સૂર્યમંદિર, મોઢેરા

સૂર્યમંદિર, મોઢેરા ગુજરાત રાજ્યના ઉત્તર ભાગમાં આવેલા મહેસાણા જિલ્લાના મોઢેરા ગામ ખાતે આવેલું પ્રાચીન સૂર્યમંદિર સંકુલ છે. તે પુષ્પાવતી નદીના કિનારે આવેલું છે. સોલંકી વંશના રાજા ભીમદેવ સોલંકીએ ઇ.સ. ૧૦૨૬-૧૦૨૭ દરમિયાન બંધાવ્યું હતું. તેમાં હવે કોઈ પૂજા કરવામાં આવતી નથી અને ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણ વિભાગની જાળવણી હેઠળનું સ્મારક છે. મંદિર સંકુલમાં ત્રણ ઘટકો છે: ગૂઢમંડપ, તીર્થમંડપ/સભામંડપ અને કુંડ/જળાશય. મુખ્ય મંડપમાં જટિલ કારીગરીવાળા થાંભલાઓ કોતરેલા છે. જળાશયમાં તળિયે અને અસંખ્ય નાના મંદિરો સુધી પહોંચવા માટે પગથિયાં આવેલા છે.

સૂર્યમંદિર, મોઢેરા
મોઢેરા સૂર્યમંદિર
અન્ય નામો	મોઢેરા સૂર્યમંદિર
સામાન્ય માહિતી
સ્થિતિ	ખંડિત
સ્થાન	મોઢેરા, મહેસાણા જિલ્લો, ગુજરાત
દેશ	ભારત
અક્ષાંશ-રેખાંશ	23°35′1.7″N 72°7′57.67″E
તકનિકી માહિતી
બાંધકામ સામગ્રી	રેતીયા પથ્થર
Designations	ભારતીય પુરાતત્વ ખાતું, રાષ્ટ્રીય મહત્વનું સ્મારક ક્રમાંક (N-GJ-158)
સૂર્યમંદિર, મોઢેરા મંદિરનો નકશો: (ઉપરથી નીચે મુજબ) ગૂઢમંડપ; સભામંડપ અને કુંડ ધર્મ જોડાણ હિંદુ દેવી-દેવતા સૂર્ય તહેવાર ઉત્તરાર્ધ મહોત્સવ સ્થાપત્ય સ્થાપત્ય શૈલી હિંદુ મંદિર સ્થાપત્ય (મારુ-ગુર્જર‌) ‍(સોલંકી‌) નિર્માણકાર ભીમદેવ સોલંકી પૂર્ણ તારીખ ૧૦૨૬-૨૭ ગર્ભગૃહની દિશા પૂર્વ

સ્થાન

મોઢેરા સૂર્ય મંદિર પાટણથી ૩૦ કિમી, મહેસાણાથી ૨૫ કિમી અને અમદાવાદથી ૧૦૬ કિમીના અંતરે પુષ્પાવતી નદીના કાંઠે આવેલું છે.

ઇતિહાસ

આ સૂર્યમંદિરનું નિર્માણ સોલંકી વંશના રાજા ભીમદેવ સોલંકીએ વિક્રમ સંવત ૧૦૮૩માં (ઇસ ૧૦૨૬-૧૦૨૭માં) કર્યું હતું. તે ૨૩.૬° અક્ષાંશ વૃત્ત પર કર્કવૃત્ત નજીક બંધાયેલું છે. આ સ્થાન પહેલાં 'સીતાની ચૌરી' અને 'રામકુંડ' તરીકે સ્થાનિકોમાં જાણીતું હતું. હાલના સમયમાં આ મંદિરમાં પૂજા થતી નથી. આ મંદિરને ભારતીય પુરાતત્વ ખાતાએ રાષ્ટ્રીય મહત્વનું સ્મારક જાહેર કરેલું છે.

સ્થાપત્ય

મંદિરનું સ્થાપત્ય મારુ-ગુર્જર શૈલીમાં છે અને ત્રણ અક્ષીય બાંધકામો ધરાવે છે: ગર્ભગૃહ (ગભારો) કે જે ગૂઢમંડપમાં છે, બાહ્ય ભાગ કે જે સભામંડપ કે રંગમંડપ તરીકે ઓળખાય છે અને પવિત્ર કુંડ.

સભામંડપનું બાંધકામ ગૂઢમંડપની સાતત્યમાં નથી પણ થોડું દૂર એક અલગ બાંધકામ તરીકે છે. બંને બાંધકામો ઉંચા ઓટલા પર કરવામાં આવેલાં છે. તેમનાં શિખરો ઉપરની છતને બાદ કરતાં ઘણાં વર્ષો પહેલાં ભાંગી પડેલાં છે. બંનેની છતોનો વ્યાસ ૧૫ ફૂટ ૯ ઇંચ જ છે પણ તે સંપૂર્ણ અલગ અલગ રીતે બંધાયેલા છે.

ગૂઢમંડપ

ગૂઢમંડપ ૫૧ ફૂટ ૯ ઇંચ બાય ૨૫ ફૂટ ૮ ઇંચનું માપ ધરાવે છે અને તે સમાન રીતે મંડપ અને ગર્ભગૃહ એમ બે ભાગમાં વિભાજીત થયેલું છે. બંને લંબચોરસ આકારના છે. ગર્ભગૃહ અંદરથી ૧૧ ફૂટનો ચોરસ છે અને તેની બહારની દિવાલ તથા ગૂઢમંડપની અંદરની દિવાલ વડે પ્રદક્ષિણામાર્ગનું નિર્માણ થાય છે. શિખર અત્યારે અસ્તિત્વમાં નથી અને ગભારાનું નિર્માણ એ રીતે થયું છે કે સૂર્યસંપાત (એ દિવસ કે જ્યારે દિવસ અને રાત બંને સરખા હોય) વખતે તે સૂર્યના પ્રથમ કિરણો સૂર્યની પ્રતિમા પર પડે અને દક્ષિણાયન (વર્ષનો લાંબામાં લાંબો દિવસ) વખતે ભરબપોરે સૂર્ય બરાબર માથા પર હોય અને ગૂઢમંડપનો કોઈ પડછાયો જમીન પર ન પડે.

સભામંડપ

સભામંડપ કે રંગમંડપ ચતુષ્કોણીય બાંધકામ ધરાવે છે કે જેમાં દરેક વિકર્ણના બિંદુ પરથી પ્રવેશદ્વાર પણ આપેલો છે. સભામંડપમાં કુલ ૫૨ કંડારેલા સ્તંભો છે.

કુંડ

પવિત્ર કુંડ, કે જેને રામકુંડ અથવા સૂર્યકુંડ પણ કહેવાય છે, તે લંબચોરસીય છે. તેનું માપ ઉત્તરથી દક્ષિણ દિશામાં ૧૭૬ ફૂટનું અને પૂર્વથી પશ્ચિમમાં ૧૨૦ ફૂટનું છે. તેની પર ઘણી બધી દેરીઓ આવેલી છે અને પશ્ચિમ બાજુમાં એક મધ્યમ રીતે સુશોભિત વાવ પણ છે. અહીંના બે સ્તંભો સૂચવે છે કે કોઈક સમયે કિર્તીતોરણ પણ હતું.

મોઢેરા નૃત્ય મહોત્સવ

કથક નૃત્યાંગના નમ્રતા રાય, મોઢેરા નૃત્ય મહોત્સવ

ગુજરાતનું પ્રવાસન ખાતું દર વર્ષે ૩ દિવસનો નૃત્ય મહોત્સવ જાન્યુઆરીના ત્રીજા સપ્તાહમાં ઉત્તરાયણ પછી યોજે છે, જે ઉત્તરાર્ધ મહોત્સવ તરીકે ઓળખાય છે. આ મહોત્સવનો હેતુ ભારતીય શાસ્ત્રીય નૃત્યોનો તેવી રીતે પ્રદર્શિત કરવાનો છે, જે રીતે તે વાસ્તવિકતાથી રજૂ થતાં હતાં.

છબીઓ

• 
  સૂર્ય મંદિરનો પાછળનો ભાગ
• 
  સૂર્ય મંદિર
• 
  સૂર્ય કુંડ
• 
  વાવ પરના વિશાળ સ્તંભો
• 
  મંદિર નજીકના અલગ સ્તંભો
• 
  મંદિરનું એક શિલ્પ
• 
  મંડપ પરની કોતરણી
• 
  રામ કુંડ
• 
  સભા મંડપ
• 
  સૂર્ય મંદિર વિવરણ હિન્દી
• 
  સૂર્ય મંદિર વિવરણ અંગેજી

નોંધ અને સંદર્ભ

બાહ્ય કડીઓ

• મોઢેરા ખાતે આવેલા સૂર્યમંદિર વિશે ગુજરાત સરકારના પર્યટન વિભાગના પર માહિતી સંગ્રહિત ૨૦૧૧-૦૯-૨૮ ના રોજ વેબેક મશિન
• ભારતીય સ્થાપત્ય વિશે માહિતી એક પુસ્તકરુપી વેબસાઇટ પર મોઢેરા સૂર્યમંદિર વિશે : નયનરમ્ય તસવીરો સાથે સંગ્રહિત ૨૦૧૧-૦૭-૧૦ ના રોજ વેબેક મશિન
• પર્યટક વેબસાઇટ
• અમદાવાદ શહેરની વેબસાઇટ પર મોઢેરા વિશે સંગ્રહિત ૨૦૧૪-૦૩-૧૪ ના રોજ વેબેક મશિન
• સૂર્યમંદિર, મોઢેરા ખાતે તારીખ ૨૧મી માર્ચ લાવે છે વિશેષ સૂર્યોદય : દેશ ગુજરાત
• ફ્લિકર ડોટ કોમ પર સૂર્યમંદિર મોઢેરા ખાતે સુર્યાસ્તના દેખાવની તસવીર : તસવીરકલાનો કસબ