વિકિપીડિયા

આહીર

આહીર મુખ્યત્વે એક પ્રાચીન ભારતીય યદુવંશી ક્ષત્રિય[૧] જાતિ છે, જેમના સદસ્યો ને યાદવ સમુદાયના નામથી પણ ઓળખવામાં આવે છે તથા અહીર, યાદવ અને રાવ સાહબ કહેવામાં આવે છે,[૨][૩] કેમકે આ શબ્દો ને એક બીજાના પર્યાયવાચી મનાય છે. અત્યાર સુધી ની ખોજ અનુસાર અહીર, આભીર અથવા યદુવંશ નો ઇતિહાસ ભગવાન વિષ્ણુ, અત્રિ, ચંદ્ર, તારા, બુધ, ઈલા, પુરુરવા-ઉર્વશી ઇત્યાદિ થી સંબંધિત છે.[૪] ટોડની 36 રોયલ રેસ ની સૂચિમાં પણ આહીરો શામેલ છે.[૫]

આહીર/યાદવ/અહીર/ગવળી/રાવ/આપા/આતા

ચિત્ર:Veerahir.jpg

ભારતીય તોપખાના રેજીમેન્ટ(વીર આહીર) 1945
વર્ગીકરણ ચંદ્રવંશી યદુવંશી ક્ષત્રિય
ધર્મો હિંદુ
ભાષાઓ ગુજરાતી, ભોજપુરી, મરાઠી, હરિયાણવી, હિન્દી
વસ્તીવાળા રાજ્યો ભારત, નેપાળ અને પાકિસ્તાન
ઉપશાખાઓ રાવ, યાદવ, જાધવ, જાદવ, જાદમ, ગવળી, ઘોશ, આભીર, અભીરા
મધ્ય એશીયા (ઇ.સ. ૫૦૦) શક્યત: આહીરોની માતૃભૂમિ દર્શાવે છે.

આહીર એક પ્રાચીન લડાયક જાતિ[૬] છે, કે જે અભીરા અથવા અભીર તરીકે પણ ઓળખાય છે.[૭] ભારતની આહીર જાતિ પ્રાચીન કાળથી ભારત અને નેપાળના વિભિન્ન ભાગોના શાસનકર્તાઓ પૈકીની એક છે. અભીરાનો અર્થ નિડર થાય છે. શાક્યો, હૂણો અને સાયથિઅન્સ (૬૦૦૦ ઈ.પૂ.)ના સમયમાં, આહીરો લડાયક યોદ્ધાઓ હતા. એ પૈકીના કેટલાક ખેડુતો તેમ જ પશુપાલકો પણ હતા. આહીર જનજાતિના લોકો પરંપરાગત રીતે ગૌપાલક તેમ જ ગોવાળો છે. પવિત્ર ગાયો સાથેના આ સંબંધે એમને વિશેષ દરજ્જો આપ્યો છે.[૮] તેઓ સૌરાષ્ટ્ર - કચ્છ વિસ્તારમાં મોટી સંખ્યામાં જોવા મળે છે. આમ તો તેઓ પશ્ચિમ ગુજરાતના ક્ષેત્રમાં જ નહીં પરંતુ રાજસ્થાન, મહારાષ્ટ્ર, પંજાબ, ઉત્તર પ્રદેશ, બિહાર અને નેપાળમાં પણ જોવા મળે છે. આહીરો ભારતના ધનગર જાતિની પેટા જ્ઞાતિ ગણાય છે. આહીર સમુદાય તરાઈમાં મોટી સંખ્યામાં મોજુદ છે, જે દક્ષિણ ભાગમાં આવે છે. આહીરોનો જાટ સાથે નજીકનો ગોત્ર સંબંધ જોવા મળે છે. તેઓનો શારિરીક બાંધો પણ એકસરખો જોવા મળે છે. આહીરોનો મુખ્ય તહેવાર દિવાળી અને જન્માષ્ટમી છે. ભારત માં આશરે ૪ કરોડ આહીરો છે.

મૂળ

આહીર મહારાજ યદુ ના વંશજ છે[૯] જે એક ઐતિહાસિક ચંદ્રવંશી ક્ષત્રિય રાજા હતા.[૧૦][૧૧] આહીરો ને એક જાતિ, વર્ણ, અથવા નસલના રૂપમાં વર્ણિત કરવામાં આવે છે, જેમણે ભારત અને નેપાળ પર રાજ કર્યું હતું.[૧૨]

આહીરોનો ઉદ્ગમ વિવાદાસ્પદ રહ્યો છે. વિવિધ વિદ્વાનો વિવિધ મતો પ્રદર્શિત કરે છે. અમુક ઇતિહાસકારો માને છે કે તેઓ મધ્ય એશિયના શક્તિશાળી ગોપાલક હતા.[૮]

ઇતિહાસકારો જાટને ગેતી, આહીરને અવાર (યુરેશિયન અવાર), શકને સાઈથીલ, ગુજ્જર અને ખત્રીને "ખઝાર", ઠાકુર અને ટરખન (પંજાબ)ને ટુખારીયન, સૌરાષ્ટ્રને સૌરા માટી કે સર્માટીયન્સ, સીસોદીયાને "સેસાનીયન" પરથી ઉતરી આવેલા માને છે.[૧૩]

ઇતિહાસ

આહીરોની ઐતિહાસિક ઉત્પત્તિ પર વિભિન્ન ઇતિહાસકારો એકમત નથી. પણ મહાભારત અને શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા નાં યુગમાં પણ યાદવોનાં અસ્તિત્વની અનુભૂતિ થાય છે તથા એ યુગમાં પણ તેમને આભીર, અહીર, ગોપ અથવા ગ્વાળ જ કહેવાતું હતું.[૧૪] અમુક વિદ્વાન આહીરોના શારીરિક ગઠન ના અનુસાર તેમને આર્ય માને છે.[૧૫] પૌરાણિક દૃષ્ટિથી, આહીર અથવા આભીર યદુવંશી રાજા આહુકનાં વંશજ છે.[૧૬] શક્તિ સંગમ તંત્રમાં ઉલ્લેખ મળે છે કે રાજા યયાતિની બે પત્નીઓ હતી- દેવયાની અને શર્મિષ્ઠા. દેવયાનીથી યદુ અને તુર્વશૂ નામક પુત્રો થયા. યદુનાં વંશજ યાદવ કહેવાયા. યદુવંશીય ભીમ સાત્વતનાં વૃષ્ણિ આદિ ચાર પુત્રો થયા અને એમની જ ઘણી પેઢીઓ પછી રાજા આહુક થયા, જેમના વંશજ આભીર અથવા આહીર કહેવાયા.[૧૭]

आहुक वंशात समुद्भूता आभीरा इति प्रकीर्तिता। (શક્તિ સંગમ તંત્ર, પૃષ્ઠ 164)[૧૮]

આ પંક્તિથી સ્પષ્ટ થાય છે કે યાદવ અને આભીર મૂળભૂત રીતે એકજ વંશના ક્ષત્રિય છે તથા "હરિવંશ પુરાણ" માં પણ આ તથ્યની પુષ્ટિ થાય છે.

[૧૯] ભાગવતમાં પણ વાસુદેવજીએ આભીર-પતિ નંદ બાબાને તેમના ભાઈ કહીને સંબોધિત કર્યું છે અને શ્રીકૃષ્ણએ નંદજી ને મથુરા થી વિદા થતા સમયે ગોકુળવાસીઓ ને સંદેશ દેતા ઉપનંદ, વૃષભાન આદિ આહીરોને પોતાના સજાતીય કહીને સંબોધિત કર્યા છે. વર્તમાન આહીર પણ સ્વયંને યદુવંશી આહુકનાં સંતાન માને છે.[૨૦]

ઐતિહાસિક દૃષ્ટિકોણથી, આહીરોએ 108 A. D. માં મધ્ય ભારત માં સ્થિત 'અહીર બાટક નગર' અથવા 'અહીરોરા' અને ઉત્તર પ્રદેશના ઝાંસી જીલ્લામાં અહીરવાળાની નિવ રાખી હતી. રુદ્રમૂર્તિ નામક આહીર અહીરવાળાનાં સેનાપતિ હતા જે સમય જતાં રાજા બન્યાં. માધુરીપુત્ર, ઈશ્વરસેન અને શિવદત્ત આ વંશના પ્રખ્યાત રાજાઓ થયા.[૨]

કોફ (કોફ 1990,73-74) નાં અનુસાર - આહીર પ્રાચીન ગોપાલક પરંપરા વાળી કૃશક જાતિ છે જેમણે પોતાના પારંપરિક મૂલ્યોને હંમેશા રાજપૂત પ્રથાનાં અનુરૂપ વ્યક્ત કર્યું છે.[૨૧]

મેગાસ્થનીજનાં વૃતાંત અને મહાભારતનાં વિગતવાર અભ્યાસ કર્યા પછી રુબેન આ નિશ્ચય પર પહોંચ્યા કે " ભગવાન કૃષ્ણ એક ગોપાલક નાયક હતા તથા ગોપાલકોની જાતિ આહીર જ કૃષ્ણના અસલી વંશજ છે, ન કે કોઈ બીજું રાજવંશ."[૨૨]

અમુક વિદ્વાનો, ચુડાસમા, જાડેજા અને દેવગિરીનાં યાદવોને આભીર જ માને છે.[૨૩]

ગુજરાતના આહીરો

 
કચ્છ જિલ્લો, ગુજરાત

ગુજરાતમાં આહીરોની ઘણી વસ્તી છે[૨૪]. ગુજરાતમાં આહીરોની મુખ્ય પાંચ જાતિઓ છે: પરથારિયા, પંચોળી, મચ્છોયા, બોરીચા અને સોરઠિયા. ભારતના ૧.૮ કરોડ આહીરોમાંના ૩ લાખ જેટલા આહીરો કચ્છમાં વસે છે. આ જાતિઓ મુખ્યત્વે ખેડૂતો છે જે એક સમયે દૂધ અને ઘી વેચતા હતાં પણ વરસાદની અનિયમિતતાને કારણે હવે તેમણે પોતાનો ધંધો ટ્રાંસપોર્ટ અને મીઠાનો વ્યવસાય અપનાવ્યો છે. તેમની માતૃભાષા ગુજરાતી છે.[૨૫] ગુજરાતના જાતિ કલ્યાણ વિભાગમાં આહીરનો સમાવેશ શેક્ષણિક રીતે અન્ય પછાત વર્ગોમાં થયો છે.[૨૬]

પરથારિયા આહીરો પૂર્વી કચ્છમાં રહે છે અને તેમણે એક વ્રજવાણી નામે ગામ સ્થાપ્યું હતું. મચ્છોયા અને બોરીચા આહીરો ચોરડ ક્ષેત્રમાં રહેતાં (સાતલપુર). પરથારિયા આહીરો રતનાલ, ચોબારી, રામવાવ, કુડા, ગવરીપર, કણખૉઇ, અમરાપર, રતનપર, ખેંગારપર, લોડાઇ, ધ્રંગ, ધોરી, સુમરાસર, મમુઆરા, વાંગ, દાદોર, કુનેરીયા, નોખણીયા, લાખાપર, સતાપર, હીરાપર, પશુડા, લુણવા જેવા અનેક ગામો માં રહે છે. મચ્છોયા આહીર અલિયાબાડા, વાવડી, નેસડા રાજયર, પાધર, વાઘુરા, ટપ્પર, પડાણા અને ભુવડ ગામોમાં રહે છે. સોરઠીયા આહીર અંજાર, જામનગર, ભાવનગર, તાવિડા, રાજકોટ, જુનાગઢ,પોરબંદર, અમદાવાદ, લીંબડીમાં રહે છે. નાગોર અને શિયાણીમાં રહે છે. બોરીચા આહીર અંજાર, મેઘપર-બોરીચી, મિઠીરોહર, ભારાપર વીરા, મોડસર, ખોખરા, કાન્યાબે, જુમ્ખા, બળદિયા અને કેરામાં રહે છે.[૨૭]

પોરબંદરથી દ્વારકા જતા માર્ગ પર હર્ષદથી દ્વારકા અને જામનગર તેમજ ભાણવડ સુધીના વિસ્તારમાં સોરઠીયા આહીરની વસ્તી તેમજ સમગ્ર ગામો આવેલ છે. તેમજ પોરબંદરથી ઉના તેમજ જુનાગઢ વિસ્તારમાં સોરઠીયા તેમજ મચ્છોયા આહીરોની વસ્તી રહેલી છે. તેમજ મોરબી વિસ્તારમાં બોરીચા તેમજ મચ્છોયા આહીરોની વસ્તી રહેલી છે.

ગુજરાત રાજ્યમાં વસતા આહીરોના નામમાં વપરાતી અટકો

ગુજરાતમાં આહીર મુખ્ય જ્ઞાતિમાં ઓળખાય છે, તેમની પેટા જ્ઞાતિઓ પૈકી,

  1. મચ્છુ નદી ને કાંઠે વસ્યા તેથી મચ્છોયા કહેવાયા.
  2. સોરઠમાં રહેવા લાગ્યા તેથી સોરઠીયા કહેવાયા.
  3. કચ્છના વાગડ વિસ્તારના પરાવથર પંથકમાં વસ્યા તે પરાવથરિયા કહેવાયા.
  4. પાંચાલમાં વસ્યા તે પંચોળી કહેવાયા.

આ ઉપરાંત આહીર જ્ઞાતિ દ્વારા વપરાતી અમુક અટકો (કક્કાવારી પ્રમાણે) નીચે મુજબ છે.

મહારાષ્ટ્રમાં આહીરો

મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં વસતા આહીરો જાદવ, જાધવ, ગવલી કે ગવળી તરીકે ઓળખાય છે. [૨૮][૨૯][૩૦]

ચંદ્રવંશી/યદુવંશી ક્ષત્રિયો

ટોડ અને કે. સી. યાદવ જેવા ઇતિહાસકારો દાવો કરે છે કે આહીર પુરુરવાના ચંદ્રવંશી ક્ષત્રિય કુળના યાદવોના વંશજો છે. તેઓ માને છે કે તેમનો પ્રાચીન વસવાટ સતલજ અને યમુના નદીની વચ્ચેનો પ્રદેશ હતો જ્યાંથી તેઓ હિજરત કરી પૂર્વ દિશામાં મથુરાથી આગળ અને દક્ષિણ દિશામાં ગુજરાત અને મહારાષ્ટ્ર સુધી ગયાં. હરિયાણા રાજ્યનું નામ પણ અભિરાયણ (આ પ્રદેશનાં મૂળ વાસીઓ) પરથી ઉતરી આવ્યું હોય તેમ માનવામાં આવે છે. અભિરાયણ શબ્દનું મૂળ 'અભિર' એટલે કે નિડર શબ્દમાં રહ્યું હોય તેમ પણ શક્ય છે.

તેજ પ્રમાણે, ગુજરાતમાં મળી આવેલા શિલા લેખ અનુસાર મધ્ય ભારતના ઉચ્ચ પ્રદેશના ભિલ્સા (વિદીશા) અને ઝાંસી વચ્ચેનું ક્ષેત્ર આહીરવાડના નામે ઓળખાતું હતું. હિંદુ લેખકોના મતાનુસાર આહીરોને વાયવ્ય દિશાના રહેવાસી જણાવ્યાં છે.[૩૧][૩૨][૩૩][૩૪]

મહાભારતના સભા પર્વ અને ભીષ્મ પર્વ ખંડમાં અભીરા નામના એક રાજ્યનું નામ આવે છે, જે પ્રાચીન સિંધમાં સરસ્વતી નદીને કિનારે વસેલું હતું. પ્રાચીન લીપીઓમાં શુરા અને અભિરાઓને સંયુક્ત રીતે શુરભીરા કહેવાતા[સંદર્ભ આપો]. પાછળથી તે બે શબ્દો નો અલગ અર્થ ન રહ્યો. ઘણાં વિદ્વાનો ભારતના અભીરા અને સુરભીર શબ્દોને બાયબલના સંદર્ભના ઓપ્ફીર અને સોપ્ફીર લોકો સાથે સંબંધીત માને છે[સંદર્ભ આપો].

ઐતિહાસિક યાદવ (આહીર) રાજાઓ અને કુળ સંચાલકો

  • પુરનમલ આહીર, અહીર દેશ, માલવા, મધ્ય પ્રદેશ[૩૫][૩૬]
  • ઠકુરાઇન લરાઈ ડુલાયા, નાઇગાવ રિબાઈ, મધ્ય પ્રદેશ[૩૭]
  • ઠાકુર લછમન સિંહ, નાઇગાવ રિબાઈ, મધ્ય પ્રદેશ[૩૭]
  • કુંવર જગત સિંહ, નાઇગાવ રિબાઈ, મધ્ય પ્રદેશ[૩૭]
  • લાલજી, દેવગુરડિયા, માલવા, મધ્ય પ્રદેશ[૩૮]
  • ચૂરામન આહીર, મંડલા, મધ્ય પ્રદેશ [૩૯]
  • રાવ ગુજરમલ સિંહ, રેવાડી, અહીરવાલ [૪૦]
  • રાવ તેજ સિંહ, રેવાડી [૪૧]
  • રાવ ગોપાલદેવ સિંહ, રેવાડી, અહીરવાલ [૪૨]
  • મહાક્ષત્રપ ઈશ્વર દત્ત, પ્રાચીન પશ્ચિમ ભારત [૪૩]
  • પ્રાણ સુખ યાદવ, નીમરાના, અહીરવાલ [૪૪]
  • રુદ્રામૂર્તિ આહીર, અહીરવાળા, ઝાંસી, યુ. પી. [૪૫][૪૬]
  • રાજા બુધ,બદાયૂ, ઉત્તર પ્રદેશ [૪૭][૪૮]
  • આદિ રાજા , અહીછત્ર ,ઉત્તર પ્રદેશ [૪૯]
  • રાજા દિગપાલ, મહાબન, ઉત્તર પ્રદેશ [૫૦]
  • રાણા કતીરા,ચિત્તોડ, રાજસ્થાન [૫૦][૫૧][૫૨]
  • વીરસેન આહીર, જલગાવ, મહારાષ્ટ્ર [૫૩]
  • રાવ રુડા સિંહ, રેવાડી, અહીરવાલ [૫૪]
  • રાવ રામ સિંહ, રેવાડી[૫૪]
  • રાવ સાહબાજ સિંહ, રેવાડી[૫૪]
  • રાવ નંદરામ, રેવાડી[૫૪]
  • રાવ બલકીશન,રેવાડી [૫૪]
  • ભકતમન આહીર, નેપાળ [૫૫]
  • ભુવન સિંહ , નેપાળ [૫૬][૫૫]
  • બારા સિંહા , નેપાળ [૫૭]
  • રાવ છિદદુ સિંહ, ભરૌતી, ઉત્તર પ્રદેશ [૫૮]
  • રાજમાતા જીજાઉ, મહારાષ્ટ્ર [૫૯]
  • રાજા ખરક સિંહ અને રાજા હરિ સિંહ, તિરહુત, બરેલી ઉત્તર પ્રદેશ [૬૦]
  • અભિસાર, જમ્મુ-કાશ્મીર [૬૧][૬૨][૬૩]
  • રાવ મિત્રસેન આહીર, રેવાડી [૬૪]
  • રાવ તુલારામ સિંહ, અહીરવાલ [૬૫][૬૬]
  • રાવ કિશન ગોપાલ, રેવાડી [૬૭] [૬૮]
  • આહીર રાણા નવઘણ, જૂનાગઢ [૬૯][૭૦]
  • દેવાયત બોદર આહીર [૭૧] [૭૨][૭૩]
  • આહીર રાણા ગૃહરીપુ, જૂનાગઢ [૭૪][૭૫]
  • અશા આહીર, અસીરગઢ દુર્ગ [૭૬][૭૭][૭૮][૭૯][૮૦]
  • રુદ્રભૂતિ [૮૧]
  • ઈશ્વરસેન, નાસિક[૮૧] [૮૨][૮૩][૮૪]
  • માધુરીપુત્ર [૮૫]
  • આલ્હા અને ઉદલ, મહોબા [૮૬]
  • રાજા દિગપાલ આહીર, મહાબન, મથુરા [૫૦][૮૭]
  • બદન આહીર, હમીરપુર [૮૮]
  • અમર સિંહ, પીલીભીત [૮૯]
  • હીર ચંદ યાદવ, જૌનપુર [૯૦]
  • બીજા સિંહ આહીર (બીજા ગાવલી), બીજગઢ [૯૧][૯૨]
  • ગૌતમી આહીર, માંડૂ
  • રનસુર અને ધમસુર, દેવગઢ [૯૩]
  • વસૂસેન, નાગર્જુનકુંડ[૯૪]
  • વીર અલગૂ(અઝગૂ) મૂથુ કોણે [૯૫][૯૬]
  • ઠાકુર હરજ્ઞાન સિંહ યાદવ, ખલ્થૌન, ગ્વાલિયર[૯૭][૯૮]

દેવગિરિ સેઉના યાદવ

ખાનદેશ અવશેષો ના પુરાતત્વીય વિશ્લેષણ થી આ સિદ્ધ થાય છે કે એ યદુવંશી આહીરો નો ગઢ હતો.[૯૯] આ રાજવંશના નિમ્ન પ્રમુખ શાસક થયા -

ત્રિકુટા આહીર સામ્રાજ્ય

ત્રિકુટા સામ્રાજ્ય સામાન્ય રીતે આભીર (આહીર) સામ્રાજ્યના રૂપ માં માન્ય છે તથા ઇતિહાસ માં ત્રિકુટા આહીર સામ્રાજ્ય નામ થી જાણીતું છે. [૧૦૬][૧૦૭][૧૦૮][૧૦૯] વૈષ્ણવ ત્રિકુટા આહીર હૈહય શાખા ના યાદવ મનાય છે [૧૧૦] દહરસેન એ અશ્વમેઘ યજ્ઞ પણ કર્યો હતો.[૧૧૧] આ રાજવંશના નિમ્ન પ્રમુખ શાસક થયા -

  • મહારાજ ઇન્દ્રદત્ત
  • મહારાજ દહરસેન
  • મહારાજ વ્યાઘ્રરસેન

કલચૂરી સામ્રાજ્ય

કલચુરી રાજવંશના બે (ઉત્તરી અને દક્ષિણી) સામ્રાજ્ય થયા છે. ઇતિહાસમાં દક્ષિણી કલચુરિયો ને આહીર જાતિ ના મનાય છે.[૧૧૨] દક્ષિણી કલચુરિયોના નિમ્ન શાસકો પ્રમુખ હતા.[૧૧૩] [૧૧૪] 248-49 ઈસ્વી થી પ્રારંભ થવા વાળી કલચુરી-ચેદી સંવતની પ્રચલન પણ આભીર(આહીર) સમ્રાટ ઈશ્વરસેન એ કરી હતી.[૧૧૫]

  • કૃષ્ણ
  • બિજ્જલા
  • સોમેશ્વર
  • સંગમા

સંદર્ભ

  1. ↑ The Cattle and the Stick: An Ethnographic Profile of the Raut of Chhattisgarh. 102. Anthropological Survey of India, Government of India, Ministry of Tourism and Culture, Department of Culture. 2000. પૃષ્ઠ 13. મેળવેલ 8 Oct 2008. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  2. ↑ ૨.૦ ૨.૧ राजस्थान, भाग-1, कुमार सुरेश सिंह Rajasthan, Anthropological Survey of India, 1998, आईएसबीएन-9788171547661, पृष्ठ-44,45
  3. ↑ भार्गव, गोपाल (2011). हरियाणा की कला एवं संस्कृति (હિન્દીમાં). Gyan Publishing House. ISBN 978-81-7835-889-5.
  4. ↑ Tivārī, Bhuvaneśvarī (1991). Cāndāyana meṃ Baisavārī loka saṃskr̥ti (હિન્દીમાં). Hindī tathā Ādhunika Bhāratīya Bhāshā Vibhāga, Lakhanaū Viśvavidyālaya.
  5. ↑ Association of Population Geographers of India (1988). "Population Geography: A Journal of the Association of Population Geographers of India, Volume 10, Issues 1-2". The Association Original : the University of California. પૃષ્ઠ xi. મેળવેલ 21 June 2017. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  6. ↑ http://www.sacred-texts.com/hin/m16/m16007.htm The Mahabharata, Book 16: Mausala Parva
  7. ↑ "આહીર - Meaning in Gujarati to Gujarati Dictionary - GujaratiLexicon". Gujaratilexicon.com (અંગ્રેજીમાં). મેળવેલ ૩ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૭. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  8. ↑ ૮.૦ ૮.૧ http://www.everyculture.com/South-Asia/Ahir.html
  9. ↑ History of the Jats. Jaitly Painting [sic] Press, foreword, 1968. પૃષ્ઠ 110. મેળવેલ 1 Aug 2007. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  10. ↑ Pinch, William R. (1996). Peasants and Monks in British India. University of California Press. પૃષ્ઠ 91. ISBN 978-0-52091-630-2. મેળવેલ 23 September 2014. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  11. ↑ Garg, Gaṅga Ram, સંપાદક (1992). Encyclopaedia of the Hindu world. 1. Concept Publishing Company. પૃષ્ઠ 113–114. ISBN 978-81-7022-374-0. મેળવેલ 2012-12-03. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  12. ↑ Majupuria, Trilok Chandra; Majupuria, Indra (1979). Peerless Nepal: Covering Broad Spectrum of the Nepalese Life in Its Right Perspective. M. Devi. પૃષ્ઠ 20.
  13. ↑ Russell, R. V. (Robert Vane) (1916). The tribes and castes of the Central Provinces of India. University of California Libraries. London : Macmillan and Co., limited.
  14. ↑ मिथिला के यादव, मीनक्षी सिन्हा, महाराजा लक्ष्मीश्वर सिंह शोध समिति, 1993
  15. ↑ [૧], विजय चन्द्र, विद्या प्रकाशन, 1996 मूल प्रकाशक: द यूनिवर्सिटी ऑफ कैलिफोर्निया, पृष्ठ 26
  16. ↑ Dvārakāprasāda Mītala. "Hindī sāhitya meṃ Rādhā". Javāhara Pustakālaya, 1970. પૃષ્ઠ 35. મેળવેલ 30 Aug 2006. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  17. ↑ भाषा भूगोल व सांस्कृतिक चेतना, Vijaya Candra Publisher Vidyā Prakāśana, 1996 Original from the University of California, पृष्ठ 28
  18. ↑ भाषा भूगोल व सांस्कृतिक चेतना, Vijaya Candra Publisher Vidyā Prakāśana, 1996 Original from the University of California, पृष्ठ 28,29,30
  19. ↑ Dvārakāprasāda Mītala (1981). "Braja kā rāsa raṅgamc̃a". the University of Michigan: Neśanala. મેળવેલ 19 अप्रैल 2016. Check date values in: |accessdate= (મદદ)CS1 maint: discouraged parameter (link)
  20. ↑ मित्तल, द्वारका प्रसाद (1970). हिन्दी साहित्य में राधा. जवाहर पुस्तकालय. મેળવેલ 31 जुलाई 2016. Check date values in: |accessdate= (મદદ)CS1 maint: discouraged parameter (link)
  21. ↑ Hiltebeitel, Alf (1999). Rethinking India's oral and classical epics Draupadī among Rajputs, Muslims, and Dalits [भारत के मौखिक व शास्त्रीय महाकाव्यों का पुनर्विचार]. Chicago: University of Chicago Press. પૃષ્ઠ 133. ISBN 9780226340555. મેળવેલ 6 अगस्त 2016. Check date values in: |accessdate= (મદદ)CS1 maint: discouraged parameter (link)
  22. ↑ Dahlaquist, Allan (1996). Megasthenes and Indian Religion. Motilal Banarsidass Publ. પૃષ્ઠ 85. ISBN 9788120813236. મેળવેલ 11 अक्तूबर 2016. Check date values in: |accessdate= (મદદ)CS1 maint: discouraged parameter (link)
  23. ↑ "The Glory that was Gūrjaradeśa, Volume 2". Bharatiya Vidya Bhavan, 1943. પૃષ્ઠ 136. મેળવેલ 8 Nov 2006. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  24. ↑ "Magnificient Kutch". www.agrocel.co.in. મેળવેલ ૩ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૭. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  25. ↑ http://panjokachchh.net/Travel/ahirs.htm
  26. ↑ "List of O.B.C. Communities meant for Central Government reservation | List of Castes | નિયામક, વિકસતી જાતિ કલ્યાણ". sje.gujarat.gov.in. મેળવેલ 2020-04-18. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  27. ↑ "Kutch Info – Kutchi Maadu". www.kutchimaadu.com. મેળવેલ ૩ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૭. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  28. ↑ Association of Population Geographers of India (1988). "Population Geography: A Journal of the Association of Population Geographers of India, Volume 10, Issues 1-2". The Association Original : the University of California. પૃષ્ઠ 5. મેળવેલ 21 June 2017. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  29. ↑ Sudipta Mitra (2005). Gir Forest and the Saga of the Asiatic Lion. Indus Publishing. પૃષ્ઠ 83–. ISBN 978-81-7387-183-2. મેળવેલ 7 August 2017. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  30. ↑ Nijjar, B. S. (2008). Origins and History of Jats and Other Allied Nomadic Tribes of India: 900 B.C.-1947 A.D. Atlantic Publishers & Dist,. પૃષ્ઠ 188. ISBN 9788126909087. મેળવેલ 2012-12-03. CS1 maint: discouraged parameter (link) CS1 maint: extra punctuation (link)
  31. ↑ "articles32.htm | sep25 | currsci | Indian Academy of Sciences". www.ias.ac.in (અંગ્રેજીમાં). મેળવેલ ૩ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૭. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  32. ↑ "Bartleby.com: Great Books Online -- Quotes, Poems, Novels, Classics and hundreds more". www.bartleby.com (અંગ્રેજીમાં). મેળવેલ ૩ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૭. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  33. ↑ "Genealogies". www.theology.edu. મેળવેલ ૩ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૭. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  34. ↑ "The Sunday Tribune - Spectrum - 'Art and Soul". www.tribuneindia.com. મેળવેલ ૩ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૭. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  35. ↑ Jadunath Sarkar (1994). "A History of Jaipur: C. 1503-1938". Orient Blackswan. પૃષ્ઠ 164. મેળવેલ 27 October 2014. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  36. ↑ R.K. Gupta, S.R. Bakshi (2008). "Studies In Indian History: Rajasthan Through The Ages The Heritage Of Rajputs (Set Of 5 Vols". Sarup & Sons. પૃષ્ઠ 91. મેળવેલ 27 October 2014. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  37. ↑ ૩૭.૦ ૩૭.૧ ૩૭.૨ Sir Roper Lethbridge (2005). "The Golden Book of India: A Genealogical and Biographical Dictionary of the Ruling Princes, Chiefs, Nobles, and Other Personages, Titled Or Decorated of the Indian Empire". Aakar Books. પૃષ્ઠ 371. મેળવેલ 27 October 2014. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  38. ↑ Amar Farooqui (2011). Sindias and the Raj: Princely Gwalior C. 1800-1850. Primus Books. પૃષ્ઠ 66, 67, 68. ISBN 9789380607085.
  39. ↑ B.H. Mehta (1984). Gonds of the Central Indian Highlands Vol II. Concept Publishing Company. પૃષ્ઠ 632.
  40. ↑ S. D. S. Yadava (2006). Followers of Krishna: Yadavas of India. Lancer Publishers. પૃષ્ઠ 51. ISBN 9788170622161.
  41. ↑ S. D. S. Yadava (2006). Followers of Krishna: Yadavas of India. Lancer Publishers. પૃષ્ઠ 52, 53, 54. ISBN 9788170622161.
  42. ↑ S. D. S. Yadava (2006). Followers of Krishna: Yadavas of India. Lancer Publishers. પૃષ્ઠ 54. ISBN 9788170622161.
  43. ↑ Gaṅgā Rām Garg (1992). Encyclopaedia of the Hindu World, Volume 1. Concept Publishing Company. પૃષ્ઠ 114. ISBN 9788170223740.
  44. ↑ "Pran: Pran News in Hindi, Videos, Photo Gallery – IBN Khabar". khabar.ibnlive.com. ibnlive.com. મેળવેલ 12 July 2016. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  45. ↑ Anthropological survey of India
  46. ↑ People of India: Rajasthan, Part 1 By K. S. Singh-page-44
  47. ↑ George Smith (1882). The student's geography of India: the geography of British India : political and physical. John Murray. પૃષ્ઠ 223–. મેળવેલ 17 February 2012. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  48. ↑ जयंत कुमार दीक्षित, मुख्य विकास अधिकारी, बदायूं (26 Aug 2013). "अहीर राजा बुद्ध की नगरी में दूध के लिए मारामारी". जयंत कुमार दीक्षित, मुख्य विकास अधिकारी, बदायूं. उत्तर प्रदेश. जागरण. મેળવેલ 1 February 2015. CS1 maint: discouraged parameter (link) CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  49. ↑ Subodh Kapoor (1 Jan 2002). Encyclopaedia of Ancient Indian Geography, Volume 1. Genesis Publishing Pvt Ltd. પૃષ્ઠ 17, 18, 19. ISBN 9788177552980. મેળવેલ 30 September 2014. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  50. ↑ ૫૦.૦ ૫૦.૧ ૫૦.૨ THOMAS S. SMITH (1880). the calcutta review. Oxford University. પૃષ્ઠ 226.
  51. ↑ allahabad (1875). SETLEMENT OF THE DISTRST. Oxford University. પૃષ્ઠ 23.
  52. ↑ Matthew Atmore Sherring (2007). Hindu tribes and castes. Oxford University. પૃષ્ઠ 336.
  53. ↑ Jalgaon distt. "JALGAON HISTORY". Jalgaon distt Aministration Official Website. Jalgaon distt Aministration. મેળવેલ 7 February 2015. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  54. ↑ ૫૪.૦ ૫૪.૧ ૫૪.૨ ૫૪.૩ ૫૪.૪ S. D. S. Yadava (2006). Followers of Krishna: Yadavas of India. Lancer Publishers,. પૃષ્ઠ 82. ISBN 9788170622161.CS1 maint: extra punctuation (link)
  55. ↑ ૫૫.૦ ૫૫.૧ Shankar Lal Chaudhary (2003). Tharus, the pioneer of civilization of Nepal. Shila Chaudhari, Original from the University of Michigan. પૃષ્ઠ 7.
  56. ↑ Dharam Vir (1988). Education and Polity in Nepal: An Asian Experiment. Northern Book Centre,. પૃષ્ઠ 26. ISBN 9788185119397.CS1 maint: extra punctuation (link)
  57. ↑ Jayanta Sarkar, G. C. Ghosh Contributor Anthropological Survey of India Edition (2003). Populations of the SAARC Countries: Bio-cultural Perspectives. Sterling Publishers Pvt. Ltd,. પૃષ્ઠ 106. ISBN 9788120725621.CS1 maint: extra punctuation (link)
  58. ↑ Dilip K. Chakrabarti (2007). Archaeological geography of the Ganga plain: the upper Ganga (Oudh, Rohilkhand, and the Doab). Munshiram Manoharlal Publishers. ISBN 978-81-215-1185-8.
  59. ↑ Maratha Generals and Personalities: A gist of great personalities of Marathas. Pratik gupta. 1 August 2014. પૃષ્ઠ 45–.
  60. ↑ Matthew Atmore Sherring (1872). Hindu Tribes and Castes, Volume 1. Thacker, Spink & Company, Original from Oxford University. પૃષ્ઠ 334. Unknown parameter |Digitized= ignored (મદદ)
  61. ↑ Chisholm, Hugh (1910). "Alexander III (Alexander the Great)". Encyclopædia Britannica Eleventh Edition. 1. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  62. ↑ Diodorus, Bibliotheca, xvii. 90
  63. ↑ "The Tribes and Castes of Bombay". google.com.
  64. ↑ Man Singh, Abhirkuladipika (Urdu), 1900, Delhi p. 123
  65. ↑ S. D. S. Yadava (2006). Followers of Krishna: Yadavas of India. Lancer Publishers,. પૃષ્ઠ 19. ISBN 9788170622161.CS1 maint: extra punctuation (link)
  66. ↑ S. C. Bhatt, Gopal K. Bhargava (2006). Land and People of Indian States and Union Territories: In 36 Volumes. Haryana. Kalpaz Publications, Delhi. પૃષ્ઠ 341. ISBN 9788178353562.
  67. ↑ District Administration, Mahendragarh. "Mahendragarh at A Glance >> History". District Administration, Mahendragarh. india.gov.in. મેળવેલ 14 April 2015. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  68. ↑ S. D. S. Yadava (2006). Followers of Krishna: Yadavas of India. Lancer Publishers. પૃષ્ઠ 82. ISBN 9788170622161.
  69. ↑ Sushil Kumar (Acharya) Editor-Naresh Kumar (2003). Encyclopaedia of folklore and folktales of South Asia, Volume 10 Encyclopaedia of Folklore and Folktales of South Asia, Sushil Kumar (Acharya),. Anmol Publications. પૃષ્ઠ 2771. ISBN 9788126114009.
  70. ↑ James M. Campbell (1989). History of Gujarat: Ancient, Medieval, Modern. Vintage Books. પૃષ્ઠ 138.
  71. ↑ Report on the Antiquities of Kâṭhiâwâḍ and Kachh: Being the Result of the ... - James Burgess - Google Boeken. Books.google.com. 2004-06-01. મેળવેલ 2014-01-04. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  72. ↑ Sree Padma Contributors Sree Padma, Brenda Beck, Perundevi Srinivasan, Tracy Pintchman, Sasikumar Balasundaram, Vasudha Narayanan, Neelima Shukla-Bhatt, R. Mahalakshmi, Caleb Simmons, Priya Kapoor (2014). Inventing and Reinventing the Goddess: Contemporary Iterations of Hindu Deities on the Move. Lexington Books,. પૃષ્ઠ 189. ISBN 9780739190029.CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  73. ↑ The chronology of India, from the earliest times to the beginning os the ... - Christian Mabel (Duff) Rickmers - Google Books. Books.google.com. મેળવેલ 2014-01-04. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  74. ↑ Harald Tambs-Lyche (1997). Power, Profit, and Poetry, Traditional Society in Kathiawar, Western India. Manohar Publishers & Distributors, Original from the University of Michigan. પૃષ્ઠ 56. ISBN 9788173041761.
  75. ↑ Singh, Virbhadra (1994). The Rajputs of Saurashtra. Popular Prakashan. પૃષ્ઠ 35. ISBN 978-8-17154-546-9.
  76. ↑ Census of India. India Census Commissioner.
  77. ↑ The People of India. Meadows Taylor.
  78. ↑ Matthew Atmore Sherring. Hindu Tribes and Castes, Volume 1. Thacker, Spink & Company,Original from Oxford University. પૃષ્ઠ 333.
  79. ↑ Syed Siraj ul Hassan (1920). The Castes and Tribes of H.E.H. the Nizam's Dominions, Volume 1. Asian Educational Services,. પૃષ્ઠ 2. ISBN 9788120604889.CS1 maint: extra punctuation (link)
  80. ↑ Gonds of the Central Indian Highlands Vol I. Concept Publishing Company. પૃષ્ઠ 569.
  81. ↑ ૮૧.૦ ૮૧.૧ "The Tribes and Castes of Bombay". google.co.in.
  82. ↑ Maharashtra (India) (1962). Maharashtra State gazetteers. 3. Directorate of Govt. Print., Stationery and Publications, Maharashtra State. પૃષ્ઠ 104. મેળવેલ 17 June 2011. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  83. ↑ Upinder Singh (2008). A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century. Pearson Education India,. પૃષ્ઠ 404, 405. ISBN 9788131711200.CS1 maint: extra punctuation (link)
  84. ↑ Vipul Singh (2008). The Pearson Indian History Manual. Pearson Education India. પૃષ્ઠ 154. ISBN 9788131717530.
  85. ↑ K. S. Singh (1 January 1998). People of India: Rajasthan. Popular Prakashan. પૃષ્ઠ 44–. ISBN 978-81-7154-766-1. મેળવેલ 17 June 2011. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  86. ↑ Hiltebeitel, Alf (2009). Rethinking India's Oral and Classical Epics: Draupadi among Rajputs, Muslims, and Dalits. University of Chicago Press. પૃષ્ઠ 132–133. ISBN 9780226340555.
  87. ↑ F. S. Growse (2000). Mathura-Brindaban-The Mystical Land Of Lord Krishna. Diamond Pocket Books (P) Ltd. પૃષ્ઠ 306. ISBN 9788171824434.
  88. ↑ Manohar Sajnani, (2001). Encyclopaedia of Tourism Resources in India, Volume 1 Encyclopaedia of Tourism Resources in India, ISBN 8178350149, 9788178350141. પૃષ્ઠ 256. ISBN 9788178350172.CS1 maint: extra punctuation (link)
  89. ↑ Uttar Pradesh (India) (1988). Uttar Pradesh District Gazetteers: Pilibhit Gazetteer of India Volume 42 of Uttar Pradesh District Gazetteers, Uttar Pradesh (India). Dept. of District Gazetteers. Government of Uttar Pradesh. પૃષ્ઠ 23, 58, 265.
  90. ↑ Jaunpur District megistrate. "THE HISTORY OF JAUNPUR". TEMPLE OF MA SHEETA CHAUKIYA DEVI. D.M., Jaunpur. મેળવેલ 29 April 2015. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  91. ↑ G. K. Chandrol, Madhya Pradesh (India). Directorate of Archaeology, Archives & Museums, Madhya Pradesh (India). Office of the Commissioner, Archaeology, Archives & Museums (2007). Katanera excavation, Dist. Dhar. Directorate of Archaeology, Archives & Museums, Govt. of Madhya Pradesh,. પૃષ્ઠ 14.CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  92. ↑ B.H. Mehta (1984). Gonds of the Central Indian Highlands Vol II. Concept Publishing Company. પૃષ્ઠ 569.
  93. ↑ B.H. Mehta (1984). Gonds of the Central Indian Highlands Vol II. Concept Publishing Company. પૃષ્ઠ 571.
  94. ↑ Upinder Singh (2008). A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century. Pearson Education India,. પૃષ્ઠ 471. ISBN 9788131711200.CS1 maint: extra punctuation (link)
  95. ↑ "Azhagu Muthu Kone". People Azhagu Muthu Kone. Whoislog.info. મેળવેલ 14 April 2015. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  96. ↑ प्रेस ट्रस्ट ऑफ़ इंडिया (December 23, 2012). "Role of South Indians in freedom struggle not highlighted:PC". Business Standard, प्रेस ट्रस्ट ऑफ़ इंडिया. Madurai. प्रेस ट्रस्ट ऑफ़ इंडिया. મેળવેલ 14 April 2015. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  97. ↑ Sir Roper Lethbridge (1893). The Golden Book of India: A Genealogical and Biographical Dictionary of the Ruling Princes, Chiefs, Nobles, and Other Personages, Titled Or Decorated of the Indian Empire. Aakar Books,. પૃષ્ઠ 246. ISBN 9788187879541.CS1 maint: extra punctuation (link)
  98. ↑ Lua error in વિભાગ:Citation/CS1/Date_validation at line 206: attempt to compare nil with number.
  99. ↑ The tribes and castes of Bombay, Volume 1 By Reginald Edward Enthoven, page 25.
  100. ↑ ૧૦૦.૦૦ ૧૦૦.૦૧ ૧૦૦.૦૨ ૧૦૦.૦૩ ૧૦૦.૦૪ ૧૦૦.૦૫ ૧૦૦.૦૬ ૧૦૦.૦૭ ૧૦૦.૦૮ ૧૦૦.૦૯ ૧૦૦.૧૦ ૧૦૦.૧૧ ૧૦૦.૧૨ ૧૦૦.૧૩ ૧૦૦.૧૪ ૧૦૦.૧૫ ૧૦૦.૧૬ S. D. S. Yadava (2006). Followers of Krishna: Yadavas of India. Lancer Publishers. પૃષ્ઠ 118. ISBN 9788170622161.
  101. ↑ Bennett, Mathew (2001-09-21). Dictionary of Ancient & Medieval Warfare. Stackpole Books. પૃષ્ઠ 98. ISBN 0-8117-2610-X.. The quoted pages can be read at Google Book Search.
  102. ↑ "Yādava Dynasty" Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica 2007 Ultimate Reference Suite
  103. ↑ Mann, Gurinder Singh (2001-03-01). The Making of Sikh Scripture. Oxford University Press US. પૃષ્ઠ 1. ISBN 0-19-513024-3.
  104. ↑ Eternal Garden: Mysticism, History, and Politics at a South Asian Sufi Center by Carl W. Ernst p.107
  105. ↑ Mokashi, Digambar Balkrishna (1987-07-01). Palkhi: An Indian Pilgrimage. SUNY Press. પૃષ્ઠ 37. ISBN 0-88706-461-2.
  106. ↑ "Journal of the Asiatic Society of Bombay". google.com.
  107. ↑ Ramesh Chandra Majumdar (1968). The Age of imperial unity. Bharatiya Vidya Bhavan. પૃષ્ઠ 223. મેળવેલ 3 January 2011. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  108. ↑ Asiatic Society of Bombay (1935). Journal of the Asiatic Society of Bombay. The Society. પૃષ્ઠ 66–67. મેળવેલ 3 January 2011. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  109. ↑ Lionel D. Barnett (October 1994). Antiquities of India: An Account of the History and Culture of Ancient Hindustan. Asian Educational Services. પૃષ્ઠ 49–50. ISBN 978-81-206-0530-5. મેળવેલ 3 January 2011. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  110. ↑ "Gazetteer of the Bombay Presidency ..." google.com.
  111. ↑ Sailendra Nath Sen (1 January 1999). Ancient Indian History and Civilization. New Age International. પૃષ્ઠ 426–. ISBN 978-81-224-1198-0. મેળવેલ 3 January 2011. CS1 maint: discouraged parameter (link)
  112. ↑ "Tripurī, history and culture". google.com.
  113. ↑ Students' Britannica India By Dale Hoiberg, Indu Ramchandani.
  114. ↑ P. 325 Three Mountains and Seven Rivers: Prof. Musashi Tachikawa's Felicitation Volume edited by Musashi Tachikawa, Shōun Hino, Toshihiro Wada
  115. ↑ Agrawal, Ashvini (1989). Rise and fall of the imperial Guptas [गुप्त वंश का उदय और पतन] (1st ed. આવૃત્તિ). Delhi: Motilal Banarsidass. પૃષ્ઠ 61. ISBN 9788120805927. મેળવેલ 14 जुलाई 2016. Check date values in: |accessdate= (મદદ); |edition= has extra text (મદદ)CS1 maint: discouraged parameter (link)
"https://gu.wikipedia.org/w/index.php?title=આહીર&oldid=711370" થી મેળવેલ