ભોજપુરી ભાષા

ભોજપુરી ભાષા (ભોજપુરી: 𑂦𑂷𑂔𑂣𑂳𑂩𑂲 𑂦𑂰𑂭𑂰) બિહાર રાજ્ય અને પૂર્વીય ઉત્તર પ્રદેશની પ્રમુખ ભાષા છે. વ્યવહારમાં આ ભાષાને હિંદી ભાષાની બોલી ગણાવામાં આવે છે પણ ખરેખર તો આ ભાષા હિન્દી ભાષા કરતી પણ ખૂબ જૂની છે. પ્રાચીન ભારતમાં જન્મેલી આ ભાષા લગભગ ૧૩૦૦ વર્ષ જૂની છે. આશરે ૭મી સદીમાં વર્ધન સમ્રાજ્યના સમયગાળા દરમિયાન ભોજપુરી પૂર્ણ રૂપથી અસ્તિત્વમાં આવી. ભોજપુરીનો સૌપ્રથમ ઉલ્લેખ સિદ્ધ સાહિત્ય અને પૂર્વી ભારતની ભાષાઓમાં લખાયેલી ચર્યાપદ ગ્રંથમાં જોવા મળે છે. ભાષાની મૂળ લિપિ કૈથી છે.

ભોજપુરી ભાષા
ભોજપુરી ભાષામાં "ભોજપુરી" શબ્દ
મૂળ ભાષા	ભોજપુર - પૂર્વાંચલ
વંશ	ભોજપુરિયા
ભાષા કુળ	ઇન્ડો-યુરોપિયન ઇન્ડો-ઇરાનિયન ઇન્ડો-આર્યન પૂર્વી ઇન્ડો-આર્યન બિહારી ભાષાઓ ભોજપુરી ભાષા
પ્રારંભિક સ્વરૂપો	માગધી પ્રાકૃત અબહટ્ટા
બોલીઓ	ઉત્તરીય આદર્શ ભોજપુરી પશ્ચિમી આદર્શ ભોજપુરી દક્ષિણી આદર્શ ભોજપુરી થારુ ભોજપુરી મધેશી ડોમરા મુસહરી કેરેબિયન હિન્દુસ્તાની  · Trinidadian Hindustani  · Guyanese Hindustani  · Sarnami Hindoestani ફિજી હિન્દી મોરિશિયન ભોજપુરી દક્ષિણ આફ્રિકાની ભોજપુરી (નૈતાલી)
લિપિ	કૈથી લિપિ દેવનાગરી લિપિ
અધિકૃત સ્થિતિ
અધિકૃત ભાષા	નેપાળ Fiji (as ફિજી હિન્દી)
અધિકૃત લઘુમતી ભાષા વિસ્તાર	ભારત ઝારખંડ
Regulated by	ભારત બિહાર (ભોજપુરી એકેડમી) દિલ્હી (મૈથિલી - ભોજપુરી એકેડેમી, દિલ્હી) મધ્ય પ્રદેશ (ભોજપુરી સાહિત્ય એકેડેમી)
ભાષા સંજ્ઞાઓ
ISO 639-2	bho
ISO 639-3	bho
ગ્લોટ્ટોલોગ	bhoj1244
Linguasphere	59-AAF-sa
ભારતમાં ભોજપુરી ભાષીઓનું વિતરણ

ઉત્તર-પૂર્વ ભારતમાં આવેલાં ઘણાં રાજ્યોમાં લોકો આ ભાષા બોલી, વાંચી કે લખી શકે છે. ભારત ઉપરાંત ભોજપુરી ભાષા નેપાળ અને મોરિશિયસ જેવા દેશોમાં પણ વ્યવહારમાં વપરાય છે.

ઈતિહાસ

ભોજપુરી એ મગધી પ્રાકૃતની વંશજ છે જેણે વર્ધન વંશના શાસનકાળ દરમિયાન આકાર લેવાનું શરૂ કર્યું હતું. બાણભટ્ટે તેમના હર્ષચરિતમાં ઇસાચંદ્ર અને બેનિભારત નામના બે કવિઓનો ઉલ્લેખ કર્યો છે જેઓ પ્રાકૃત અને સંસ્કૃતને બદલે સ્થાનિક ભાષામાં લખતા હતા.

પ્રારંભિક સમયગાળો (ઇ.સ. ૭૦૦-૧૧૦૦)

ભોજપુરીનું સૌથી જૂનું સ્વરૂપ સિદ્ધ સાહિત્ય અને ચર્યપદમાં ૮મી સદીની શરૂઆતમાં મળી આવે છે. આ સમયગાળાને સિદ્ધ કાળ પણ કહેવામાં આવે છે.

ઇ.સ. ૧૧૦૦ - ૧૪૦૦

૧૧મી અને ૧૪મી સદી વચ્ચે લોક કથાઓ જેમ કે લોરિકાયન, સોરઠી બ્રિજભાર, વિજયમલ, ગોપીચંદ, રાજા ભરથરી વગેરે. અસ્તિત્વમાં આવ્યું. આની સાથે નાથ સંતે ભોજપુરીમાં સાહિત્યની રચના કરી. આ સમયગાળામાં ભોજપુરી ભાષા બદલાઈ ગઈ અને તેની પ્રાદેશિક સીમા અસ્તિત્વમાં આવી.

સંતોનો સમયગાળો (ઇ.સ. ૧૪૦૦-૧૭૦૦)

આ સમયગાળામાં કબીર, ધરની દાસ, કિના રામ, દરિયા સાહેબ વગેરે જેવા વિવિધ સંપ્રદાયોના સંતોએ તેમના પ્રવચનની ભાષા તરીકે ભોજપુરીનો ઉપયોગ કર્યો હતો. એ જ સમયગાળામાં અરબી અને ફારસી શબ્દો ભોજપુરીમાં આવ્યા. લોકગીતોની રચના પણ આ સમયગાળા દરમિયાન થઈ હોવાનું કહેવાય છે.

સંશોધનનો સમયગાળો (ઇ.સ. ૧૮૦૦-૧૯૦૦)

આ સમયગાળા દરમિયાન બ્રિટિશરો ભારતમાં મજબૂત બન્યા, જેમણે ભોજપુરીમાં પ્રારંભિક સંશોધનો કર્યા. ભોજપુરીના લોકસાહિત્યનો અભ્યાસ કરવામાં આવ્યો અને આ સમયગાળામાં પ્રથમ વખત ભોજપુરી પ્રદેશનો નકશો બનાવવામાં આવ્યો. 1838 અને 1917 ની વચ્ચે, આ પ્રદેશના મજૂરોને બ્રિટિશ વસાહતો જેવા કે ફિજી, મોરેશિયસ, ગુયાના, ત્રિનિદાદ અને ટોબેગો અને દક્ષિણ આફ્રિકામાં લઈ જવામાં આવ્યા હતા. સુરીનામની ડચ વસાહત તરીકે વાવેતર કામદારો તરીકે. ભોજપુરી લોકસંગીત પર આધારિત સંગીત શૈલીઓ જેમ કે ચટની મ્યુઝિક, બેસીક ગણ, ગીત ગવાનઈ અને લોકગીતનો જન્મ તે દેશોમાં થયો હતો.

સુરીનામ માં પ્રથમ ભારતીય યુગલના આગમનની યાદમાં બાબા અને માઇ' નામની પ્રતિમા

બ્રિટિશ વિદ્વાનો જેમ કે બુકાનન, બીમ્સ અને જ્યોર્જ અબ્રાહમ ગ્રિયર્સન એ ભાષાનો વિગતવાર અભ્યાસ કર્યો. બીમ્સે 1868માં પ્રથમ વખત ભોજપુરીનું વ્યાકરણ પ્રકાશિત કર્યું હતું. ગ્રિયર્સનએ 1884માં ભોજપુરીના લોકગીતોનું સંકલન પ્રકાશિત કર્યું. તેમણે ભોજપુરીની લોકકથાઓ પ્રકાશિત કરી અને ભોજપુરીમાં શબ્દકોશો પણ બનાવ્યા. તેમણે ભારતના ભાષાકીય સર્વેક્ષણનું પણ સંચાલન કર્યું હતું.

વર્તમાન સમયગાળો (ઇ.સ. ૧૯૦૦-વર્તમાન)

૧૯મી સદીમાં, દેવક્ષર ચરિત, બદમાશ દર્પણ જેવી નોંધપાત્ર કૃતિઓ પ્રકાશિત થઈ. ભીખારી ઠાકુરે, 20મી સદીમાં, ભોજપુરી સાહિત્ય અને રંગભૂમિમાં તેમના નોંધપાત્ર નાટકો જેમ કે બિદેસિયા, બેટી બેચવા, ગબરખીચોર અને બિંદિયા અને ફૂલસુંઘી જેવી નવલકથાઓ પ્રકાશિત કરવામાં આવી હતી. ૧૯૬૨માં, પ્રથમ ભોજપુરી ફિલ્મ, ગંગા મૈયા તોહે પિયારી ચઢઈબો રિલીઝ થઈ અને ભોજપુરી સિનેમાનો પાયો બની.

ભૌગોલિક વિતરણ

ભોજપુરી-ભાષી પ્રદેશ ભારત અને નેપાળમાં આશરે 73,000 ચોરસ કિલોમીટરના વિસ્તારને આવરી લે છે અને પશ્ચિમમાં અવધિ-બોલતા પ્રદેશ, ઉત્તરમાં નેપાળી-બોલતા પ્રદેશની સરહદ ધરાવે છે, માગહી અને બજ્જિકા-પૂર્વમાં બોલતા પ્રદેશો અને માગહી અને બાઘેલી-દક્ષિણમાં બોલતા પ્રદેશો. નેપાળમાં, ભોજપુરી એ મુખ્ય ભાષા છે. ત્યાં સંખ્યાબંધ ભોજપુરી-ભાષી મુસ્લિમો છે જે મુહાજીર સમુદાયનો ભાગ છે. પાકિસ્તાન, તેમજ બાંગ્લાદેશમાં, જ્યાં તેઓ ભોજપુરી અને ઉર્દૂ તેમની માતૃભાષા તરીકે બોલે છે અને મોટાભાગના બાંગ્લાદેશીઓ તરીકે બંગાળી નહીં હોવાને કારણે તેમને સ્થગિત પાકિસ્તાની તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તેઓએ ભારતના વિભાજન દરમિયાન જ્યારે આ વિસ્તાર પૂર્વ પાકિસ્તાનનો ભાગ હતો, ત્યારે બાંગ્લાદેશ તરીકે આઝાદી મેળવતા પહેલા ત્યાંથી બાંગ્લાદેશમાં સ્થળાંતર કર્યું હતું.

૧૯મી અને ૨૦મી સદીની શરૂઆતમાં બ્રિટિશ વસાહતોમાં વૃક્ષારોપણમાં કામ કરવા માટે લાવવામાં આવેલા મજૂરોના વંશજો દ્વારા ભોજપુરી બોલવામાં આવે છે. આ ભોજપુરી બોલનારા મોરિશિયસ, ફીજી, દક્ષિણ આફ્રિકા, ટ્રિનિદાદ અને ટોબેગો, ગુયાના, સુરીનામ, જમૈકા, અને કેરેબિયનના અન્ય ભાગોમાં વસે છે.