ભારતનાં રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો

ભારત સંઘીય સંઘરાજ્ય છે. જે ૨૮ રાજ્યો અને ૮ કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો ધરાવે છે. આ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો જિલ્લાઓમાં અને જિલ્લાઓ તાલુકાઓમાં તથા તાલુકાઓ ગામો અને નગરોમાં વહેંચાયેલા હોય છે.

૨૮ રાજ્યો અને ૮ કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો

રાજ્યો

• આંધ્ર પ્રદેશ
• અરુણાચલ પ્રદેશ
• આસામ
• બિહાર
• છત્તીસગઢ
• ગોવા
• ગુજરાત
• હરિયાણા
• હિમાચલ પ્રદેશ
• ઝારખંડ
• કર્ણાટક
• કેરળ
• મધ્ય પ્રદેશ
• મહારાષ્ટ્ર
• મણિપુર
• મેઘાલય
• મિઝોરમ
• નાગાલેંડ
• ઑડિશા
• પંજાબ
• રાજસ્થાન
• સિક્કિમ
• તમિલ નાડુ
• તેલંગાણા
• ત્રિપુરા
• ઉત્તર પ્રદેશ
• ઉત્તરાંચલ/ઉત્તરાખંડ
• પશ્ચિમ બંગાળ

રાજ્યો

ભારતના રાજ્યો

રાજ્ય	રાજ્યનો કોડ	ઝોન	રાજધાની	સૌથી મોટું શહેર	સ્થાપના	વિસ્તાર	વસ્તી	સત્તાવાર ભાષા	વધારાની સત્તાવાર ભાષાઓ
આંધ્ર પ્રદેશ	AP	દક્ષિણ	અમરાવતી	વિશાખાપટનમ	૧લી નવેમ્બર ૧૯૫૬	૧,૬૨,૯૭૫ વર્ગ કિમી	૪,૯૫,૦૬,૬૯૯	તેલુગુ	-
અરુણાચલ પ્રદેશ	AR	ઉત્તર-પૂર્વ	ઇટાનગર	ઇટાનગર	૨૦મી ફેબ્રુઆરી ૧૯૮૭	૮૩,૭૪૩ વર્ગ કિમી	૧૩,૮૩,૭૨૭	અંગ્રેજી	-
આસામ	AS	ઉત્તર-પૂર્વ	દિસપુર	ગુવાહાટી	૨૬મી જાન્યુઆરી ૧૯૫૦	૭૮,૫૫૦ વર્ગ કિમી	૩,૧૨,૦૫,૫૭૬	આસામી	બંગાળી બોડો
બિહાર	BR	પૂર્વ	પટના	પટના	૨૬મી જાન્યુઆરી ૧૯૫૦	૯૪,૧૬૩ વર્ગ કિમી	૧૦,૪૦,૯૯,૪૫૨	હિન્દી	ઉર્દૂ
છત્તીસગઢ	CG	મધ્ય	રાયપુર	રાયપુર	૧લી નવેમ્બર ૨૦૦૦	૧,૩૫,૧૯૪ વર્ગ કિમી	૨,૫૫,૪૫,૧૯૮	છત્તીસગઢી	હિન્દી અંગ્રેજી
ગોઆ	GA	પશ્ચિમ	પણજી	વાસ્કો ડી ગામા	૩૦મી મે ૧૯૮૭	૩,૭૦૨ વર્ગ કિમી	૧૪,૫૮,૫૪૫	કોંકણી	મરાઠી

કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો

ભારતના કેન્દ્રશસિત પ્રદેશો

કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ	કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશનો કોડ	ઝોન	રાજધાની	સ્થાપના	વિસ્તાર	વસ્તી	સત્તાવાર ભાષા	વધારાની સત્તાવાર ભાષાઓ
અંદામાન અને નિકોબાર દ્વીપસમૂહ	AN	દક્ષિણ	પોર્ટ બ્લેયર	૧લી નવેમ્બર ૧૯૫૬	૭,૯૫૦ વર્ગ કિમી	૩,૮૦,૫૦૦	હિન્દી	અંગ્રેજી
ચંડીગઢ	CH	ઉત્તર	ચંડીગઢ	૧લી નવેમ્બર ૧૯૬૬	૧૧૪ વર્ગ કિમી	૧૦,૫૫,૪૫૦	અંગ્રેજી	-
દાદરા અને નગર હવેલી અને દમણ અને દીવ	DD	પશ્ચિમ	દમણ	૨૬મી જાન્યુઆરી ૨૦૨૦	૬૦૩ વર્ગ કિમી	૫,૮૬,૭૫૬	હિન્દી, ગુજરાતી, મરાઠી, અંગ્રેજી	-
જમ્મુ અને કાશ્મીર	JK	ઉત્તર	જમ્મુ (શિયાળું) શ્રીનગર (ઉનાળું)	૩૧મી ઓક્ટોબર ૨૦૧૯	૪૨,૨૪૧ વર્ગ કિમી	૧,૨૨,૫૮,૪૩૩	કાશ્મીરી, ડોગરી, ઉર્દૂ, હિન્દી, અંગ્રેજી	-
લદ્દાખ	LA	ઉત્તર	લેહ (ઉનાળું) કારગિલ (શિયાળું)	૩૧મી ઓક્ટોબર ૨૦૧૯	૫૯,૧૪૬ વર્ગ કિમી	૨,૯૦,૪૯૨	હિન્દી, અંગ્રેજી	-
લક્ષદ્વીપ	LD	દક્ષિણ	કવરત્તી	૧લી નવેમ્બર ૧૯૫૬	૩૨ વર્ગ કિમી	૬૪,૪૭૩	મલયાળમ, અંગ્રેજી	-
રાષ્ટ્રીય રાજધાનીનો પ્રદેશ, દિલ્હી	DL	ઉત્તર	દિલ્હી	૧લી નવેમ્બર ૧૯૫૬	૧,૪૯૦ વર્ગ કિમી	૧,૭૬,૮૭,૯૪૧	હિન્દી, અંગ્રેજી	પંજાબી, ઉર્દૂ
પૉંડિચેરી	PY	દક્ષિણ	પૉંડિચેરી	૧૬મી ઓગસ્ટ ૧૯૬૨	૪૯૨ વર્ગ કિમી	૧૨,૪૭,૯૫૩	તમિળ, અંગ્રેજી	તેલુગુ, મલયાળમ, ફ્રેંચ

૧૯૫૬ પહેલાં

ભારતના રાજ્યો, ૧૯૫૧.

ભારતીય ઉપખંડ પર તેના ઇતિહાસમાં ઘણા અલગ અલગ શાસકોએ રાજ્ય કર્યું છે. દરેક રાજકર્તાએ પોતાની રીતે વહિવટી વિભાગો પાડેલ હતા. આધુનિક ભારતનાં હાલનાં વિભાગો તેનાં સર્વાંગી વિકાસને ધ્યાનમાં રાખી અને કરાયેલ છે. જેની શરૂઆત બ્રિટિશ શાસનકાળથી થયેલ. બ્રિટિશ ભારતમાં હાલનું ભારત, પાકિસ્તાન, બાંગ્લાદેશ, તથા અફઘાનિસ્તાન અને તેનાં પ્રાંતો, બર્મા (મ્યાનમાર)ની વસાહતો વિગેરેનો સમાવેશ થાય છે. આ સમય દરમિયાન,ભારતનું શાસન સીધું અંગ્રેજોનાં કે પછી સ્થાનિક રાજાઓનાં હાથમાં હતું. ૧૯૪૭ માં આઝાદી વખતે પંજાબ તથા બંગાળનાં પ્રાંતોનું, ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે મોટાપાયે વિભાજન થયું,અને તે દરમિયાન તેમનાં વહિવટી વિભાગોને સુરક્ષિત રાખવાનું તથા ઘણાં બધાં રજવાડાંઓને ભારતસંઘમાં ભેળવવાનું, એ નવા રાષ્ટ્ર માટે પડકાર રૂપ કાર્ય હતું.

જો કે સ્વતંત્રતા બાદ તુરંત ભારતમાં અસ્થિર પરિસ્થિતીઓ ઉત્પન્ન થઇ. બ્રિટિશરો દ્વારા રચાયેલાં ઘણાં પ્રાંતો તેમનાં ઉપનિવેશીય હેતુ માટેનાં હતાં,અને તે ભારતીયોની ઇચ્છાનું પ્રતિબિંબ પાડતાં નહોતાં કે ન તો તે જાતીય કે ભાષાકીય રીતે અનુકુળ હતાં. આ જાતીય અને ભાષાકીય તણાવને કારણે ભારતની સંસદને ૧૯૫૬માં રાજ્ય પુનર્ગઠન અધિનિયમ બનાવી અને નવેસરથી જાતીય અને ભાષાકીય ધોરણે રાજ્યોની રચના કરવાનું કારણ મળ્યું.

સ્વતંત્રતા પ્રાપ્તિ બાદ બ્રિટીશ પ્રાંતો તથા દેશી રાજ્યોને એકીકૃત કરીને ભારતમાં રાજ્યોને ચાર શ્રેણીમાં વિભાજીત કરાયા હતા.

‘એ’ શ્રેણીના રાજ્યો	‘બી’ શ્રેણીના રાજ્યો	‘સી’ શ્રેણીના રાજ્યો	‘ડી’ શ્રેણીના રાજ્યો
૧. બિહાર ૨. અસમ ૩. સંયુક્ત પ્રાંત ૪. ઉડિસા ૫. મદ્રાસ ૬. મધ્ય પ્રદેશ ૭. પ. બંગાળ ૮. મુંબઈ ૯. પંજાબ ૧૦. આંધ્ર	૧. જમ્મુ-કશ્મીર ૨. મૈસૂર ૩. હૈદરાબાદ ૪. મધ્ય ભારત ૫. પેપ્સૂ (પટિયાલા અને પૂર્વ પંજાબના રાજ્યોનો સંઘ) ૬. ત્રાવણકોર-કોચીન ૭. રાજસ્થાન ૮. સૌરાષ્ટ્ર	૧. ભોપાલ ૨. દુર્ગ ૩. દિલ્હી ૪. અજમેર ૫. વિલાસપુર ૬. હિમાચલ પ્રદેશ ૭. કચ્છ ૮. મણિપુર ૯. ત્રિપુરા ૧૦. વિંધ્ય પ્રદેશ	૧. આંદામાન તથા નિકોબાર દ્વિપ સમૂહ.

૧૯૫૬ પછી

૨૭ નવેમ્બર ૧૯૪૭ ના રોજ સંવિધાન સભાના અધ્યક્ષ ડૉ. રાજેન્દ્રપ્રસાદએ અલ્હાબાદ ઉચ્ચ ન્યાયાલયના ન્યાયાધીશ એસ.કે.દરની અધ્યક્ષતામાં ચાર સભ્યોના એક આયોગની રચના કરી. આયોગે તેનો રિપોર્ટ ડિસેમ્બર ૧૯૪૮માં સુપ્રત કર્યો. રિપોર્ટમાં જણાવાયું કે રાજ્યોના ગઠનનો આધાર ભાષાકીય ન હોવો જોઈએ. રાજ્યોના ગઠનનો આધાર ભૌગોલિક રચના, આર્થિક નિર્ભરતા, પ્રશાસનિક સુગમતા અને વિકાસની ક્ષમતા પર હોવો જોઈએ. ત્યારબાદ ૨૨ ડિસેમ્બર ૧૯૫૩ના રોજ ભારતના સર્વોચ્ચ ન્યાયાલયના પૂર્વ ન્યાયાધીશ ફજલ અલીની અધ્યક્ષતામાં ત્રણ સભ્યોના રાજ્ય પુનર્ગઠન આયોગની રચના કરવામાં આવી. પંડિત એચ.એન.કુંજરૂ અને સરદાર કે.એમ.પાણિક્કર તેના સભ્યો હતા. આયોગે ૩૦ ડિસેમ્બર ૧૯૫૫માં સુપ્રત કરેલા તેના રિપોર્ટમાં જણાવ્યું કે ચાર શ્રેણીમાં વિભાજીત રાજ્યોને વિભાજીત કરી તેમાથી ૧૬ નવાં રાજ્યો તથા ૩ કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોનું નિર્માણ કરવું જોઈએ. આયોગની ભલામણોનો સ્વીકાર કરીને ૧૯૫૬માં રાજ્ય પુનર્ગઠન અધિનિયમ, ૧૯૫૬ પસાર કરવામાં આવ્યો. આ અધિનિયમ અંતર્ગત ભારતમાં ૧૪ રાજ્યો અને ૫ કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોની રચના કરવામાં આવી. આ ચૌદ રાજ્યોમાં મધ્યપ્રદેશ, મદ્રાસ, મૈસૂર, આંધ્ર પ્રદેશ, અસમ, રાજસ્થાન, ઉત્તર પ્રદેશ, બિહાર, મુંબઈ, જમ્મુ-કાશ્મિર, કેરળ, પશ્ચિમ બંગાળ, ઉડિસા તથા પંજાબ તથા કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં હિમાચલ પ્રદેશ, દિલ્હી, ત્રિપુરા, મણિપુર અને અંડમાન નિકોબાર દ્વીપસમૂહનો સમાવેશ થાય છે.

આયોગની ભલામણોના આધાર પર નીચેના રાજ્યોનું ગઠન કરવામાં આવ્યું.

ક્રમ	રાજ્ય	નિર્માણ પ્રક્રિયા
૧.	આંધ્ર પ્રદેશ	આંધ્ર રાજ્ય અધિનિયમ, ૧૯૫૩ દ્વારા મદ્રાસ રાજ્યને વિભાજીત કરી બનાવવામાં આવ્યું.
૨.	ગુજરાત તથા મહારાષ્ટ્ર	મુંબઈ પુનર્ગઠન અધિનિયમ, ૧૯૬૦ દ્વારા મુંબઈ રાજ્યને ગુજરાત અને મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં વિભાજીત કરવામાં આવ્યાં. (૧/૫/૧૯૬૦)
૩.	કેરળ	રાજ્ય પુનર્ગઠન અધિનિયમ, ૧૯૫૬ દ્વારા ત્રાવણકોર-કોચીનની જગ્યાએ રચાયું.
૪.	કર્ણાટક	રાજ્ય પુનર્ગઠન અધિનિયમ, ૧૯૫૬ દ્વારા તત્કાલીન મૈસૂર રાજ્યમાંથી બનાવવામાં આવ્યું. ૧૯૭૩માં કર્ણાટક નામ આપવામાં આવ્યું.
૫.	નાગાલેન્ડ	નાગાલેન્ડ રાજ્ય અધિનિયમ, ૧૯૬૨ દ્વારા અસમ રાજ્યના કેટલાક ક્ષેત્રને અલગ કરી રચના કરવામાં આવી. જેમાં “નાગા પહાડી અને ત્યુએનસાંગ ક્ષેત્ર”નો પણ સમાવેશ કરવામાં આવ્યો. (૧/૨/૧૯૬૪)
૬.	હરિયાણા	પંજાબ પુનર્ગઠન્ અધિનિયમ, ૧૯૬૬ દ્વારા પંજાબ રાજ્યના કેટલાક ક્ષેત્રને અલગ કરી રચના કરવામાં આવી. (૧/૧૧/૧૯૬૬)
૭.	હિમાચલ પ્રદેશ	હિમાચલ સંઘ રાજ્ય ક્ષેત્ર (કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ)ને હિમાચલ પ્રદેશ રાજ્ય અધિનિયમ, ૧૯૭૦ અંતર્ગત રાજ્યનો દરજ્જો આપવામાં આવ્યો.
૮.	મેઘાલય	સંવિધાનના ૨૩મા સંશોધન અધિનિયમ૧૯૬૯ દ્વારા મેઘાલયને અસમ રાજ્યનું ઉપરાજ્ય બનાવવામાં આવ્યું. પૂર્વોત્તર ક્ષેત્ર અધિનિયમ ૧૯૭૧ દ્વારા પૂર્ણ રાજ્યનો દરજ્જો અપાયો
૯.	મણિપુર, ત્રિપુરા	પૂર્વોત્તર ક્ષેત્ર અધિનિયમ ૧૯૭૧ દ્વારા કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશમાંથી પૂર્ણ રાજ્યનો દરજ્જો અપાયો.
૧૦.	સિક્કિમ	સંવિધાનના ૩૫મા સંશોધન અધિનિયમ ૧૯૭૪ દ્વારા સંયુક્ત રાજ્યનો દરજ્જો પ્રાપ્ત થયો. ૩૬મા સંશોધન અધિનિયમ, ૧૯૭૫ દ્વારા પૂર્ણ રાજ્યનો દરજ્જો પ્રાપ્ત થયો.
૧૧.	મિઝોરમ	મિઝોરમ રાજ્ય અધિનિયમ ૧૯૮૬ અંતર્ગત કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશમાંથી પૂર્ણ રાજ્યનો દરજ્જો પ્રાપ્ત થયો.
૧૨.	અરુણાચલ પ્રદેશ	અરુણાચલ પ્રદેશ અધિનિયમ્ ૧૯૮૬ દ્વારા કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશમાંથી પૂર્ણ રાજ્યનો દરજ્જો પ્રાપ્ત થયો.
૧૩.	ગોવા	ગોવા, દમણ અને દીવ પુનર્ગઠન અધિનિયમ ૧૯૮૭ અન્વયે ગોવાને પૂર્ણ રાજ્યનો દરજ્જો પ્રાપ્ત થયો. (૩૦/૦૫/૧૯૮૭)
૧૪.	છત્તીસગઢ	મધ્ય પ્રદેશ પુનર્ગઠન અધિનિયમ, ૨૦૦૦ દ્વારા મધ્ય પ્રદેશથી અલગ કરી પૃથક રાજ્ય બનાવવામાં આવ્યું.
૧૫.	ઉત્તરાખંડ	ઉત્તર પ્રદેશ પુનર્ગઠન અધિનિયમ, ૨૦૦૦ દ્વારા ઉત્તર પ્રદેશથી અલગ કરી પૃથક રાજ્ય બનાવવામાં આવ્યું. (૯/૧૧/૨૦૦૦)
૧૬.	ઝારખંડ	બિહાર પુનર્ગઠન અધિનિયમ, ૨૦૦૦ દ્વારા બિહાર રાજ્યના કેટલાક હિસ્સાને અલગ કરી પૃથક રાજ્ય બનાવવામાં આવ્યું. (૧૫/૧૧/૨૦૦૦)
૧૭.	તેલંગાણા	આંધ્ર પ્રદેશના વિભાજનથી નવું રાજ્ય તેલંગાણા અસ્તિત્ત્વમાં આવ્યું. (૨/૬/૨૦૧૪)
૧૮.	જમ્મુ-કાશ્મીર અને લદ્દાખ	સંસદ દ્વારા અનુચ્છેદ ૩૭૦ નાબુદ કરી જ્મ્મુ-કાશ્મીરનો વિશેષ સંવૈધાનિક દરજ્જો સમાપ્ત કરી જમ્મુ-કાશ્મીર તથા લદ્દાખ (કારગિલ સહિત) એમ બે પૃથક કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોની રચના કરવામાં આવી. (૫/૮/૨૦૧૯)

નવેમ્બર ૨૦૧૯માં ભારત સરકારે દમણ અને દીવ અને દાદરા અને નગરહવેલીનું જોડાણ કરીને એક જ કેન્દ્ર શાસિત પ્રદેશ દાદરા અને નગર હવેલી અને દમણ અને દીવ બનાવ્યો હતો, જેનો અમલ ૨૬ જાન્યુઆરી ૨૦૨૦ના રોજ સત્તાવાર થયો હતો.

બાહ્ય કડીઓ

• ભારત સરકારની અધિકૃત વેબસાઇટ: રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો