેવા દૈવી દંપતીને પાણી અર્પણ કરવાની છે. સુદેવીને સમર્પિત એક મંદિર સુનહેરા ગામમાં, રાધાનગરી જિલ્લા, રાજસ્થાનમાં આવેલું છે અને મંદિરને શ્રી સુદેવી સખી મંદિર કહેવામાં આવે છે.

પ્રતીક

વૈષ્ણવ ધર્મમાં, ગોપીઓ તેમના નિઃસ્વાર્થ પ્રેમ અને કૃષ્ણ પ્રત્યેના સમર્પણ માટે જાણીતી છે. તેઓ ક્યારેક ભગવાન માટે માનવ આત્માની ઝંખનાનું પ્રતીક પણ દર્શાવે છે. સ્કંદ પુરાણ મુજબ, રાધા-કૃષ્ણની લાખો ગોપીઓમાંથી અષ્ટસખી સૌથી અગ્રણી આઠ ગોપીઓ છે. તેઓ રાસલીલાનું અભિન્ન અંગ છે. શક્તિવાદમાં, અષ્ટસખીને કેટલીકવાર અષ્ટ સિદ્ધિઓ (અણિમા, મહિમા, ગરિમા, લઘિમા, પ્રાપ્તિ, પ્રાકામ્ય, ઇશિત્વ અને વશિત્વ)ના મૂર્ત સ્વરૂપ તરીકે ગણવામાં આવે છે.

પરંપરાઓ

રાસલીલા દરમિયાન રાધા કૃષ્ણ સાથે અષ્ટસખી દર્શાવતી લોકપ્રિય પ્રિન્ટ

કૃષ્ણને માનનારી ઘણી પરંપરાઓમાં, અષ્ટસખીની પૂજા કરવામાં આવે છે અને તેમના દ્વારા રાધા-કૃષ્ણનો સંપર્ક કરવામાં આવે છે. વલ્લભાચાર્યના પુષ્ટિમાર્ગ સંપ્રદાય, સ્વામી હરિદાસના હૈદસી સંપ્રદાય, હિત હરિવંશ મહાપ્રભુના રાધા વલ્લભ સંપ્રદાય, ચૈતન્ય મહાપ્રભુના ગૌડીય વૈષ્ણવ સંપ્રદાય, નિમ્બાર્ક સંપ્રદાય અને નિષ્કપાચારી મહારાજા પરમાત્મા કૃષ્ણાચાર્યની માન્યતાઓ અને પ્રથાઓમાં અષ્ટસખી મુખ્ય ભૂમિકા ભજવે છે.

• શ્રી રાધા રાસબિહારી અષ્ટસખી મંદિર, વૃંદાવન સંગ્રહિત ૨૦૧૮-૧૧-૧૮ ના રોજ વેબેક મશિન
• શ્રી અષ્ટસખી મંદિર, બરસાના

આ પણ જુઓ

• ગોપી
• રાધા કૃષ્ણઅષ્ટભાર્યા
• અષ્ટ લક્ષ્મી