પ્રેમ

પ્રેમ એ સ્નેહ (affection) and આસક્તિ (attachment)ની તીવ્ર વૃત્તિ સંબંધિત ઘણી બધી લાગણી (emotion)ઓ અને અનુભવો પૈકીની એક છે. શબ્દને સામાન્ય આનંદ (pleasure) થી માંડીને તીવ્ર આંતરવૈયક્તિક આકર્ષણ જેવી વિવિધ લાગણીઓ, સ્થિતિઓ અને અભિગમોના સંદર્ભમાં ટાંકી શકાય છે શબ્દ પ્રેમ ક્રિયાપદ અને નામ બંને છે.પ્રેમ એ એક જ લાગણી નથી, પરંતુ બે કે બેથી વધારે લાગણીઓમાંથી નીપજેલું સંવેદન છે.આપણા માટે કંઈ પણ મહત્વનું હોય, તે એક કરતા વધારે લાગણીઓને જન્મ આપે છે અને આપણે આપણી લાગણીઓ અંગે લાગણીઓ (અને લાગણીઓ અંગે વિચારો) ધરાવીએ છીએ. [૧]આ શબ્દના ઉપયોગો અને અર્થોનું વૈવિધ્ય અને તેની સાથે સંકળાયેલી લાગણીઓની સંકુલતા પ્રેમ શબ્દને અન્ય સંવેદનશીલ સ્થિતિઓની સરખામણીમાં પણ સાતત્યપૂર્ણ રીતે વ્યાખ્યાયિત કરવો મુશ્કેલ છે.

શૈલીબદ્ધ હૃદય પ્રતીક (heart symbol) એ પ્રેમને વ્યકત કરતી પરંપરાગત યુરોપિય આકૃતિ છે.

એક અમૂર્ત વિચાર તરીકે સામાન્યપણે પ્રેમ અન્ય વ્યક્તિ માટેની ઊંડી, મૃદુ કાળજીભરી અવ્યક્ત (ineffable) લાગણી છે.પ્રેમનો આ મર્યાદિત વિચાર પણ, જોકે, રોમેન્ટિક પ્રેમ (romantic love)ની ઉત્કટ ઇચ્છા અને પ્રગાઢતાથી માંડીને કૌટુંબિક (familial) અનેકાલ્પનિક પ્રેમ (platonic love) અને ત્યાંથી માંડીને ધાર્મિક પ્રેમ (religious love)ના વિશાળ એકત્વ (oneness) કે ભક્તિ જેવી વિવિધ લાગણીઓનો અસબાબ ધરાવે છે.પ્રેમ તેના વિવિધ સ્વરુપોમાં આંતરવૈયક્તિક સંબંધ (interpersonal relationship)ના મુખ્ય પ્રેરક તરીકે કાર્ય કરે છે અને તેના કેન્દ્રીય મનોવૈજ્ઞાનિક મહત્વને કારણે તે સર્જનાત્મક કળાઓ (creative arts)માં સૌથી સામાન્ય વિષયો પૈકીનો એક છે.

વ્યાખ્યાઓ

અંગ્રેજી (English) શબ્દ "પ્રેમ" ના વિવિધ સંદર્ભોમાં એકબીજા સાથે મળતા વિવિધપરંતુ અલગ અર્થો હોઈ શકે છે.મોટે ભાગે, અન્ય ભાષાઓ વિવિધ વિચારો પૈકીના કેટલાકને વ્યક્ત કરવા ઘણા બધા શબ્દો પ્રયોજે છે, જેની માટે અભિવ્યક્તિ માટે અંગ્રેજી ભાષા મુખ્યત્વે "પ્રેમ" શબ્દ પર નિર્ભર રહે છે, ઉદાહરણરુપે, "પ્રેમ" માટેના ગ્રીક શબ્દોનું વૈવિધ્ય (Greek words for "love.")આમ, પ્રેમ વૈચારિક રીતે મૂર્તિમંત કરવામાં આવતા સાંસ્કૃતિક ભેદો તેની કોઈ પણ વૈશ્વિક વ્યાખ્યા પ્રસ્થાપિત કરવામાં બેવડી મુશ્કેલી સર્જે છે.

પ્રેમના હાર્દ (essence)નું ચરિત્ર વારંવાર વિવાદનો વિષય બન્યું છે, તેમ છતાં આ શબ્દના વિવિધ પાસાઓને પ્રેમ શું નથી તેના પરથી સ્પષ્ટ કરી શકાય છે. હકારાત્મક લાગણીની અભિવ્યક્તિ (પસંદના વધારે સશક્ત સ્વરુપ તરીકે) પ્રેમ સામાન્યપણે ધિક્કાર (hate) (કે તટસ્થ ઉપેક્ષા (apathy))થી વિપરીત છે; ઓછો કામુક અને વધારે સંવેદનશીલ સ્વરુપ તરીકે પ્રેમ સામાન્યપણે વાસના (lust)થી જુદો પડે છે અને રોમેન્ટિક અર્થો સાથેના આંતરવૈયક્તિક સંબધ તરીકે પ્રેમ સામાન્યપણે મિત્રતા (friendship)થી અલગ પડે છે, તેમ છતાં પ્રેમ શબ્દની અન્ય વ્યાખ્યાઓ ચોક્કસ સંદર્ભોમાં ગાઢ મિત્રતાને લાગુ પડી શકે છે.

જ્યારે અમૂર્તપણે ચર્ચવામાં આવે છે, ત્યારે પ્રેમ સામાન્યપણે આંતરવૈયક્તિક પ્રેમના સંદર્ભમાં વપરાય છે, એક એવો અનુભવ જે એક વ્યક્તિને બીજી વ્યક્તિ માટે થાય છે. પ્રેમમાં મોટે ભાગે પોતાની જાત સહિતની (જેમ કે. આત્મરતિવૃત્તિ (narcissism)), કોઇ એક વ્યક્તિ કે ચીજ માટે કાળજી કે તેમાં ઓતપ્રોત થવાની લાગણી હોય છે.પ્રેમને સમજવામાં આંતર-સાંસ્કૃતિક મતભેદો ઉપરાંત પ્રેમ અંગેના વિચારો સમય સાથે પણ બદલાયા છે.કેટલાક ઇતિહાસકારો રોમેન્ટિક પ્રેમના આધૂનિક વિચારોને મધ્યયુગ પહેલાં કે પછીના રાજાશાહી યુરોપ જોડે સાંકળે છે, જોકે પ્રાચીન પ્રેમ કવિતા રોમેન્ટિક આસક્તિ અગાઉ પણ હતી તેની ગવાહી પૂરે છે. પ્રેમના સંકુલ અને અમૂર્ત ચરિત્રને કારણે, પ્રેમ અંગેની ચર્ચા મોટે ભાગે વિતંડાવાદી પિષ્ટપેષણ (thought-terminating cliché) બનીને રહી ગઈ છે અને વર્જિલ (Virgil)ની "પ્રેમ બધે વિજય મેળવે છે" થી માંડીને બિટલ્સ (The Beatles)ની "તમારે જરૂર છે બસ પ્રેમની (All you need is love)" જેવા પ્રેમ સંબંધિત સામાન્ય રુઢિપ્રયોગ (proverb) અસ્તિત્વમાં છે. બર્ટ્રન્ડ રસેલ (Bertrand Russell) પ્રેમને સાપેક્ષ મૂલ્ય (relative value)થી વિરુદ્ધ "નિરપેક્ષ મૂલ્ય"ની શરત તરીકે વર્ણવે છે. તત્વચિંતક થોમસ જે ઉર્ડે (Thomas Jay Oord) જણાવ્યું હતું કે પ્રેમ કરવો એટલે "સાર્વત્રિક શુભને પ્રોત્સાહન આપવા બીજાને હેતુપુર્વક, સહાનુભૂતિપુર્વક પ્રતિસાદ પાઠવવો."

અવૈયક્તિક પ્રેમ

એક વ્યક્તિ દેશ, સિદ્ધાંત કે ઉદ્દેશને પ્રેમ કરે છે, એમ કહી શકાય, જો તે તેનું ખુબ ઉંચું મુલ્ય આંકતા હોય અને તેને ઊંડાણપૂર્વક પ્રતિબદ્ધ હોય.એ જ પ્રમાણે, અનુકંપાભરેલો આવેગ અને સ્વૈચ્છિક કાર્યકરોનો તેમના ધ્યેય માટેનો "પ્રેમ" આંતરવૈયક્તિક પ્રેમમાંથી નહીં, બલકે પરોપકાર (altruism) અને મજબૂત રાજકીય નિશ્ચયો સાથેના અવૈયક્તિક પ્રેમમાંથી પણ ક્યારેક સર્જાય તેમ બની શકે.લોકો ભૌતિક ચીજો, પ્રાણીઓ કે પ્રવૃત્તિઓને પણ "પ્રેમ" કરી શકે છે, જો તેઓ પોતે આ બધી ચીજોમાં આસક્તિ ધરાવે કે તેમની સાથે તદ્રુપ થઈ જાય.જો જાતિય લાગણી પણ સંડોવાયેલી હોય, તો તે સ્થિતિને અપકામુકતા (paraphilia) કહે છે.

આંતરવૈયક્તિક પ્રેમ

આંતરવૈયક્તિક પ્રેમ એટલે માણસો વચ્ચેનો પ્રેમ.બીજી વ્યક્તિ માટે સીધી સાદી અભિરુચિ કરતા તે વધારે તાકતવર લાગણી છે. અસંતુષ્ટ પ્રેમ (Unrequited love) એટલે પ્રેમની એવી લાગણીઓ, જેમાં સામો પ્રતિભાવ મળતો નથી.આંતરવૈયક્તિક પ્રેમ iઆંતરવૈયક્તિક સંબંધો (interpersonal relationships) સાથે ગાઢપણે સંકળાયેલો છે.આવો પ્રેમ કુટુંબના સભ્યો, મિત્રો અને દંપતિઓ વચ્ચે હોઈ શકે છે.પ્રેમ સાથે સંકળાયેલા સંખ્યાબંધ મનોવૈજ્ઞાનિક વિકારો છે, જેમ કે અતિકામુકતા (erotomania). સમગ્ર ઇતિહાસ દરમિયાન તત્વજ્ઞાન (philosophy) અને ધર્મ (religion)એ પ્રેમ નામની ઘટના પર સૌથી વધારે ચિંતન કર્યું છે.ગઈ સદીમાં આ વિષય પર મનોવિજ્ઞાને(psychology) પુષ્કળ લખ્યું છે.તાજેતરના વર્ષોમાં, ઉત્કાંન્તિ વિષયક મનોવિજ્ઞાન (evolutionary psychology), ઉત્કાંન્તિ વિષયક જીવવિજ્ઞાન (evolutionary biology), નૃવંશશાસ્ત્ર (anthropology), ચેતાવિજ્ઞાન (neuroscience) અને જીવવિજ્ઞાન (biology) જેવા વિજ્ઞાનોએ પ્રેમની પ્રકૃતિ અને કામગીરીની સમજમાં વધારો કર્યો છે.

રાસાયણિક આધાર

મુખ્ય લેખ: Love (scientific views)

જાતિય વૃત્તિના જૈવિક મોડેલ્સ પ્રેમને ભૂખ (hunger) કે તરસ (thirst) જેવા સસ્તન (mammal) આવેગ તરીકે જુએ છે. પ્રેમના વિષયના અગ્રણી નિષ્ણાત હેલન ફિશર (Helen Fisher) પ્રેમના અનુભવને અંશતઃ એકબીજાને સ્પર્શતા ત્રણ તબક્કાઓમાં વિભાજે છે, વાસના, આકર્ષણ અને આસક્તિ.વાસના લોકોને અન્યો સમક્ષ લાવે છે, રોમેન્ટિક આકર્ષણ લોકોને તેમની ઉર્જા સંવનન પર કેન્દ્રિત કરવા પ્રોત્સાહન આપે છે અને આસક્તિ જીવનસાથી (કે બાળક)ને બાળક ઉછરીને મોટું થાય ત્યાં સુધી સાંખી લેવાની શક્તિ આપે છે.

વાસના (Lust) સંવનન (mating)ને પ્રોત્સાહિત કરતી આવેગપુર્ણ જાતિય ઇચ્છા છે અને ટેસ્ટોસ્ટેરોન (testosterone) અને એસ્ટ્રોજન (estrogen) જેવા રસાયણોને લોહીમાં મોટા પ્રમાણમાં ઠાલવે છે. આ અસરો ભાગ્યે જ કેટલાક સપ્તાહો કે મહિનાઓ સુધી ટકે છે. આકર્ષણ (Attraction) એ સંવનન માટે ચોક્કસ ઉમેદવાર માટેની સૌથી વધારે વૈયક્તિક અને રોમેન્ટિક ઇચ્છા છે, જે એક વૈયક્તિક સંવનન સ્વરુપ માટેની પ્રતિબદ્ધતા તરીકે વાસનામાંથી સર્જાય છે. ચેતાવિજ્ઞાન (neuroscience)માં તાજેતરમાં થયેલા અભ્યાસો દર્શાવે છે કે લોકો પ્રેમમાં પડે છે, ત્યારે મગજ સતત ફેરોમોન્સ (pheromones), ડોપામાઇન (dopamine), નોરપનેફ્રીન (norepinephrine), અને સેરટોનિન (serotonin) સહિતના રસાયણોનો ચોક્કસ સમૂહ છોડે છે. આ રસાયણો એમ્ફટમીન (amphetamine)ની જેમ જ કામ કરે છે અને મગજના આનંદ કેન્દ્ર (pleasure center)ને ઉત્તેજિત કરે છે તેમ જ અન્ય આડ અસરો તરફ દોરી જાય છે, જેમ કે હ્રદયના ધબકારા (heart rate) વધવા, ભૂખ અને નિંદ્રા મરી જવી અને ઉત્તેજનાની તીવ્ર લાગણી થવી.સંશોધન દર્શાવે છે કે આ તબક્કો સામાન્યપણે દોઢથી ત્રણ વર્ષ ચાલે છે.

વાસના અને આકર્ષણના તબક્કાઓ કામચલાઉ ગણાતા હોવાથી, લાંબા ગાળાના સંબંધો માટે એક ત્રીજો તબક્ક જરૂરી મનાયો છે. આસક્તિ (Attachment) એક એવો અનુબંધ (bonding) છે, જે ઘણા વર્ષો સુધી અને દાયકાઓ સુધી પણ ટકે તેવા સંબંધોને પ્રોત્સાહન આપે છે. આસક્તિ સામાન્યપણે લગ્ન (marriage) અને બાળકો (children) જેવી પ્રતિબદ્ધતાઓ આધારિત હોય છે કે પછી સરખી રુચિ જેવી ચીજો જેવી પારસ્પરિક મિત્રતા પર આધારિત છે. તે ટુંકા ગાળાના સંબંધો કરતા પણ વધારે મોટા પ્રમાણમાં ઓક્સીટોસિન (oxytocin) અને વેસોપ્રેસિન (vasopressin) જેવા રસાયણોના ઊંચા સ્તરો સાથે સંકળાયેલા છે. લોકો જ્યારે પ્રેમમાં પડે છે, ત્યારે ચેતા વૃદ્ધિ પરિબળ (nerve growth factor) (NGF) તરીકે ઓળખાતા પ્રોટીન અણુનું સ્તર ઊંચુ હોય છે, પરંતુ એક વર્ષ પછી તે અગાઉના સ્તરે પહોંચી જાય છે.

મનોવૈજ્ઞાનિક આધાર

દાદી અને પૌત્ર
શ્રીલંકા (Sri Lanka).

વધુ માહિતી: [[Human bonding]]

મનોવિજ્ઞાન પ્રેમને ઇંદ્રિયગત અને સામાજિક ઘટના તરીકે વર્ણવે છે.માનસશાસ્ત્રીt (Psychologist) રોબર્ટ સ્ટર્નબર્ગે (Robert Sternberg) પ્રેમનો ત્રિકોણીયો સિદ્ધાંત (triangular theory of love) ઘડી કાઢ્યો અને એવી દલીલ કરી હતી કે પ્રેમના ત્રણ અલગ ઘટકો છે, ઘનિષ્ટતા, પ્રતિબદ્ધતા અને આવેગ.ઘનિષ્ટતા એક એવું સ્વરુપ છે, જેમાં બે જણા તેમના રહસ્યો અને વ્યક્તિગત જીવનની વિવિધ વિગતોનું આદાન પ્રદાન કરે છે અને સામાન્યપણે મિત્રતા અને રોમેન્ટિક પ્રેમ સંબંધોમાં જોવા મળે છે. બીજી તરફ પ્રતિબદ્ધતા સંબંધો કાયમી રાખવાની અપેક્ષા છે. પ્રેમનું છેલ્લુ અને સૌથી સામાન્ય સ્વરુપ છે જાતિય આકર્ષણ અને આવેગઆવેગાત્મક પ્રેમ મોહ તેમ જ રોમેન્ટિક પ્રેમમાં દર્શાવાય છે.પ્રેમના તમામ સ્વરુપોને આ ત્રણ ઘટકોના અલગ અલગ સંયોજનો તરીકે જોવામાં આવે છે. અમેરિકી માનસશાસ્ત્રી ઝિક રુબિન (Zick Rubin) પ્રેમને સાઇકોમેટ્રિક્સ (psychometrics) દ્વારા વ્યાખ્યાયિત કરે છે. તેમનું કાર્ય જણાવે છે કે ત્રણ ઘટકો પ્રેમની રચના કરે છે, આસક્તિ, કાળજી અને ઘનિષ્ટતા.

ફ્રેટર્નલ લવ (પ્રીહિસ્ટોરિક કલ્ચર ફ્રોમ 250–900 A.D., ઓફ વાસ્ટેક (Huastec) ઓરિજિન). હેલેપે (Xalapa), વેરક્રુઝ (Veracruz), મેક્સિકો (Mexico)માં . મ્યુઝિયમ ઓફ એન્થ્રોપોલોજી (Museum of Anthropology).

ધન ભાર અને ઋણ ભાર એકબીજાને આકર્ષે છે, તેવી કુલમ્બના નિયમ (Coulomb's law) જેવા વિદ્યુત સિદ્ધાંતોના પગલે માનવ જીવનમાં પણ "વિરોધીઓ વચ્ચે આકર્ષણ" જેવા સામ્યો વિકસ્યા હતા.ગઈ સદીમાં, માનવ સંવનનની પ્રકૃતિ અંગે થયેલા સંશોધનોમાં સામાન્યપણે જણાયું છે કે જ્યારે ચરિત્ર અને વ્યક્તિત્વનો મુદ્દો આવે છે, ત્યારે આ સાચુ નથી, કેમ કે લોકો તેમના જેવા લોકોને પસંદ કરવાનું વલણ ધરાવે છે. જોકે, પ્રતિકારશક્તિ વ્યવસ્થાઓ જેવા, કેટલાક અસામાન્ય અને ચોક્કસ ક્ષેત્રોમાં એવું જણાય છે કે માણસો તેમના જેવા ના હોય, તેવા (દા.ત. ઓર્થોગોનલ પ્રતિકારશક્તિ વ્યવસ્થા ધરાવતા) લોકોને પસંદ કરે છે, કારણ કે તેના કારણે એવું બાળક પેદા થશે, જે બંને દુનિયાના શ્રેષ્ઠ તત્વો ધરાવતું હોય.તાજેતરના વર્ષોમાં, માનવ અનુબંધ (human bonding)ના વિવિધ સિદ્ધાંતો વિકસ્યા છે, જેને આસક્તિ, બંધનો, અનુબંધો અને સ્નેહની પરિભાષામાં વર્ણવવામાં આવ્યા છે.

કેટલાક પાશ્ચાત્ય નિષ્ણાતો પરોપકાર અને આત્મરતિ, આ બે મુખ્ય ઘટકો અલગ પાડે છે.સ્કોટ પેક (Scott Peck)ના સંશોધનોમાં આ દ્રષ્ટિબિન્દુ ડોકાય છે. વિનિયોજિત મનોવિજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં તેમના કાર્યએ પ્રેમ અને અનિષ્ટની વ્યાખ્યાઓને ઊંડાણપુર્વક તપાસી હતી.પેક જણાવે છે કે પ્રેમ "બીજાની આધ્યામિત્ક વૃદ્ધિ માટેની નિસબત" અને સરળ આત્મરતિવૃત્તિનું સંયોજન છે. આ સંયોજનમાં પ્રેમ એક પ્રવૃત્તિ છે, માત્ર લાગણી નહીં.

સેક્રેડ લવ વર્સસ પ્રોફેઇન લવ (1602–03) દ્વારા જીયોવેની બેગ્લીઓની (Giovanni Baglione).

વૈજ્ઞાનિક મોડેલ્સની સરખામણી

પ્રેમના જૈવિક મોડેલ્સ તેને ભૂખ (hunger) કે તરસt (thirst) જેવા સસ્તનીય આવેગો તરીકે જુએ છે; જ્યારે મનોવિજ્ઞાન પ્રેમને સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક ઘટના તરીકે વધારે જુએ છે. બંને દ્રષ્ટિબિંદુઓમાં સંભવતઃ સત્યના અંશો છે.હોર્મોન્સ (hormone) (જેવા કે ઓક્સીટોસિન (oxytocin))ન્યૂરોટ્રોફિન્સ (neurotrophins) (જેવા કે NGF (NGF)) અને ફેરોમોન (pheromone)ની પ્રેમ પર ચોક્કસપણે અસર પડે છે. અને લોકો પ્રેમમાં કઈ રીતે વિચારે છે અને વર્તે છે તેના પર તેમના પ્રેમ અંગેના વિચારોની અસર હોય છે. જીવવિજ્ઞાન (biology)નું પરંપરાગત દ્રષ્ટિબિંદુ કહે છે, કે પ્રેમના બે મુખ્ય આવેગો છે, જાતિય આકર્ષણ (sexual attraction) અને આસક્તિ (attachment).પુખ્ત લોકો વચ્ચેની આસક્તિ એ જ સિદ્ધાંતો પર કામ કરતી હોવાનું મનાય છે, જે એક બાળકને તેની માતા જોડે છે.પરંપરાગત મનોવૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિબિંદુ પ્રેમને મૈત્રીપુર્ણ પ્રેમ (companionate love) અને આવેગપુર્ણ પ્રેમનું મિશ્રણ ગણે છે.આવેગપુર્ણ પ્રેમ તીવ્ર ઝંખના છે અને તેમાં મોટે ભાગે શારીરિક ઉત્તેજના (physiological arousal) (ટુંકા શ્વાસોશ્વાસ, હ્રદયના ઝડપી ધબકારા) જોવા મળે છે. જ્યારે મૈત્રીયુક્ત પ્રેમ (companionate love) ઘનિષ્ટતાની લાગણી અને સ્નેહ છે, જેમાં શારીરિક ઉત્તેજના થતી નથી.

અભ્યાસોએ દર્શાવ્યું છે કે પ્રેમથી પીડાતા લોકોના મગજના સ્કેન્સ માનસિક રોગથી પીડાતી વ્યક્તિઓના મગજના સ્કેન્સ જેવા હોય છે.મગજના જે વિસ્તારમાં પ્રેમને કારણે કામગીરી થાય છે, તે જ વિસ્તારમાં ભૂખ, તરસ અને ડ્રગ્સની તડપને કારણે પ્રવૃત્તિઓ સર્જાય છે.નૂતન પ્રેમ, તેથી સંભવિતપણે લાગણીમય હોવાના બદલે શારીરિક વધારે હશે.સમય જતાં. પ્રેમ પ્રત્યેનો પ્રતિભાવ મંદ પડે છે અને મગજના વિવિધ વિસ્તારો સક્રિય થાય છે, પ્રાથમિકપણે લાંબા ગાળાની પ્રતિબદ્ધતાઓને સંડોવતા વિસ્તારો.ચેતાવિજ્ઞાની એન્ડ્રુ ન્યુબર્ગ (Dr. Andrew Newberg) સૂચવે છે કે, પ્રેમ પરત્વેનો આ પ્રતિભાવ ડ્રગ્સના જેવો જ છે, કારણ કે પ્રેમ વિના માનવજાતિ મરી જ જાય.

સાંસ્કૃતિક દ્રષ્ટિબિંદુઓ

ઇરાની

આટલા બધા સમય પછી પણ

સૂર્ય ક્યારેય પૃથ્વીને કહેતો નથી, "તું મારી ઋણી છું."

જુઓ આવા પ્રેમ સાથે શું ઘટે છે!

—તે આખા આકાશને અજવાળે છે.(હાફિઝ)

રૂમી, હાફિઝ (Hafez) અને સાદી (Sa'di) ફારસી સંસ્કૃતિ અને ભાષામાં આવેગ અને પ્રેમની રજૂઆતનાં નાયકો છે.પ્રેમ માટેનો ઇરાની શબ્દ ઇશ્ગ છે, જે અરબી ઇશ્ક પરથી આવ્યો છે.ઇરાની સંસ્કૃતિમાં દરેક વસ્તુ પર પ્રેમ છવાયેલો છે અને પ્રેમાળ મિત્રો અને કુટુંબ, પતિઓ અને પત્નીઓ, બધું પ્રેમ માટે જ છે. અને છેલ્લે દિવ્ય પ્રેમ તરફ જાય છે, જે જીવનનો અંતિમ હેતુ છે.સાતસો વર્ષ પહેલાં સાદીએ લખેલું,

આદમના બાળકો એક જ શરીરના અંગો છે

એક જ અંશમાંથી પેદા થયા છે.

જ્યારે સમયની આફત એક અંગને અસર કરે

બીજા અંગો ચેનથી બેસી ના શકે

જો તમને બીજાની મુશ્કેલીઓ માટે સહાનુભૂતિ ના હોય, તો

તમે "માણસ" કહેવડાવવાને લાયક નથી.

ચીની અને સંબંધિત સંસ્કૃતિઓ

પ્રેમ માટેનો પરંપરાગત ચીની શબ્દ (Chinese character) (愛) સ્વીકાર, લાગણી કે આકલનની અંદર (મધ્યમાં) એક હ્રદય (heart)નો બનેલો છે, જે મોહક લાગણી દર્શાવે છે.

વર્તમાન ચીની (Chinese) ભાષા અને સંસ્કૃતિ (culture)માં પ્રેમના વિચાર માટે કેટલાક પદો કે મૂળ શબ્દો વપરાયા છે.

• તે ક્વિન્ગ (Qing) રાજાના નામનો પ્રથમ શબ્દ હતો.

• એઇ (愛) ક્રિયાપદ તરીકે વપરાય છે, (દા.ત., વો એઇ ની, "હું તને પ્રેમ કરું છું") કે નામ તરીકે, ખાસ કરીને એઇપિંગ (愛情)માં, "પ્રેમ" કે "રોમાન્સ."

છેક 1949થી ચીનની મુખ્ય ભૂમિ (mainland China)માં, પતિ અને પત્ની માટેના અલગ શબ્દો પર ભાર મુકવામાં આવતો નહોતો, તેના બદલે જીવનસાથી માટે એઇરેન (愛人, મૂળે "પ્રેમી," અથવા સાહિત્યિક રીતે, "પ્રેમી વ્યક્તિ") મુખ્ય શબ્દ વપરાયો છે. આ શબ્દ એક સમયે નકારાત્મક અર્થ ધરાવતો હતો, જે હજુ પણ તાઇવાન (Taiwan)માં પ્રચલિત છે.

• લીયાન (戀) શબ્દ સામાન્યપણે એકલો વપરાતો નથી, પરંતુ 談戀愛, તાન લીયાન એઇ, જેમાં એઇ પણ છે, એટલે "પ્રેમમાં હોવું" , "પ્રેમી" (戀人, લીયાનરેન) કે "સમલૈંગિકતા" (同性戀, તોન્ગઝિન્ગલીયાન) જેવા શબ્દોના ભાગરુપે વપરાય છે,

• ક્વિન્ગ (情), નો સામાન્ય અર્થ થાય છે "લાગણી" કે "સંવેદન," મોટે ભાગે "પ્રેમ"ને અલગ શબ્દોથી દર્શાવે છે.તે શબ્દ ઇક્વિન્ગ (愛情)માં આવે છે, "પ્રેમી" માટેનો શબ્દ છે કિનરેન (情人)

કન્ફ્યુશીયસવાદ (Confucianism)માં લીયાન એટલે ગુણિયલ દયાળુ પ્રેમતમામ માણસોએ લીયાનનું આચરણ કરવું જોઇએ અને નૈતિક જીવન જીવવું જોઇએ.ચીની તત્વચિંતક મોઝિ (Mozi)એ કન્ફ્યુશીયસના લીયાનના પ્રત્યાઘાતરુપે એઇ (愛)નો વિચાર આપ્યો હતો.મોહિવાદ (Mohism)માં એઇ એટલે કોઈ પણ જાતની વળતા પ્રતિભાવની અપેક્ષા વિના તમામ લોકો માટેનો વૈશ્વિક પ્રેમ, માત્ર મિત્રો કે કુટંબ માટેનો નહીં.ઉડાઉપણા અને આક્રમક યુદ્ધ એ એઇના વિરોધી છે.મોઝિના વિચાર અસરકારક હતા, તેમ છતાં મોટા ભાગના ચીની લોકો કન્ફ્યુશીયસના શબ્દ લીયાનને પ્રેમનો પર્યાય સમજે છે.

ગેન્ગક્વિન્ગ (感情) એટલે સંબંધની લાગણી, સહાનુભૂતિ (empathy) સાથે કૈંક સરખાપણું ધરાવતો શબ્દ.એક વ્યક્તિ અન્યની મદદ કરીને કે કાર્ય કરીને અને અન્ય વ્યક્તિ કે કોઈ પણ ચીજ પરત્વે લાગણીસભર દ્વારા સિદ્ધ કરેલા સારા ગેન્ગક્વિન્ગના નિર્માણ દ્વારા પ્રેમને વ્યક્ત કરી શકે છે.

યુઆફેન (Yuanfen) (緣份) પ્રારબ્ધોનું જોડાણ છે.અર્થપુર્ણ સંબંધને મોટે ભાગે નિર્ભર મજબૂત યુઆફેન તરીકે જોવામાં આવે છે. તે સંયોગ જેવો જ અર્થ ધરાવે છે.અંગ્રેજીમાં આના જેવો જ વિચાર છે, "ધે વેર મેઇડ ફોર ઇચ અધર," "ફેઇટ," કે "ડેસ્ટિની."

ઝાઓલીયાન (સરળ શબ્દોમાં (Simplified): 早恋, પરંપરાગત (Traditional): 早戀, પીનયીન (pinyin): ઝાઓલીયાન), સાહિત્યિક રીતે "પ્રારંભિક પ્રેમ." બાળકો કે કિશોરોમાં રંગદર્શી લાગણીઓ કે આસક્તિ માટે વારંવાર વપરાતો સાંપ્રત શબ્દ છે.ઝાઓલીયાન કિશોર વયના બોયફ્રેન્ડ અને ગર્લફ્રેન્ડ વચ્ચેના સંબંધોનું તેમ જ પ્રારંભિક કિશોરાવસ્થા કે બાળપણના "આકર્ષણ (crush)"નું વર્ણન કરે છે, આ વિચાર હાલની ચીની સંસ્કૃતિમાં પ્રવર્તતી માન્યતા દર્શાવે છે. તે પ્રમાણે, યુવાનોએ તેમના અભ્યાસની માગ પ્રમાણે (ચીનની અત્યંત સ્પર્ધાત્મક શૈક્ષણિક વ્યવસ્થામાં આ ખાસ સાચુ છે) રોમાન્ટિક સંબંધોમાં પડવું જોઇએ નહીં, નહીંતર ભવિષ્યમાં સફળતા માટેની તકો રોળાઈ જશે. આ ઘટનાની વ્યાપકતા તેમ જ વિદ્યાર્થીઓ માટે તેના જોખમો અને વાલીઓની દહેશતોની વિગતો વર્ણવતા સમાચારો ચીની અખબારો અને અન્ય માધ્યમોમાં જોવા મળ્યા છે.

જાપાની

જાપાની બૌદ્ધ ધર્મ (Japanese Buddhism)માં એઇ (愛) એટલે તીવ્ર કાળજીભર્યો પ્રેમ અને બૂનિયાદી ઇચ્છા.તે સ્વાર્થીપણા કે સ્વાર્થહીનતા અને બુદ્ધતા તરફ વિકસી શકે છે.

એમી (Amae) (甘え), એક જાપાની શબ્દ, જેનો અર્થ થાય છે, લાડભરી નિર્ભરતા. તે જાપાનમાં બાળ ઉછેરનો ભાગ છે.જાપાની માતાઓ તેમના બાળકોને આંલિગન કરે અને લાડ કરે તેવી અપેક્ષા રાખવામાં આવે છે, જ્યારે બાળકો તેમની માતાઓને વળગી રહે અને સેવા કરે તેવી અપેક્ષા રાખવામાં આવે છે. કેટલાક સમાજશાસ્ત્રી (sociologist)ઓએ સૂચવ્યું છે કે પાછલા જીવનમાં જાપાનીઓના સામાજિક આદાન પ્રદાનો માતા અને બાળકની એમીના સિદ્ધાંત આધારિત છે.

પ્રાચીન ગ્રીક

ગ્રીક (Greek) લોકો પ્રેમ શબ્દ જેમાં વપરાય છે તેવા કેટલાક અર્થો (several different senses)માં ભેદ પાડે છે. દાખલા તરીકે, પ્રાચીન ગ્રીકો પાસે ફિલિયા, ઇરોસ, અગાપે, સ્ટોર્જ, અને ઝેનીયા જેવા શબ્દો છે.જોકે, અન્ય ભાષાઓની જેમ ગ્રીકમાં પણ આ શબ્દોના અર્થોને અલગ પાડવા ઐતિહાસિક રીતે મુશ્કેલ બન્યું છે. એ જ સમયે, બાઇબલ (Bible)ના પ્રાચીન ગ્રીક લખાણમા ક્રિયાપદ (verb) અગાપે એ ફિલીયો જેવા જ અર્થો ધરાવે છે.

આધુનિક ગ્રીકમાં અગાપે (Agape) (ἀγάπη agápē) એટલે પ્રેમ ગ્રીકમાં સ'અગાપો એટલે હું તને પ્રેમ કરું છું અગાપો શબ્દ એ ક્રિયાપદ હું પ્રેમ કરું છું છે.તે ઇરોસથી સૂચવાતા શારીરિક આકર્ષણના બદલે સામાન્યપણે નિર્મળ, પ્રેમના આદર્શ સ્વરુપ તરફ નિર્દેશ કરે છે. જોકે, અગાપેના કેટલાક અર્થો એવા છે જે ઇરોસના અર્થમાં વપરાયા હોય. તેનો "આત્માના પ્રેમ" તરીકે પણ અનુવાદ થતો રહ્યો છે.

ઇરોસ (Eros) (ἔρως érōs) એટલે, ઇંદ્રિયગત ઇચ્છા અને ઝંખના સાથેનો આવેગપૂર્ણ પ્રેમ.ગ્રીક શબ્દએરોટા એટલે પ્રેમમાં.પ્લેટો (Plato)એ તેની પોતાની વ્યાખ્યા સુધારીપ્રારંભમાં ઇરોસ એક વ્યક્તિ માટે અનુભવાય છે, તેમ છતાં અવલોકન સાથે તે વ્યક્તિના સૌંદર્યની સ્વીકૃતિ બને છે કે પછી સૌંદર્યની પોતાની સ્વીકૃતિ બને છે. ઇરોસ સૌંદર્યના આત્મીય પુનઃપ્રાપ્ત જ્ઞાનમાં મદદ કરે છે અને આધ્યાત્મિક સત્યની સમજમાં ફાળો આપે છે. પ્રેમીઓ અને તત્વચિંતકો બધા જ ઇરોસ દ્વારા સત્યને પામવા પ્રેરાયા છે. કેટલાક અનુવાદો તેને "શરીરનો પ્રેમ" ગણે છે.

ફિલિઆ (Philia) (φιλία philía),એ એરિસ્ટોટલ દ્વારા (Aristotle).વિકસાવાયેલા આવેગહીન,ગુણિયલ પ્રેમની સંકલ્પના છે.તેમાં મિત્રો, કુટુંબ અને સમાજ તરફની વફાદારી નો સમાવેશ થાય છે અને ગુણ, સમાનતા અને પરિચિતતા આવશ્યક છે.ફિલીયા વહેવારુ કારણોથી પ્રેરિત હોય છે. બેમાંથી એક કે બંને વ્યક્તિઓને સંબંધનો ફાયદો થાય છે.તેનો અર્થ "મનનો પ્રેમ" એવો પણ થાય છે.

સ્ટોર્જ (Storge) (στοργή storgē

ઝેનીયા (Xenia) (ξενία xenía) એટલે આતિથ્ય. પ્રાચીન ગ્રીકમાં અત્યંત મહત્વની પ્રથા હતી.તે યજમાન અને તેના મહેમાનો વચ્ચેની લગભગ કર્મકાંડ પ્રકારની મિત્રતા હતી, જેઓ અગાઉ એકબીજા માટે તદ્દન અજાણ્યા હોઇ શકે.યજમાન મહેમાનને જમાડતા અને આશરો આપતાં, બદલામાં મહેમાને માત્ર કૃતજ્ઞતાથીચુકવણી કરવાની અપેક્ષા રહેતી.આનું મહત્વ સમગ્ર ગ્રીક દંતકથા (Greek mythology)માં, ખાસ કરીને હોમરના ઈલિયડ (Iliad) અને ઓડિસી (Odyssey)માં જોઇ શકાય છે.

તૂર્કી (શમન અને ઈસ્લામી)

તૂર્કીમાં "પ્રેમ" શબ્દના કેટલાક અર્થો છે. કોઈ વ્યક્તિ ઈશ્વર, વ્યક્તિ,માતા પિતા કે કુટુંબને પ્રેમ કરી શકે છે.પરંતુ, તે વ્યક્તિ એક જ વિજાતિય વ્યક્તિને પ્રેમ કરી શકે છે, જેને તેઓ "અશ્ક " કહે છે.તૂર્કીમાં આજે પણ અશ્ક (Aşk) શબ્દ પ્રેમ કરવા માટેની લાગણી છે.તૂર્ક લોકો આ શબ્દને તેમના રોમેન્ટિક પ્રેમાલાપોમાં રોમાન્ટિક કે જાતિય અર્થમાં પ્રયોજે છે.જો કોઈ તૂર્ક એમ કહે કે તે કોઇના અશ્કમાં છે, તો તે કોઈ વ્યક્તિના તેના માતાપિતા માટેના પ્રેમ જેવો પ્રેમ નથી, તે માત્ર એક જ વ્યક્તિ માટેનો પ્રેમ છે અને તે અત્યંત ખેચાણ દર્શાવે છે. આ શબ્દ તૂર્કી ભાષાઓ, જેવી કે કઝાખ (ғашық)માં પણ સામાન્ય છે.

પ્રાચીન રોમન (લેટિન)

લેટિન ભાષામાં અંગ્રેજી ભાષાના "પ્રેમ" જેવા ઘણાં ક્રિયાપદો છે.

ઇટાલી ભાષામાં આજે પણ પ્રેમ કરવો એના માટેનો મૂળ શબ્દ છે અમેરેરોમનો તેને સ્નેહના અર્થમાં તેમ જ રોમાન્ટિક કે જાતિય બંને અર્થમાં વાપરતા હતા.આ ક્રિયાપદ પરથી આવ્યો શબ્દ એમેન્સ - પ્રેમી, એમેટર, વ્યવસાયિક પ્રેમી, મોટે ભાગે વાસનાના વધારાના અર્થ સાથેનો શબ્દ. અને બીજો શબ્દ બન્યો એમિકા, એટલે અંગ્રેજી અર્થમાં ગર્લફ્રેન્ડ. મોટે ભાગે ખરાબ અર્થમાં એક વૈશ્યા માટે પણ વપરાય છે. તેને સંબંધિત નામ છે એમોર, જે બહુવચનમાં પણ વપરાય છે. તેનો અર્થ થાય છે પ્રેમ પ્રકરણો કે જાતિય સાહસો.એ જ મૂળ એમિકસ પણ આપે છે, તેનો અર્થ છે "મિત્ર" અને એમિશીયા એટલે "મિત્રતા" (મોટે ભાગે પારસ્પરિક લાભ આધારિત અને ક્યારેક "ઋણ" કે "અસર"ની વધારે નજીક છે.)સિસેરોએ એક ગ્રંથ લખ્યો. તેનું નામ હતું મિત્રતા અંગે (દી અમિશીયા). તે આ જ વિચારને લંબાણપુર્વક ચર્ચે છે.ઓવિડે ડેટિંગ માટેની ગાઇડ લખી. તેનું નામ હતું અર્સ અમેટોરીયા (Ars Amatoria) (પ્રેમની કળા). તેમાં લગ્નબાહ્ય સંબંધોથી માંડીને અતિ-સંરક્ષાત્મક વાલીઓ સહિતની તમામ બાબતો ઉંડાણપુર્વક ચર્ચવામાં આવી છે.

આ ચિત્ર થોડું સંકુલ બને છે, કેમ કે લેટિન ક્યારેક શબ્દ અમેરી વાપરે છે, જ્યારે અંગ્રેજી માત્ર કહેશે, પસંદ કરવું.આ વિચાર, જોકે, લેટિનમાં પ્લેસીયરી કે ડીલેક્ટેરીથી વધારે સામાન્યપણે વ્યક્ત કરાયો છે. આ શબ્દો લોકબોલીમાં વધારે પ્રયોજાયા છે અને ડીલેક્ટેરી કેટુલસની પ્રેમ કવિતામાં વારંવાર વપરાયો છે.

ડિલિગર (Diligere)નો અર્થ મોટે ભાગે "ના માટે સ્નેહ રાખવો", "આદર કરવો" છે, અને ભાગ્યે જ રોમેન્ટિક પ્રેમ માટે વપરાયો છે. આ શબ્દ બે પુરૂષ વચ્ચેની મૈત્રી દર્શાવવા માટે યોગ્ય રહેશેસંબંધિત નામ ડિલિજન્શીયાજોકે, સતત પ્રયત્ન કે કાળજીનો અર્થ ધરાવે છે. અને ક્રિયાપદ સાથે શબ્દાર્થ સંબંધી ઓછો નાતો ધરાવે છે.

ઓબ્ઝર્વરી (Observare) એ ડિલિગરનો પર્યાય છે. અંગ્રેજી સાથે સમાનતા હોવા છતાં આ ક્રિયાપદ અને સંબંધિત નામ ઓબ્ઝર્વેન્શીયામોટે ભાગે " આદર" કે " સ્નેહ" દર્શાવે છે.

કેરિતાસ (Caritas) શબ્દ ખ્રિસ્તી બાઇબલના લેટિન અનુવાદમાં વપરાયો છે, તેનો અર્થ થાય છે "સખાવતી પ્રેમ". આ અર્થ જોકે, પ્રશિષ્ટ પેગન (મૂર્તિપૂજક) રોમન સાહિત્યમાં જોવા મળતો નથી.તે ગ્રીક શબ્દના સંકલિત પાઠમાંથી ઉદ્ભવ્યો હોવાથી તેને સંબંધિત કોઈ ક્રિયાપદ નથી.

ધાર્મિક દ્રષ્ટિબિંદુઓ

ખ્રિસ્તી

પ્રેમ ઈશ્વરમાંથી આવ્યો છે તેવી ખ્રિસ્તી સમજ છે.સ્ત્રી અને પુરૂષનો પ્રેમ (ગ્રીકમાં ઇરોસ) અને અન્યો માટેનો નિસ્વાર્થી પ્રેમ (અગાપે)ને મોટે ભાગે અનુક્રમે ઉર્ધ્વગામી અને અધોગામી પ્રેમ તરીકે વિરોધાભાસી ચીતર્યા છે, પરંતુ છેવટે તો બંને એક જ ચીજ છે.

ખ્રિસ્તી વર્તૂળોમાં "પ્રેમ" માટે વારંવાર વપરાતાં ગ્રીક શબ્દો ઘણાં છે.

• ન્યુ ટેસ્ટામેન્ટ (New Testament)માં અગાપે (Agape). અગાપ (agapē)એટલે સખાવતી, નિસ્વાર્થ, પરોપકારી અને બિનશરતીતે પૈતૃક પ્રેમ છે, વિશ્વમાં ભલાઈના સર્જનહાર તરીકે તેને જોવામાં આવે છે. આ રીતે ઇશ્વર (God) માનવજાતને પ્રેમ કરતા જોવામાં આવે છે. એક એવો પ્રેમ જે ખ્રિસ્તીઓ એકબીજાને કરવાની ઇચ્છા સેવે છે.
• ફિલિઓનો ઉપયોગ ન્યુ ટેસ્ટામેન્ટમાં પણ થયો હતો,ફિલિઓ એ કોઈક પ્રસન્નતાપૂર્ણ ઘટના પ્રત્યેનો માનવીય પ્રતિભાવ છે.તે "ભ્રાતૃપ્રેમ" તરીકે પણ ઓળખાય છે.
• પ્રેમ માટેના ગ્રીક ભાષાના બે અન્ય શબ્દો (words for love in the Greek language)ઇરોસ (eros) (જાતિય પ્રેમ) અને સ્ટોર્જ (storge) (બાળક અને માતાપિતા વચ્ચેનો પ્રેમ) ક્યારેય ન્યુ ટેસ્ટામેન્ટ (New Testament)માં વપરાયા નહોતા.

ખ્રિસ્તીઓ (Christians) માને છે કે, તમારા સંપુર્ણ હ્રદય, દિમાગ અને શક્તિ સાથે ઇશ્વરને પ્રેમ કરો અને તમારા પડોશીને (neighbor) તમારી જાત જેટલો પ્રેમ કરો, આ બે જીવનની સૌથી મહત્વની ચીજો છે. (યહુદીતોરા (Torah)નો સૌથી મહાન આદેશ, જીસસ (Jesus)ના જણાવ્યા પ્રમાણે; cf.માર્કની સુવાર્તા (Gospel of Mark) પ્રકરણ 12, પંક્તિઓ 28–34).સંત ઓગસ્ટાઇને (Saint Augustine) જ્યારે "લવ ગોડ, એન્ડ ડુ એઝ ધાઉ વિલ્ટ" લખ્યું, ત્યારે આ સમીક્ષા કરી.

અપોસલ પોલ (The Apostle Paul) પ્રેમને સૌથી મોટા ગુણ તરીકે ગણાવે છે.પ્રખ્યાત કવિતા 1 કોરીન્થિયન્સ (1 Corinthians), માં પ્રેમને વર્ણવતાં તેઓ લખે છે કે,"પ્રેમ સહનશીલ છે, પ્રેમ માયાળુ છે.તે ઈર્ષા કરતો નથી,બડશ મારતો નથી,તે અભિમાની નથી.તે રૂક્ષ નથી,સ્વાર્થી નથી,સરળતાથી ગુસ્સે થતો નથી, તે ભૂલોનો હિસાબ રાખતો નથી.પ્રેમ દુષ્ટતામાં આનંદ માણતો નથી, પણ સત્યથી આનંદીત થાય છે. તે હંમેશા રક્ષણ કરે છે, વિશ્વાસ રાખે છે, આશા રાખે છે અને સાચવે છે.(1 કર. (1 Cor.)

અપોસલ જ્હોને (The Apostle John) લખ્યું હતું કે, "પ્રભુ વિશ્વને એટલું ચાહતા હતાં કે તેઓએ પોતાનો એકનો એક પુત્ર આપી દીધો, જેથી જે કોઈને પણ તેમનામાં વિશ્વાસ હોય તે નાશ ન પામે પણ શાશ્વત જીવન જીવે.પ્રભુએ પોતાના પુત્રને પૃથ્વી પર વિશ્વને વખોડવા નહોતો મોકલ્યો,પણ તેના દ્વારા વિશ્વને બચાવવા મોકલ્યો હતો.જે કોઈને પણ તેમનામાં વિશ્વાસ હતો તે વખોડાયો નહીં, પણ જેને તેમનામાં વિશ્વાસ ન હતો તે વખોડાયો, કારણકે તેને ઇશ્વરના એકના એક પુત્રમાં વિશ્વાસ ન હતો. (જ્હોન (John) 3:16–18, એનઆઈવી (NIV))

જ્હોને પણ લખ્યું હતું કે "પ્રેમ પ્રભુમાંથી જન્મે છે આથી પ્રિય મિત્રો, પરસ્પર પ્રેમ કરો. દરેક જેઓ પ્રેમ કરે છે તેઓ પ્રભુમાંથી જનમ્યા છે અને પ્રભુને જાણે છે.જેઓ પ્રેમ કરતા નથી તેઓ પ્રભુને જાણતાં નથી, કારણકે પ્રભુ પ્રેમ છે.(1 જ્હોન (1 John) 4:7–8, એનઆઈવી (NIV))

સંત ઓગસ્ટાઇન (Saint Augustine) કહે છે કે પ્રેમ અને વાસના વચ્ચેના ફરકને ઉકેલવાની વ્યક્તિમાં ક્ષમતા હોવી જ જોઇએ.સંત ઓગસ્ટાઇનના જણાવ્યા પ્રમાણે, વાસના અતિ વિલાસ છે, પરંતુ પ્રેમ કરવો અને પ્રેમ પામવો, એ તેમણે પોતાના સમગ્ર જીવન દરમિયાન ઇચ્છ્યું છે.તેણે એવું પણ કહ્યું કે “હું પ્રેમના પ્રેમમાં હતો.”છેલ્લે, તેઓ પ્રેમમાં પડ્યા અને પ્રભુનો પ્રેમ પામ્યા.સંત ઓગસ્ટાઇન કહે છે કે, તમને સાચો અને સંપુર્ણ પ્રેમ માત્ર ઇશ્વર જ કરી શકે છે, કારણ કે માણસ સાથેનો પ્રેમ “ઇર્ષા, શંકા, ભય, ગુસ્સો અને લાલસા” જેવી ભૂલો માટે મોકળાશ પૂરી પાડે છે.સંત ઓગસ્ટાઇનના જણાવ્યા પ્રમાણે, ઇશ્વરને પ્રેમ કરવો, એટલે “એ શાંતિને હાંસલ કરવી જે તમારી પોતાની છે.”(સેંટ ઓગસ્ટાઈન કન્ફેશન્સ)

ખ્રિસ્તી ધર્મશાસ્ત્રીઓ (theologians) પ્રેમના સ્રોત તરીકે ઇશ્વરને જુએ છે, જેનું પ્રતિબિંબ માણસોમાં અને તેમના પોતાના પ્રેમાળ સંબંધોમાં પડે છે.પ્રભાવક ખ્રિસ્તી ધર્મચિંતક (theologian)સી એસ લુઈસે (C.S. Lewis)ધ ફોર લવ્સ (The Four Loves).નામની પુસ્તક લખી.

બેનેડિક્ટ સોળમા (Benedict XVI)એ"ઈશ્વર એ પ્રેમ છે. (God is love)." એવો તેમનો પહેલો પરિપત્ર લખ્યોતેમણે જણાવ્યું હતું કે પ્રેમરૂપ ઇશ્વરની છાયામાંથી રચાયેલો માણસ પોતાની જાત ઇશ્વરને અને અન્યોને (અગાપે (agape))સોંપવા તેમ જ પ્રતિભાવરૂપે (ઇરોસ) ઇશ્વરના પ્રેમને પ્રાપ્ત કરીને અને અનુભવીને પ્રેમ કરવા માટે સક્ષમ છે. તેમના જણાવ્યા પ્રમાણે, પ્રેમનું જીવન કલકત્તાના ટેરેસા (Teresa of Calcutta) અને પવિત્ર વર્જિન મેરી (Blessed Virgin Mary) જેવા સંતોના જીવન જેવું હોય છે અને જો ખ્રિસ્તીઓ એમ માનતા હોય, કે ઇશ્વર તેમને ચાહે છે, તો તેમણે આ દિશામાં જવું જોઇએ.

બૌદ્ધ

બૌદ્ધ ધર્મ (Buddhism)માં, કામ (Kāma) એટલે ઇન્દ્રિયગત, જાતિય પ્રેમ.તે સ્વાર્થી હોવાથી પ્રબુદ્ધતા (enlightenment)ના માર્ગમાં એક અવરોધ છે.

કરુણા (Karuṇā) એ અનુકંપા અને દયા છે, જે બીજાનાં દુઃખ ઘટાડે છે.એ ડહાપણની પૂરક અને પ્રબુદ્ધતા માટે આવશ્યક છે.

અદ્વેષ (Adveṣa) અને મૈત્રી (maitrī) દયાળુ પ્રેમ છે.આ પ્રેમ બિનશરતી છે અને તેમાં નોંધપાત્ર સ્વ-સ્વીકૃતિની જરૂર પડે છે.આ સામાન્ય પ્રેમ કરતા એકદમ જુદો છે. સામાન્ય પ્રેમ એટલે આસક્તિ અને સેક્સ. તે સ્વ-હિત સિવાય ભાગ્યે જ જન્મે છે. જ્યારે બૌદ્ધ ધર્મમાં તેનો સંદર્ભ વૈરાગ્ય અને અન્ય લોકોના કલ્યાણમાં નિસ્વાર્થી રસ સાથે છે.

મહાયાન બૌદ્ધ ધર્મમાં બોધિસત્વ (Bodhisattva)ના આદર્શમાં પીડાતા જગતનો બોજો ઉઠાવવા વ્યક્તિના સંપુર્ણ ત્યાગની વાત છે.બોધિસત્વનો માર્ગ લેવા માટેની સૌથી સશક્ત પ્રેરણા છે તમામ સજીવો માટેના નિસ્વાર્થી અને પરોપકારી પ્રેમ સાથે મોક્ષનો વિચાર.

ઈન્ડીક અને હિન્દુ

હિન્દુ ધર્મમાં કામ (kāma) એટલે આનંદદાયી, જાતિય પ્રેમ. ભગવાન કામદેવ (Kamadeva) તેની સદેહ અભિવ્યક્તિ છે.ઘણી હિન્દુ શાળાઓ માટે, તે જીવનનો ત્રીજો અંત(અર્થ (artha)) છે. કામદેવ (Kamadeva)નું ચિત્રાંકન મોટે ભાગે શેરડી (sugar cane)નો ભારો અને ફૂલો (flowers)નુંતીર (arrow)પકડેલું થાય છે, તે ઘણી વાર પોપટ પર બિરાજમાન હોય છે. તે મોટે ભાગે તેની પત્ની રતી (Rati) અને સાથીદારવસંત (Vasanta) સાથે હોય છે. બેલુર (Belur) કર્ણાટક (Karnataka) માં, ભારત (India) ખાતે આવેલા ચેન્ના કેશવ મંદીરના દરવાજા પર કામ અને રતીની પથ્થરની પ્રતિમા જોવા મળે છે.. માર (Maara) એ કામનું બીજું નામ છે.

કામથી વિપરીત, પ્રેમા (prema) કે પ્રેમ ઉચ્ચ પ્રેમ સૂચવે છે.કરુણા (Karuna) એટલે અનુકંપા અને દયા. તે વ્યક્તિને બીજાનાં દુઃખ દૂર કરવા પ્રેરે છે.ભક્તિ એ સંસ્કૃત (Sanskrit) શબ્દ છે, જેનો અર્થ થાય છે "સર્વોચ્ચ પરમાત્માની પ્રેમાળ ભક્તિ"જે વ્યક્તિ ભક્તિ કરે છે તે ભક્ત કહેવાય છે.હિન્દુ (Hindu) લેખકો,ધર્મશાસ્ત્રીઓ અને તત્વચિંતકોએ ભક્તિ (bhakti)ના નવ સ્વરૂપો દર્શાવ્યા છે, જે તુલસીદાસ (Tulsidas)ના ગ્રંથો અને ભાગવત-પુરાણ (Bhagavatha-Purana)માં જોવા મળે છે.અજાણ્યા (નારદ (Narada)હોવાનું મનાતા) લેખક દ્વારા લખાયેલા ફિલોસોફીકલ ગ્રંથ નારદ ભક્તિ સૂત્ર (Narada Bhakti Sutra)માં પ્રેમના અગિયાર સ્વરૂપો આલેખાયા છે.

અરબી અને ઈસ્લામી

એક અર્થમાં, શ્રદ્ધા ધરાવતા તમામ લોકોને લાગુ પડતા વૈશ્વિક ભાતૃત્વ તરીકે જીવનનો ઇસ્લામી દ્રષ્ટિકોણ એટલે પ્રેમ. ઈશ્વર પ્રેમ છે એવું કહેતા કોઈ સીધા સંદર્ભો નથી,પણ ઈશ્વર (અલ્લાહ (Allah))ના નવ્વાણું નામમાંથી,એક નામ અલ-વદુદ, કે "પ્રેમાળ," છે, જે સૂરા 11:90 તથા સૂરા 85:14 માં જોવા મળ્યા હતા.તે ઈશ્વરને "પ્રેમ અને ભલાઈથી સભર"ગણાવે છે.જે વિશ્વાસ રાખે છે તે ઈશ્વરનો પ્રેમ ધરાવે છે, પણ વ્યક્તિએ કેટલા પ્રમાણમાં અને કેવો પ્રયાસ ઇશ્વરને જીતવા માટે કર્યો તે તેના પર નિર્ભર છે.

ઈશ્ક (Ishq) કે પવિત્ર પ્રેમ, એ સૂફીવાદ (Sufism)નું દૈવત છે.સૂફી લોકો માને છે કે પ્રેમ એ બ્રહ્માંડ માટે ઈશ્વરના હાર્દનું ચિત્રણ છે.ઈશ્વરને સુંદરતા ઓળખવાની તીવ્ર અભિલાષા છે,જો કોઈ અરિસામાં પોતાને જોવા માટે જૂએ છે ત્યારે ઇશ્વર બધું જ ઈશ્વરના પ્રતિબિંબ સમાન હોવાથી સુફિઝમની શાળા બહારથી કદરૂપી દેખાતી વ્યક્તિમાં સૌંદર્ય જોવાની ટેવ પાડે છે. સૂફીવાદને ઘણી વાર પ્રેમના ધર્મ તરીકે માનવામાં આવે છે.સુફીવાદમાં ઇશ્વરનો સંદર્ભ ત્રણ મુખ્ય સંજ્ઞાઓથી વ્યક્ત થયો છે, તે છે પ્રેમી, પ્રેમભાજન અને વહાલો, જેમાં છેલ્લી સંજ્ઞા સુફી કવિતાઓમાં ઘણી વાર જોવા મળે છે.સુફીવાદનો સામાન્ય દ્રષ્ટિકોણ એવો છે કે પ્રેમ દ્વારા માનવજાત તેની આંતરિક નિર્મળતા અને ગૌરવ તરફ પાછી વળી શકે છે.ઇશ્વર પ્રત્યેના પ્રેમને કારણે "દારૂડીયા" તરીકે સુફીવાદના સંતો કુખ્યાત છે, તેથી સુફી કવિતા અને સંગીતમાં દારૂના સતત સંદર્ભો આવે છે.

યહુદી

હિબ્રુ (Hebrew)માં,આહ્વા (Ahava)એ પરસ્પર પ્રેમ અને ઈશ્વરના પ્રેમ બન્ને માટે માટે વપરાતો સર્વસામાન્ય શબ્દ છે. અન્ય સંબંધિત, પરતુ જુદી પડતી સંજ્ઞાઓ છે ચેન (ગૌરવ) અને હેસ્ડ (Hesed). તે મૂળભૂતપણે સ્નેહ અને અનુકંપાના અર્થોનું સંયોજન છે અને અંગ્રેજીમાં ક્યારેક પ્રેમાળ-ભલાઈ તરીકે પ્રયોજાય છે.

જુડાઈઝમ (Judaism) પ્રેમની વ્યાપક વ્યાખ્યા પ્રયોજે છે લોકો વચ્ચેના તેમ જ માણસ અને દેવતા વચ્ચેના બંને પ્રકારના પ્રેમ.પ્રથમ વ્યાખ્યાના સંદર્ભમાં તોરા (Torah) જણાવે છે, "તમારા પડોશીને તમારી જાતની જેમ ચાહો" (લેવિટિકસ (Leviticus) 19:18).બીજી વ્યાખ્યાની વાત કરીએ, તો વ્યક્તિને હ્રદયપુર્વક, સમગ્ર આત્મા સાથે અને સંપુર્ણ શક્તિ સાથે ઇશ્વરને પ્રેંમ કરવાનો આદેશ છે. (ડ્યુટેરેનોમી (Deuteronomy) 6:5). તેને યહૂદી મૌખિક કાયદા (oral law)ના મુખ્ય ગ્રંથ મિશનાહ (Mishnah)માં સારા કાર્યો, ચોક્કસ ગંભીર ભૂલો કરવાના બદલે વ્યક્તિના જીવનનું બલિદાન આપવાની તત્પરતા, વ્યક્તિના તમામ આવેગોનુ બલિદારબ્બી સાહિત્ય (Rabbinic literature) આ પ્રેમ કઈ રીતે વિકસી શકે, તે બાબતે અલગ પડે છે, જેમ કે દિવ્ય કાર્યોનું ચિંતન કરીને કે પછી કુદરતની અજાયબીઓને નિહાળીને.

વિવાહીત ભાગીદારો વચ્ચેના પ્રેમની વાત કરીએ, તો આ જીવનનું અનિવાર્ય તત્વ જણાય છે. "તમે જેને ચાહો છો તે પત્ની સાથે જીવનને નિહાળો" (એક્લેસીયાસ્ટેસ (Ecclesiastes) 9:9).બાઇબલ સંબંધી પુસ્તક સોંગ ઓફ સોલોમન (Song of Solomon) એ ઈશ્વર અને તેના લોકો વચ્ચેનું રોમેન્ટીક રીતે આલેખાયેલું રૂપક ગમાય છે, પણ વાંચતા ,તે પ્રેમગીત જેવું લાગે છે. વીસમી સદીના રબ્બી એલિયાહૂ એલીઝર ડેઝલર (Eliyahu Eliezer Dessler)ને યહૂદી દ્રષ્ટિબિન્દુથી પ્રેમને વારંવાર એવી રીતે વ્યાખ્યાયિત કરતા ટાંકવામાં આવ્યા છે કે, "પ્રેમ એટલે લેવાની અપેક્ષા વિના આપવું" (તેમના મિક્તાવ મે-એલિયાહૂમાંથી, ખંડ. 1).રોમેન્ટિક પ્રેમને યહૂદી સાહિત્યમાં ઝાઝુ સ્થાન મળ્યું નથી, તેમ છતાં મધ્યયુગમાં રબ્બી જુડા હલેવી (Judah Halevi)એ તેમના યુવાનીના દિવસોમાં અરબીમાં રોમેન્ટિક કવિતા લખી હતી. (જેના માટે તેમણે પાછલી ઉંમરે ખેદ વ્યક્ત કર્યો હોવાનું જણાય છે.)

સ્રોતો

• ચેડવિક, હેન્રીસેંટ ઓગસ્ટાઈન કન્ફેશન્સઓક્સફર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ, 1998.
• ફિશર, હેલનવ્હાય વી લવઃ ધ નેચર એન્ડ કેમેસ્ટ્રી ઓફ રોમેન્ટીક લવ
• સિંગર,ઈર્વિંગધી નેચર ઓફ લવ, ત્રણ ખંડમાં, રેન્ડમ હાઉસ, (v.1, 1966) પુનઃમુદ્રીત અને પછીના ખંડો યુનિવર્સિટી ઓફ શિકાગો પ્રેસમાંથી, 1984.આઈએસબીએન 0226760944
• સ્ટર્નબર્ગ,આર.જે પ્રેમનો ત્રિકોણીયો સિદ્ધાંત.1986.સાયકોલોજીકલ રિવ્યુ , 93, 119 અને ;135
• સ્ટેનબર્ગ, આરજેલાઈકીંગ વર્સસ લવિંગઃ એ કમ્પેરેટીવ ઈવેલ્યુએશન ઓફ થિયરીસ.1987.

સાયકોલોજીકલ બુલેટીન,102, 331 અને ;345

• ટેનોવ,ડોરોથીલવ એન્ડ લિમરન્સઃ ધી એક્સપીરીયન્સ ઓફ બીઇંગ ઇન લવન્યૂ યોર્ક, સ્ટેઇન એન્ડ ડે, 1979.આઈએસબીએન 0812861345
• વૂડ સેમ્યૂઅલ ઈ.,એલન વૂડ અને ડેનીસ બોઈડ.ધ વર્લ્ડ ઓફ સાયકોલોજી પાંચમી આવૃત્તિ2005.પીયરસન એજ્યૂકેશન, 402 અને ;403

વધુ જૂઓ

• પ્રેમ પત્ર (Love letter)

બાહ્ય લિંક્સ

• પ્રેમનું વિજ્ઞાન સંગ્રહિત ૨૦૦૬-૦૨-૧૬ ના રોજ વેબેક મશિન
• એ વ્હિમ્સિકલ ઓવરવ્યૂ ઓફ સાયન્ટિફિક રીસર્ચ ઓન લવ, વિથ રેફરન્સ સંગ્રહિત ૨૦૦૯-૧૦-૧૪ ના રોજ વેબેક મશિન